Qadimgi hindistonda falsafiy fikrlarning yuzaga kelishi - Falsafa - Referatlar

Qadimgi hindistonda falsafiy fikrlarning yuzaga kelishi

Yuklangan vaqt:

15.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

102 KB

Ko'chirib olish

Qadimgi hindistonda falsafiy fikrlarning yuzaga kelishi Reja: 1. Darshanlar – hind falsafiy sistemalari 2. Buddizm 3. Astikaga mansub falsafiy ta ’limotlar

Qadimgi hind tarixini olti davrga bo ’lishadi: 1) Industan aborigenlarining ibtidoiy jamoa tuzumi; 2) Ind vohasida Xarappi va Moxenjo-Daro hind old sivilizasiyasi (eramizgacha ikkinchi ming yillikda); 3) er. avv. ikki minginchi yillar o’rtalarida Ind va Gang vohasiga shimoli-g’arbdan ko’chib kelgan oriylar ibtidoiy qabilalari davri; 4) eramizgacha birinchi ming yillikning birinchi yarmida oriylarning bir-biri bilan kurashgan bronza asri ilk quldorlik davlatlari davri; 5) Magadxa davlatining yuksalish davri (eramizgacha birinchi ming yillikning o’rtasi); 6) Maurya davlatining yuksalish davri (eamizgacha 322-185 yillar). Bu davrlar Qadimgi Hindistonning siyosiy jihatdan ibtidoiy tuzumdan quldorchilik tuzumiga o ’tishi, davlatchiligining shakllanishi; iqtisodiy jihatdan mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, xo’jalik faoliyatining tarmoqlashuvi, tovar- pul munosabatlarining paydo bo’lishi; ijtimoiy sohada sosial tabaqalashuvning kelishi; ma’naviy hayotida esa mifologiyaning rivojlanishi va falsafiy sistemalarning yaratila borishi bilan xarakterlanadi. Xususan, qadimgi hind jamiyati sosial strukturasi xalqning turmush tarzi, ma ’naviy hayotiga katta ta’sir o’tkazgan. Uning xarakterli xususiyatlaridan biri varna (Yevropada u kasta degan nom bilan ataladi) larga bo’linishidir. Ular braxmanlar, kshatriylar, vayshlar, shudralar bo’lib, har bir varna o’zining ramziy rangiga ega: braxmanlar – oq, kshatriylar – qizil, vayshlar – sariq, shudralar – qora rangda. Xar bir varna kishilarning o’z-o’zi bilan chegaralangan yopiq guruhidan iborat bo’lib, jamiyat hayotida aniq o’rniga va mavqyeiga ega; nikohlar ham varna ichida tuzilgan, varnaga mansublik avloddan avlodga o’tgan. Varnalarning faoliyat yuritish turi ham belgilab qo’yilgan: aqliy mehnat bilan oliy tabaqa- braxmanlar(kohinlar), harbiy ish bilan – kshatriylar, yer ishlari, xunarmandchilik, savdo bilan-vayshlar; og’ir jismoniy ishlar bilan-shudralar shug’ullanishgan. ”Braxman” (shavkatli hayot) so’zi qadimgi xindlarning bosh xudolaridan birining nomidan olingan. ”Kshatriy” so’zi “kish”-egallamoq, egallash, boshqarish fe’lidan olingan. ”Vaysh” sodiqlik, bog’liqlik, degan ma’nolarga ega. ”Shudra” so’zining ma’nosi va kelib chiqishi noaniq. Dastlabki uchta varna oriylardan tashkil topgan.

Ular uchun jamiyatda bilim o’choqlari, eshiklari ochiq edi. Hokimiyat, boshqaruv ishlari braxmanlar qo’lida bo’lgan. Hindistonda falsafagacha bo ’lgan fikrlar 3 ta manbada mujassamlashgan: vedalar (veda-muqaddas bilim), Maxobxorot (18 kitobdan tarkib topgan epik asar; falsafiy g’oyalar asosan Mokshadxarma-qutulish, saqlanish yo’lida, o’z ifodasini topgan), Bxagavadgita (Ilohiy qo ’shiq) va Anugite. Hozirgi hind faylasufi- Aurobindo Gxoshning ta’kidlashicha, “Maxobxorot”-yakka, indivudual ong emas, milliy ong ijodi. “U xalqning o’zi to’g’risida yozgan poemasidir”. Qadimgi hind falsafasi evolyusiyasini to ’rtta davrga bo’lishadi. 1.Veda davri (er.avv.1500 – 600 y.). Bu davr oriylarning joylashishi va ular madaniyatining yoyilishi, “o’rmondagi universitetlar” ning paydo bo’lishi davri. 2.Epik davr (er.avv. 600- 200y.) – ilk upanishaddan darshanlar, ya’ni falsafiy sistemalargacha bo’lgan davr. Bu davrda buddizm, jaynizm va boshqa ko’plab diniy ta’limotlar paydo bo’ladi. 3. Sutra davri (er.avv. 200 y.- eramizning ikkinchi asri boshlarigacha) – qisqa va umumlashgan falsafiy ta’limotlar-sxemalar shakllanishi davri. Sutralarni talqinsiz tushunish qiyin. Bunday talqinlar anchagina bo’lib, ular ko’p hollarda asl manbalardan kam ahamiyatga ega bo’lmagan muhim falsafiy matnlardir. 4. Sxolastik davr (eramizning ikkinchi asridan boshlanadi). U mohiyatan avvalgi davrga o ’xshab ketadi. Vedalar eramizgacha uchinchi ming yillikda yig ’ila boshlagan. Vedalar jami 4 ta: Rigvedalar– gimnlar to’plami, Samavedalar – (“Saman” qo’shiqlar to’plami), Yajurveda – (yajus- qurbonlik qilish formulasi) qurbonlik qilishning formulalari, qoidalari to’plami, Atxarvaveda (Atxarvak afsonaviy koxin nomi) – magiya va qasamlar to’plami. Har bir veda adabiyoti samxitlardan, ya’ni matnlardan iborat bo’lgan. Xususan, Rigvedalar 1028 gimndan tashkil topgan. Veda adabiyotining keyingi bo ’limi braxmanlar ( “braxmana” – braxmanni tushuntirish ) bo’lib, ular samxitlarga mifologik tushuntirishlar va marosimlar bayonidan iborat. Gimnlarni shoirlar to’qishgan bo’lsa, braxmanlarni kohinlar yaratishgan. Braxman tarkibiga Aranyaki (“O’rmon kitobi”) kiradi. U o’z uyini

tashlab chiqib ketgan tarkidunyochilarga mo’ljallab bitilgan. Ular amaliyotchi bo’lishlariga qaraganda, ko’proq aqliy mushohada yurituvchilardir. Aynan shular braxmanlar marosimlari bilan upanishadlar falsafasini bog’laydigan bo’g’in bo’lishgan. Veda adabiyotining turi bilan hayot kechirish bosqichlari o ’rtasida muayyan muvofiqlik bor. Xususan, samxitlar vedalarni ustoz uyida o’rganishni boshlagan o’quvchining ta’limi asosini tashkil etadi. Braxmanlar oilada yashayotgan va barcha marosimlarni bajarayotgan uy egasi maqomida hayot kechirayotgan inson uchun mo’ljallangan. Aranyaki tarkidunyochilar uchun mo’ljallangan, ulardan ma’lum bir vaqtda upanishadlar ajrab chiqqan. U qashshoq sayyoh uchun bitilgan bo’lib, qashshoqlik upanishadlar va umuman, butun Hindiston ma’naviy madaniyatidagi idealdan iborat. Oriylarning ilk dunyoqarashi mifologik tabiatga ega va ko ’pxudolikka asoslanadi. Rigvedada uch mingdan ko’proq xudolar nomi mavjud. Oriylar mifologik dunyoqarashining qadimgi qatlami matriarxatga borib taqaladi. Aditi Pritxivi (“Cheksiz ona-yer”) 12 o’g’ilga ega. Varuna-tungi yulduzli osmon ifodasi (Elladada bu-Uran) va ayni paytda, tun hukmdori. Mitra-kun boshqaruvchisi, Aryaman-o’lgan ajdodlar ruhlarining boshqaruvchisi, Soma-oy xudosi, Vayu- shamol xudosi, Yama-o’lim va adolatli sud xudosi, Ushas-tong xudosi va h. Dunyo (jagat) uch olam(loka)dan tashkil topgan deb tushuniladi. Agan-Yerni, Indra-havoli makonni, Surya-osmonni boshqaradi. Inson-xudolar ijodi mahsuli, u tabiatning bir bo’lagi. Tana o’ladi, jon yashashni davom ettiradi, boshqa tanalarga ko’chib o’tadi; u sansara deb ataladi. Dxarma -dastlab qonun va adolatli sud xudosi, keyinchalik qonunning o ’zi. Har bir varna o’z dxarmasiga ega. Insonning hulq-atvori, qurbonlik qilishi, o’z varnasining qonunlariga bo’lgan munosabatiga qarab joni yo quyi, yo yuqori varnaga ko’chib, qayta tug’iladi. Boshqacha aytganda, jon uning egasining hulq- atvoriga qarab jazolanadi yoki rag’batlantiriladi. Xudoning jondan qasos olishi qonuni karma deb ataladi.

Vedalarda ifoda etilgan fikrlar mifologik dunyoqarashdan falsafiy dunyoqarashga o ’tishni o’zlarida aks ettiradi. Vedanga – vedalarning tarkibiy qismi, u smiriti (eslab qolingan), inson tafakkuri mahsuli. Unda bilimlar to’plangan. Aql-vedalarda yuqori baholangan sifat bo’lib, u odamlarga va xudolarga xos, deb ta’kidlanadi. Rigveda xudolari donishmandlardir. Ular orasida Brixaspati-xudolar ustozi, Dxanvatari- shifokor, Dxarma-qonun xudosi, Sarasvati-notiqlik xudosi; fan va san’at ximoyachisi bo’lgan xudolar ham bor. Vedalar davrida dastlabki ilmiy tasavvurlar, xususan, geometrik o ’lchamlar, arifmetik hisoblar, xususan o’nlik sanoq sistemasiga oid fikrlar mavjud bo’lgan. Ilk upanishad davridayoq vujudga kelgan ilmiy bilim kurtaklari mifologik dunyoqarashdan keyingi hind falsafasining ikkinchi ma’naviy manbai bo’lib xizmat qilgan. Upanishad (atrofida o ’tirish) ustoz oyog’i oldida o’tirib bilim olishni bildiradi. Bu upanishadga mansub asarlarda ko’rsatmalar, o’gitlar ko’pligidan dalolat beradi. Ayni paytda, upanishadalarda shoh saroyidagi disputlar, suhbatlar o’z aksini topgan. Upanishadlar soni 200tadan ko’proq. Ulardan ba’zilari she’r, boshqalari proza, uchinchi bir turlari aralash ko’rinishda bitilgan. Upanishadlar ikki yarim ming yildan ko’proq vaqt davomida yaratilgan (eramizgacha ikkinchi ming yillik oxiridan boshlab eramizning ikkinchi ming yillari o’rtalarigacha). Upanishadlar mualliflari ismlari yashirilgan, lekin unda real shaxslar, xususan braxmanlar va bilimli kshatriylar harakati sezilib turadi. Upanishadlar vedalarga talqinlar bo ’lib xizmat qilgan. Shuning uchun ham ularni vedanta (vedalar oxiri, yakuni) deb atashgan. Keyinchalik bu termin manbaini vedalar tashkil etadigan falsafiy maktabga nisbatan qo’llaniladigan bo’ldi (Vedanta falsafiy maktabi). Upanishadlarda vedalarda ilgari surilgan fikrlar rivojlantiriladi. Masalan, Rigvedadagi Purusha gimni va kosmogonik gimnlarda ifodalangan dunyoning tuzilishi to’g’risidagi fikrni olaylik. Purusha gimnida antropomorfizm g’oyasi aks etadi. Ming boshli, ming ko’zli, ming oyoqli Purusha gavdasi bilan yerni yopib, o’nta barmog’iga tayanib, ko’kka ilgarilaydi. Purusha

barcha mavjud narsalarni yaratadi va boshqaradi. Bu upanishadlarda yagona boshlang’ich asos-substansiya g’oyasining shakllanishiga turtki beradi va u kosmogonik gimnda aks etgan: “Yagona, butun narsa nima edi... Uni Indra, Mitra, Varuna, Agni ... deb atashadi. Borliq yagonadir, donishmandlar uni turlicha atashadi”. Upanishadlarda ongning to ’rt holati ajratilib, tavsiflanadi: uyg’oqlik, uyqu, chuqur uyqu (tushsiz) va sof ong- turiya . Shuningdek, upanishadlarda “hayot nafasi” tushunchasi ( pranlar ) muhim o’rin tutadi. Asta-sekin jonning ko’chib yurishi konsepsiyasi ( sansara) , o’tmishdagi xulq-atvor, amallar uchun javob berish ( karma ) to’g’risida qarashlar shakllana boradi. Taqdirni aynan karmaning belgilashi aytib o’tiladi. Insonning xulq-atvorini, axloq qonunini dxarma belgilaydi. Yuksak maqsadlarga insonni eltadigan narsa –bu bilim; upanishadlar hissiy bilim emas, balki aqliy mushohada natijasidir. Bilimga magiya kuchi xos deb sanaladi. Upanishadlarda birinchi o’ringa ikkinchi darajali xudo- Braxman ko’tariladi: “Kim braxman ekanligini bilsa, upanishadlar butun borliqdan iborat bo’lib qoladi. Hatto xudolar ham unga qarshilik ko’rsata olmaydi. Chunki u ularning atmani bo’lib qolgan. Kimda-kim boshqa xudoga ta’zim qilsa va “men bir narsa, u boshqa narsa” desa, u bilimli emas” 2 . Braxman-tanasiz birlamchi sabab, borliqning boshlang’ich asosi. Braxman – bu butun dunyo. Yuqorida aytilganlardan shunday xulosa chiqadi: mutloq bilim insonning ozod bo ’lishi, ya’ni o’lmas, mangu hayot kechirishi, o’z-o’zini, individual “Men”ini ilohiy kuch- “Braxman” bilan birlashtirishi, “Men Braxman” degan fikrda bo’lishidan iborat. Atman ham upanishadlardagi markaziy tushunchalardan biridir. U, birinchidan tanani, ikkinchidan, “Men” atamasini, uchunchidan individual borliqning subyektiv, ma’naviy asosini – jonning jonlanishini anglatadi. Hind old falsafasining xarakterli xususiyatlaridan birini aynan ana shu tushuncha tashkil etadi. Atman (ap-nafas olish, at-harakatlanmoq) tushunchasi insonning doimo harakatda ekanligini, faolligini, shu jumladan, jonning harakatini ifoda etadi.

Braxman- Atman barcha mavjudotning genetik-substansial asosi hamda yakuni, yagona, abadiy, o ’zgarmas mohiyat. Bundan tashqari ularning har ikkalasi purusha bilan bir xil. Masalan, upanishadlarda purusha “barcha narsaning ichiga kirib boruvchi Braxman sifatida tavsiflanadi”. Upanishadlarda mifologiyaga xos xususiyat-subyekt bilan obyektgning qorishtirilib yuborilishi kuzatiladi: upanishadlarda ta ’kidlanishicha, Men- butun borliq; agar atman bilib olinsa, barcha mavjudot bilib olingan bo’ladi. Hayotning oliy maqsadi-hayot davomidayoq atman-braxman bilan qo ’shilib ketish, sansaradan ozod bo’lish, “Braxman dunyosi”ga o’tish (o’limdan keyin). Bu o’g’illardan, boylikdan voz kechishdan iborat: “Boylik doimiy emas, chunki abadiy bo’lmagan narsa bilan mangu narsaga erishib bo’lmaydi” 2 . Upanishadlar “harakat, sadaqa, hallollik, kuch ishlatmaslik, to’g’riso’zlik”ni targ’ib qiladilar. Pradjapatining o’z farzandlariga uchta vasiyati bor: “Ehtiroslarni bosish, kambag’allarga sadaqa berish, yaqin kishiga hamdard bo’lish” 3 . Haqiqiy braxman- bu atmanga erishgan; qaramlikdan, bog’liqlikdan, qayg’udan, hasaddan, umiddan ozod bo’lgan; bosiq, sog’lom fikrlaydigan, aldanmaydigan, o’z-o’zini anglagan odam. Braxman yo’li-bu “xudolar yo’li”. An’anaviy marosimlarni bajarish yo’li- ajdodlar yo’li, sansara va karma yo’li, mashaqqatli dunyoda mangu qolish yo’li. Upanishadlar dunyoqarashida ham idealizm, ham materializm elementlari mavjud: boshlang ’ich asos-ovqat, suv, vaqt, fazo, shamol, yorug’lik, yer birgalikda materiya ( prakriti ) bo’lib, butun mavjudot sababchisidir. Zero, bu asuralar (demonlar, farishtalar) fikri. Xudolar ularni inkor etadi. “ Bxagavadgita ”. Eramizgacha birinchi ming yillik o’rtalarida hunarmandchilikning qishloq xo ’jaligidan ajralib chiqishi natijasida savdo-hunarmandchilik markazlari- shaharlar, pul-tovar munosabatlari paydo bo’la boshladi. Kastachilik inqirozga yuz tuta bordi: vayshlarning kshatriylarni ularning braxmanlarga qarshi kurashida qo’llab-quvvatlashi natijasida jamiyat hayotida braxmanmanlarning mavqyei pasayib, kshatriylarning mavqyei kuchayadi. Bu davrda o’ntadan ko’proq

kshatriylar davlati paydo bo’ladi, ulardan esa, Magatxa davlati barpo bo’ladi. Ammo bu hindlarning birlashishiga olib kelmaydi. Birlashish hindlarning oltinchi dinastiyasi-Maurya davrida, davlatni Ashoki boshqargan paytda (273-232) sodir bo ’ladi. Kshatriylar jamiyatni boshqargan davrda braxmanizmga muxolifatda bo ’lgan ilk falsafiy sistemalar paydo bo’la boshlaydi. Ularning muhimlaridan biri “Bxagavadgita” dir. U 18 jldlik “Maxobxorot” ning oltinchi kitobining bir qismidan iborat bo’lib, unda “bxartlar jangi” hikoya qilinadi. Bu qism pandavalar (Pandu shoh bolalari) va kauravalar (pandavalarning amakivachchalari) o’rtasidagi jangga tayyorlanishni tasvirlashdan boshlanadi. Pandavalarning qo’mondoni Arjuna shubha ostida qoladi. Bu shubhani uning jangovor g’ildirakdoshi Krishna – Vishnu xudosining gavdalanishi, siymosi tarqatadi. Arjuna shubhasining, qo’rquvining asosini quyidagi mulohazalar tashkil etadi: oldinda turgan jangda u va aka-ukalari o’z qarindoshlarini urib-yiqishi kerak; biroq o’z urug’ini yiqitib, u taxtli bo’la olmaydi-ku?! “Axir urug’ning halokati bilan birga urug’chilik qonunlari ham barham topadi-ku?!” Qonunlar o’limi butun urug’ning baxtsizligiga olib keladi, baxtiqarolik qaror topadi, urug’ ayollari buzilib ketadi, bu esa kastalarning qo’shilib ketishiga, “xalq qonunlarining yo’qolib ketishiga” olib keladi. Krishnaning bunga bergan javobida zarur amal, yoga va yoginlar, Braxman haqidagi ta’limotlarni ajratish mumkin. Zarur amal haqidagi ta ’limot da Krishna Arjuni kamqalblikda ayblaydi hamda jangning kshatriylar burchi (dxarma) ekanligini eslatadi. Arju undan so’raydi: “Donolikni amaldan, harakatdan yuqori qo’ya turib, nega meni dahshatli ishlarga undaysan?”. Unga javoban Krishnu harakat, faollik bilan ozodlikning o’zaro munosabatini tushintirib ketadi. Uning fikricha, inson barcha turmush urinishlaridan ozod bo’lib, dunyo lazzatlaridan voz kechib, ular bilan bog’lanib qolmasdan o’z burchini bajarishi, zarur amalni sodir etishi lozim. Bunda u o’z harakati, amali natijalaridan, ya’ni lazzatlardan forig’ bo’lishi kerak. Demak, “Bxagavadgita” ning axloqiy ideali-inson turmushning mayda-chuyda tashvishlari bilan, ne’matlar lazzati bilan o’ralashib qolmaslik, barcha tashvishlardan ozod

bo’lgan holda, zarur amallarni ado etish. Unda ozod, qat’iyatli, takabbursiz inson hayot ne’matlari bilan o’ralashib qolgan, hasadgo’y, nopok odamga qarama-qarshi qo’yiladi. Mazkur ta’limotning rasional mag’zi aynan ana shunda. Darshanlar – hind falsafiy sistemalari Darshan -ko ’rish, ko’rib chiqish, ko’rilib turish, uchrashish, oldindan ko’rish, idrok, bilish, ichiga kirib borish, tanish va bilish ma’nolarida ishlatiladi hamda qadimgi grek termini falsafa ning sinonimi bo’lib hisoblanadi. Taniqli hind faylasufi Radxakrishnan fikricha, “darshan” atamasi intuisiyani tekshirib ko’rish va uni izchil yoyishdan iborat. Hatto boshqa sistemalarda ham bu so’z haqiqatni tushunchalarda jonlantiradigan intuisiya yordamida yoki uning yordamisiz mantiqan bayon qilishda qo’llaniladi. U reallik to’g’risida inson aqli egallagan barcha qarashlarni bildiradi, agar reallik bitta bo’lsa, bir narsani ifodalamoqchi bo’lgan turli qarashlar bir-biriga zid kelmasligi kerak. Ular qandaydir tasodifiy yoki ixtiyoriy ravishda paydo bo’lgan fikrlar bo’lmay, bitta reallikdan olingan turli qarashlarni aks ettirishi kerak. Borrliqni turli tomonidan qamrab oladigan aqlimizdagi bunday qarashlarning har birini hafsala bilan ko’rib chiqar ekanmiz, biz reallikni mantiqiy tushunchalarda tasvirlashning ikkinchi darajasiga ko’tarilamiz. Reallikni mantiqan in’ikos etishning yetarli emasligini anglab yetganimizda, biz unga intuisiya yordamida erishishga urinamiz. Unda bizning nihoyatda monistik sof “borliq”qa ega bo’lib, undan yana turli sistemalarda harfma-harf o’qiladigan firning mantiqiy realligiga qaytganimizni aytishadi. Oxirgi aytilgan holatga nisbatan olinganda, “darshan” reallikni har qanday chasiga ilmiy tasvirlashni anglatadi. O’zining chiroyli noaniqligi bilan bu so’z falsafiy ilhomlanishning butun murkkabligini ko’rsatadi. “Darshan” – qalb hissiyotiga ochiladigan ma’naviy idrok, fikrlash ko’lami. Falsafa qayerda bo’lsa, shu yerda bo’ladigan qalbning bu qarashi haqiqiy faylasufning muhim belgisidir. Demak, falsafaning eng yuksak zafarlariga faqat o’zida qalb musaffoligiga erishgan kishilargina muyassar bo’la oladi.Bunday musaffolik insonda qandaydir yashirin kuch paydo bo’lib, uning yordamida hayotni nafaqat idrok etish, balki unga musharraf bo’lgandagina tushuniladigan

tajribani donolarcha qabul qilishga asoslanadi. Mana shu ichki manbadan zarur ma’lumotlarni olib, faylasuf hayot haqiqatini, sof intellekt ochib bera olmaydigan haqiqatni ko’rsatadi. Butun tajriba jamlangan sirli makazdan yaratiladigan ziyraklik, farosat guldan mEva yaralgandek tabiiydir. Haqiqat izlovchi uni qidirishga tushishdan avval muayyan muhim shartlarni bajarishi lozim. Vedanta sutr Shankara o ’zining birinchi sutraga bergan tushuntirishlarida falsafani o’rganuvchi har bir kishi uchun to’rtta shartni bajarish muhimligini asoslaydi. Birinchi shart mangu va o’tkinchi narsalar farqini tushunib yetishdan iborat. Haqiqat izlovchisi bir-biridan ajralib turgan faktlardan massividan haqiqatni topib chiqarishga imkon beradigan jonli xayolga, tadqiqotchilik ruhiga ega bo’lishi lozim. Ikkinchi shart sodir qilingan amallar natijalaridan hozirgi hayotda ham, kelajakdagi hayotda ham bahra olishdan voz kechishdan iborat. Bu shart barcha mayda-chuyda hohishlarni, shaxsiy manfaatdorlikni va amaliy manfaatlarni tark etishni talab qiladi. Faylasuf hayotdan tashqarida turib, uni mushohada etishi kerak. Darshanlarga-qadimgi hind falsafiy sistemalariga xos umumiy xususiyatlar quyidagilardan iborat: 1) ularda diniy-mifologik dunyoqarash ta ’siri yaqqol sezilib turadi; 2) barchasi birga mavjud, yonma-yon yashagan bo ’lib, ular ko’proq sof aqliy mushohadaga tayanadi, ilmu fan bilan aloqasi sayoz, an’anaviy hind turmush tarzini ifoda etadi va shuning uchun ham olamni ruh, jon orqali tasvirlash, ya’ni unga idealistik yondashish ustuvordir. Buni intellekt, tafakkurni vulgarlashtirish, xususan aqliy faoliyatni moddiy jarayon, hissiyotni fizikaviy hodisa deb tushunishda o’z ifodasini topadi. Ayni paytda, darshanlar ba’zi falsafiy masalalarni hal etishda bir-biridan keskin farq qiladi. Hind falsafiy sistemalarini odatda veda g ’oyalari, an’analariga bo’lgan munosabatiga ko’ra ikki guruhga: astika va nastika ga ajratishadi. Astikaga vedalar avtoritetini e’tirof etadigan, ortodoksal, mumtoz sistemalar – vedanta, nyaya, vaysheshika, yoga, mimansa va sankxyalar mansub. Vedalar avtoritetini tan olmaydigan ta’limotlar qatoriga lokayata, buddizm va jaynizm kiradi. Lekin ular tarkibini boshqacha talqin qilish hollari ham mavjud. Xususan, ba’zi mutaxassislar

darshanlar deganda faqat astikani tushunsa, boshqalari ham astikani, ham nastikani nazarda tutishadi. A. N. Chanishev esa, darshanlarni falsafiy va parafalsafiy turlarga ajratib, keyingisiga buddizm va jaynizmni tegishli deb hisoblagani holda, darshanlarning sonini yettitaga keltiradi. Avval nastika ga mansub falsafiy sistemalarni ko ’rib chiqamiz. Jaynizm (jina - g ’olib) mohiyatiga ko’ra mifologiyaga borib taqaladi. U 24 yo’l boshlovchi – tirtxankar (borliqni okean orqali boshlab boruvchi) faoliyatini ko’rsatadi, shulardan ikkitasi: parshva va maxaviralar real mavjuddir. Birinchisi Bixar (sharqiy Hindistonda) jamoa tashkil etib, unga qabul qilingan erkaklar va ayollar dunyochilar va tarkidunyochilar (asketlar) ga bo’lingan; ular to’rtta amalni saqlaganlar: aximsa- birovga yomonlik qilmaslik, satya- haqgo’ylik, asteyya- o’g’irlik qilmaslik, aparigraxa – birovga bog’lanib qolmaslik, dunyo ne’matlaridan voz kechishlik. Maxavira kshatriylar zotidan bo ’lib, eramizdan avvalgi VI asrda yashagan. U dunyovchilarga seks bilan shug’ullanmaslikni, tarkidunyochilarga er-xotinlarning bir-biriga xiyonat qilmasligini va dunyo lazzatlaridan o’zini tiyishni buyurgan. Tarkidunyochilar-monaxlar o’rmonlarda yashashgan. Maxaviraning o’zi jaynlar jamoasiga bosh bo’lgandan keyin (30 yoshida) oilasini tark etib, kiyimsiz va deyarli ovqat yemasdan 12 yil umr kechirgan (ko ’zi ochilguncha, ya’ni borliq mohiyatini tushunib yetguncha). Maxavira 14ta kitob yozib qoldirgan. Eramizga qadar III asrda pataliputra shahrida umumjayn yig ’inida jaynlar kanoni – “Siddxanta” tuzilgan va tasdiqlangan. Uning ichida “Kalpasutra” ko’proq o’qiladigan, yuqoriroq baholanadigan qismi bo’lib, unda astronomiya, geografiya, kosmogoniya, xronologiya, arxitektura, musiqa, raqs, erotika, geterlarni tarbiyalashga oid ilmiy va amaliy xarakter ega ma’lumotlar bor. Jaynizmda braxmanizm tanqid ostiga olinadi, vedalarning muqaddasligi inkor etiladi. Jaynizmda qon chiqarib qurbonlik qilish qoralanadi, boshqa jonzotlar hayotiga rahm qilishga chaqiradi. Jaynizm xudolarni emas, jaynlarni ulug ’lash zarurligini ta’kidlaydi. Jaynizm sansaraga ishonadi, uning maqsadi - azob-

uqubatdan iborat deb tushuniladigan hayotdan ozod bo’lish. Jina – bu karma qonunini yengib o’tgan kishi. Jaynizm – dualistik ta’limot. Unda tirik va o’lik dualizmi mavjud. Notirik borliq atomlar (anu)dan tashkil topgan, materiya (pudgala) – birlashish va bo’linish hususiyatiga ega bo’lib, fazo (akosha), vaqt (kana), harakatni o’z ichiga oladi. Tirik tabiat to’laligicha jonga ega, jon bitta. “Uchta gavxar”-bu: to’g’ri xulq-atvor, to’g’ri bilish, to’g’ri e’tiqod. Jaynizmning bilish nazariyasi. Jaynlar “shruti” – avtoritar bilim va “matn”ni farqlashadi. Bilishda xotira, tanib-bilish va xulosalash ishtirok etadi. “Matn” ga tashqi va ichki dunyo predmetlarini hissiy qabul etish va aql bilan bilish kiradi. Jaynlarda yonma-yon yashaydigan bir necha dunyoning mavjudligi tan olinadi: quyi ikki dunyoda gunohkorlar jonini qiynaydigan, ularga azob beradigan demonlar (farishtalar) yashashadi; o ’rta dunyo-yer, yuqoridagi dunyo- xudolar yashaydigan dunyo (amaldagina bu dunyo mavjud deb hisoblanadi, nazariy jixatdan esa, xudolar mavjudligi inkor qilinadi). Buddizm – qadimgi hind dunyoqarashida kshatriylar aksibraxmanchilik harakatining (bxagavatizm va jaynizmdan keyin) uchinchi shakli. Budda (563-483) haqida . Gang vodiysining shimoliy chekkasida qadimdan oriylarning shak qabilasi yashagan. Unda shoh urug ’i Gautama ajralib turgan. Bir vaqt shaklar urug’ida Sidxarta (o’g’il) tug’iladi, tug’ilayotganda onasi vafot etadi. Chaqaloqning, agar u kasalni, qari odamni yoki o’likni ko’rsa-monax, tarkidunyochi (asket) bo’lishi avvaldan belgilab qo’yilgan bo’ladi. Otasi chaqaloqni maxsus sharoitda tarbiyalagan, unga dunyoning soya tomonini ko’rishga yo’l qo’ymagan. Uning yaxshi rafiqasi va o’g’li bo’lgan. Bir kuni u kasalni, keyin cholni, undan keyin o’likni, oxirida tarkidunyochini (asketni) – monaxni ko’radi. Uning ko’z oldida namoyon bo’lgan dunyo azob-uqubatlari ruhiyatiga qattiq ta’sir qiladi. Kunlardan birida Gautama xizmatkori bilan kiyim almashib, xalq orasiga kirib ketadi, darveshona hayot kechira boshlaydi. Vedalarni o ’rganadi. Ko’p urinadi, lekin haqiqatni topa olmaydi. Nihoyat, bir daraxtning tegida o’tirib oladi va haqiqatni anglamaguncha o’rnidan qo’zg’almaslikka harakat qiladi. To’rtinchi kunda “nurlanish” sodir bo’ladi. Siddxarta “budda”ga, ya’ni

“nurlangan odam”ga aylanadi. Asta-sekin Budda atrofida shogirdlari to’plana boradi, budda jamoasi shakllanadi. Budda ta’limoti ilk budda matnlarida-tipitaka (uch savat) to’plamida bayon qilingan. Buddizmning braxmanizmdan farqi shundaki, braxmanizmda azob-uqubat gunohkorlikning natijasi deb hisoblansa, buddizmda har qanday hayot azob-uqubatdan iborat deb sanaladi. Hayotning bosh qonuni- ezgulik va yovuzlik mutloq qarqma-qarshi narsalar. Yovuzlik faqat yovuzlikni tug ’diradi: “...hyech qachon bu dunyoda nafratni nafrat bilan to’xtatib bo’lmaydi. Nafratning yo’qotilishi- nafratning tugashi”. Budda to’rtta “ezgu haqiqat”ni ta’kidlaydi: Hayot azob-uqubatdan iborat: “tug’ilish – azob-uqubat, qarilik – azob- uqubat, kasallik-azob-uqubat, o’lim-azob-uqubat, yaxshi narsadan judo bo’lish- azob chekish, nimagadir yetisholmaslik-azoblanish”. Bundan ma’lum bo’ladiki, buddizm faqat hayotning qorong’i tomonini ko’radi. Azob-uqubatning kelib chiqish sababi bor. Asosiy sabab-yashashga bo ’lgan ishtiyoq, lazzatlanishga bo’lgan ishtiyoq: “Ishtiyoq natijasida odamlar qo’rqqan quyon kabi chopib yurishadi. Turli yo’llar bilan bog’langan odamlar takror va takror azob-uqubatlarga qaytaveradilar”. Azoblanishga chek qo ’yish mumkin, agarki uning sababi ma’lum bo’lsa: “ishtiyoqni izsiz yo’qotish, undan qutulish mumkin” (qo’shtirnoq ichiga olingan mulohazalar “samyutta-nikaya” da yozilganiga ishora qilinadi.) Azob-uqubatdan qutulish yo ’li bor: Bu yo’l sakkiztalik to’g’ri yo’lni tanlash: a. to ’rt haqiqatni tushunish; b. qat ’iyatlilik, iroda kuchini ishga solish (to’rt haqiqatni anglab, shunga rioya qilgan holda yashash); c. to ’g’riso’zlik (yolg’on gapirmaslik, tuxmat qilmaslik, qo’pol muomala qilmaslik); d. to ’g’ri amallarni bajarish-tirik zotga zarar keltirmaslik, o’g’irlik qilmaslik; e. to ’g’ri turmush tarzi – halol mehnat bilan kun ko’rish;

f. kuch-quvvatni to ’g’ri yo’naltirish – jozibador narsadan va yomon o’y- fikrdan holi bo’lish; g. fikrni to ’g’ri yo’naltirish – barcha narsalarning o’tkinchiligini anglash; h. e’tiborni to’g’ri jamlash. Mana shu yo ’llar insonni nirvanaga (“nirva”- o’chirish, jilovlash, xususan turli xil hislarni jilovlash) eltadi. Nirvana-insonning hayoti davomida o’zini xavf- xatardan qutqarishi, azob-uqubatdan uzil-kesil ozod bo’lishi, sof ong shaklida yashashi. Buddizmning originalligi shundaki, u borliqning substansialligini inkor qiladi, ya ’ni xudo va jon (Braxman va atman) tushunchalarida ifodalangan substansiyalarni tan olmaydi. Borliqning ko’p turliligi buddizmda ma’naviy asosga emas (ya’ni xudo va jonga emas), balki umumiy aloqadorlikka bog’liq holda paydo bo’lish qonuniga tayanadi va shu negizda birlikka ega bo’ladi. Substansiya bo’lmagani uchun mavjudlikning barcha shakllari nisbiy xarakterga ega, ontologik mazmuni yo’q, ya’ni hyech nima, bo’shliq (shunya)dan iborat. “Nurlanish” doktrinasi subyekt psixikasini qayta qurish va ong maydonini tozalashdan iborat. Ruhiyat - substansiya emas, u elementar xolatlar oqimidan tashkil topuvchi sof jarayon. D xarma - hayot energiyasining yaraqlashi (upanishadlarda dxarma – qonun, tartib, burch). Budda avtoritetlarga sig ’inishga ham qarshi chiqadi: “Men braxman deb jismi, so’zi, o’y-fikri bilan yovuzlik qilmaganni tushunaman”. Budda falsafiy masalalarni sistemali tarzda ishlab chiqmagan. Budda nurlangandan keyin yana 30 yil yashagan va shaharma-shahar, qishloqma-qishloq kezib, o ’z ta’limotini yoygan. Bu ta’limot eramizga qadar 80 yilda shakllangan. Buddizm hozirda Xindistondan tashqari, Tibetda, Xitoyda, Yaponiyada, Birmada, Seylonda va boshqa joylarda tarqalgan. Xindistonda u braxmanizm ta’limotiga singdirib yuborilgan. Buddizm-jahon dinlaridan biri hamdir. Lokayata (Chorvoqlar) falsafiy ta ’limoti. Lokayata (sanskrit. loka- bu dunyo yoki bu dunyoda tarqalgan) faqat bu dunyoning mavjudligini tan oladi. Bu ta’limot

asoschisi Brixaspatidir. U va uning tarafdorlari fikricha, faqat hissiy qabul qilinadigan dunyogina haqiqatan mavjuddir. Moddiy dunyoning to’rtta boshlang’ich asosi: suv, havo, olov, yer barcha predmet va hodisalarning sababidir. Lokayata vakillari fikricha, ong ham o’zining mavjudligi bilan moddiy asoslarga borib taqaladi. Ular bilish masalalarida sensualizm pozisiyasida turishadi: aql, g’ayritabiiy g’oyalarni inkor etishadi, barcha bilimlarni faqat hissiy tajriba asosida paydo bo’ladi deb ta’kidlashadi. Axloq masalalarida lokayatachilar gedonistlardir. Ular hayotning mazmun- mohiyatini baxt-saodatda deb bilishib, uni lazzatlanish ma ’nosida tushunishadi. Astikaga mansub falsafiy ta ’limotlar Yoga va yoginlar. “Yoga” sanskrit so’zi bo’lib, muvofiqlashtirish, birlashtirish, boshqarish degan ma’nolarga ega. Texnik termin sifatida ishlatilganda azob-uqubatdan qutulish sistemasini anglatadi. Yoganing bir qancha turi mavjud: Birinchisi jiyana - yoga yoki bilish egasi bo ’lib, unga muvofiq ozod bo’lish uchun atmanning mavjudligini, olamning illyuziya ekanligini tushunib yetish kifoya. Ikkinchisi Radja- yoga yoki “shohona yoga” o’z ichki olamiga chuqur kirib borish texnikasini ishlab chiqqan. Uchinchisi Karma - yoga zaruriy, munosib amalni o ’rgatadi. Karma yoganing mohiyati dunyo ishlaridan voz kechib, butun e ’tiborni atman-braxmanga qaratish, uni sevishdan iborat, ya’ni unda xudoga muhabbat targ’ib qilinadi. Xudoni sevish-bu turmush tarzi. Yogada bilim “ko’nikish, halollik, birovga zarar yetkazmaslik, chidam, samimiylik, ustozni ulug’lash, o’zini tuta bilish, mustahkam irodalik, hissiyot manbalaridan yuz o’girish, takabburlikdan holilik demakdir, ayni paytda, tug’ilish kasallik, qarilik, o’limning kulfat ekanini tushunish, dunyo ne’matlaridan voz kechish, xotinga, o’g’ilga, uyga bog’lanib qolmaslik, fikrda doimo muvozanatda bo’lish demakdir”.

Yoga mashqlarini bajarishdan maqsad aqldan voz kechish, ma ’no-mazmunsiz extirosga sho’ng’ish. Vedanta vedalar va upanishadlar avtoritetiga tayangani holda, ularni rivojlantiradi, tizimlashtiradi va yakunlaydi (Vedanta so ’zining ma’nosi - “vedalar yakuni” ekanligi bunga ishora qiladi). Vedanta keng ma’noda Braxman va Atman haqidagi ta’limotlar, diniy-falsafiy maktablar majmuasidir. Mazkur falsafiy sistema braxmanizm o’rniga kelgan va hozirga qadar mavjud. Induizm uchun g’oyaviy asos bo’lib hisoblanadi. Vedanta xudoni olam yaratuvchisi deb qabul qiladi. Unda oliy haqiqat deganda xudoni kishilarning g’ayritabiiy ravishda anglashi, o’zi uchun kashf qilishi, borliqning va inson hayotining mohiyatini tushunishi nazarda tutiladi. Vedantada inson ma’naviy olamida Atman-Braxman siymosi ustuvorligi, jonning tana o’lganidan keyin ham yashashi tan olinadi. Mimansa da, Vedantadan farqli o ’laroq, xudoning olam yaratuvchisi ekanligi inkor qilinadi, lekin dxarma, karma, qayta tug’ilish, boshqa olamlar va g ’ayri – tabiiy narsalarning mavjudligi e’tirof etiladi hamda ularning sababi muqaddas va abadiy vedalarda deb tushuntiriladi. Vedalar muqaddas kitoblardir, ularning inson tomonidan yaratilganligini isbotlab bo’lmaydi, shuning uchun ularni mangu deb qabul qilish zarur. Mimansada bilishning olti vositasi farq qilinadi: idrok, xulosalash, dalillash, analogiya, faraz va faktning (hodisaning) yo ’qligi. Idrok - nosoz bo’lmagan hissiy organlarning obyektlar bilan to’qnashishi natijasida hosil bo’ladigan bilim. Xulosalash Atmanga xos bo’lib, unda bilim predmet xususiyatidan aql yordamida keltirib chiqariladi. Dalillash mangu vedalardan hosil qilinadigan bilim. Analogiya kam o’rganilgan predmet to’g’risida uni shunga o’xshash, lekin yaxshi o’rganilgan narsa bilan qiyoslash yordamida bilim olish usulidir. Farazda tushunib bo’lmaydigan hodisa mavjudligi taxmin qilinadigan narsa yordamida tushuntiriladi (masalan, to’lishib ketayotgan odamning kunduz kuni hyech narsa yemaganini kuzatishadi va semirishining sababini faqat kechasi to’yib ovqatlansa kerak, degan faraz asosida tushuntirishadi). Agar mana shu beshta bilim vositasi mavjud predmetlarni bilishga ojizlik qilsa, unda oltinchisi-faktning yo’qligi qayd etiladi

(masalan, stol ustida turgan narsani odam payqamay qolganda ana shu holat ro’y beradi). Mimansa vedalardagi so ’zlarning abadiyligini mutloqlashtiradi, ya’ni ularni vedalar singari mangu deb hisoblaydi hamda ular mavjudligini ilohiy sabab bilan bog’lamaydi. Xudo, garchi u mavjud bo’lganida ham, tanasizdir va shu sababli u veda so’zlarini ayta olmaydi. Nyaya falsafiy sistemasida ham bilish masalasi ustuvordir. Unda inson hayotining ma ’no – mazmunini bilish muhimligi ta’kidlanadi va ana shundan kelib chiqib, maqsad belgilanadi. U bilishning manba va shakllarini, ayniqsa, bilish obyektini mantiqiy isbotlash qoidalari asosida tadqiq etishdan iborat. Nyayada uni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan 16ta kategoriya ( tattva ) alohida ajratib ko’rsatiladi: “ 1) bilish vositalari, 2) to’g’ri bilish obyektlari ( prameya ), 3) shubha ( sanshaya ), 4) motiv ( prayodjana ), 5) misol ( drishtanta ), 6) holat ( siddxanta ), 7) sillogizm qismlari ( avayava ), 8) taxmin, faraz ( tarka ), 9) ishonch ( nirnaya ), 10) diskussiya ( vada) , 11) bahs ( djalpa ), 12) yopishib olmoq, bahona qidirmoq ( vitanda ), 13) soxta dalil ( xetvabxasa ), 14) buzib ko’rsatish ( chxala ), 15) mohiyatga daxldor emas e’tiroz ( djati ), 16) hal qiluvchi dalil ( nigraxastxana ) – ana shunday ro’yxat”. Vaysheshika da (vishesha-o ’ziga xoslik) olamdagi xilma-xillik, individuallikning asosini ko ’rib, his qilib bo’lmaydigan atomlardan qidirib topish zarurligi uqtiriladi. Bu ta’limotga muvofiq, haqiqiy o’ziga xoslik, individuallik his etib bo’lmaydigan atomlarda ko’rinadi. Vaysheshikada teologiya masalalari ko’rilmaydi. Ilk bor bu ta’limot Kanadaning “Vaysheshika sutra”sida sistemali tarzda bayon qilingan. Vaysheshika ta’limotining o’zagini 6ta kategoriya hosil qiladi: substansiya ( dravya ), sifat, harakat, umumiylik ( saman ya), o ’ziga xoslik ( vishesha ) va mansublik ( samavaya ). Bular ontologik xarakterga ega va ana shunisi bilan nyaya kategoriyalaridan (ular asosan mantiqiy kategoriyalardir) farq qiladi hamda vaysheshikaning borliq muammolarini muhokama etishidan dalolat beradi. Xususan, birinchi uchta kategoriya makon va zamonda mavjud bo’lgan tabiat predmetlarini, keyingi uchtasi ulardan tashqarida o’z holicha mavjud bo’lgan

jismsiz narsalarni ifodalaydi. Boshqa bir munosabatda Vaysheshikada barcha obyektlar ikki turga-mavjud va mavjud emaslarga ajratiladi. Bunda yuqorida qayd etilgan olti kategoriya mavjud bo’lgan obyektlarga nisbatan qo’llaniladi. Substansiyani tavsiflar ekan, uning to ’qqiz turi farqlanadi: yer, suv, olov, havo, efir, vaqt, fazo, jon va aql. Sifatning 24 turi sanab o’tiladi: tana orqali his etish, ta’m, rang, hid, tovush, miqdor, bo’linish va qo’shilish, aniqlik, uzoqlik va yaqinlik hamda bilish, lazzatlanish va azoblanish, hohish, fazilat va illat, taassurot, nafrat, hayrat, og’irlik, oquvchanlik va tezlik kabi qobiliyatlar. Harakatlanishning 5ta turi: ko’tarilish, tushirilish, siqish, kengaysh va umumiy harakat. Umumiylik ikki turda-yuqori va quyida namoyon bo ’ladi. Bunda borliq yuqori umumiylik, substansiallik va boshqalar quyi umumiylikdan iborat. O’ziga xoslik yakkalikda ko’rinadi hamda mangu substansiyalarda mavjud deb ta’riflanadi. Borliq-umumiylikning oliy turi. Mansublikning mohiyati shundaki, unda ikki o’zaro chambarchas bog’langan narsalardan birining madad beruvchi, ikkinchisining madad oluvchi ekanligini bilib olishga imkon beradi. (Masalan, butun va qism, mato va ip). Vaysheshikada bilishning ikki turi: hissiy bilish va xulosalash farqlanadi. Sankxya Qadimgi Hindistonda ilk bor shakllangan falsafiy sistemalar (darshanlar)dan biri bo ’lib hisoblanadi. “Sankxya” so’zi sanskrit tilidan olingan bo’lib, o’zbek tiliga o’girilganda “hisoblovchi”, “sanab chiquvchi” degan ma’noni beradi. Bunday nom berilishiga sabab shundaki, mazkur ta’limot o’z oldiga borliqni uning asosiy obyektlari va ularni bilish vositalarini to’g’ri anglash, tushunishni maqsad qilib qo’ygan. Sankxyaning asoschisi mashhur hind donishmandi Kopiladir. Sankxya dualistik ta ’limot deb baholanib, unga bir qancha yondashishlar mavjud. Xususan, klassik sankxya, teistik sankxya va materialistik sankxyalar farq qilinadi. Sankxya dualizmi unda borliqning ikkita boshlang ’ich asosi-tabiat va ruhning o’zaro uyg’un holda mavjudligini ta’kidlashda ko’rinadi. Prakriti-bu tabiat,

tabiiylik. Purusha esa inson zoti ibtidosi, aniqrog’i inson joni, ruhi bo’lib, u allaqanday dunyoviy ruh sifatida talqin etiladi. (bu vedalardagi purusha emas). Sankxyada tabiat, yoki materiyaning mavjudligi 24 kategoriya orqali ko ’rsatiladi. Sattva, radjas va tamas uchta sifat bo’lib, ularning belgilari xotirjamlik, lazzat va azobda namoyon bo’ladi. Bu uchta sifatdan ong ( buddxi ) paydo bo’lib, u buyuk ( maxat ) deb ham ataladi. Undan o’z-o’zini anglash ( axamkara ) vujudga keladi; o’z navbatida, undan yana o’n olti sifat kelib chiqadi. Ular teri sezgisi ( sparsha ), ta’m ( rasana ), ko’rish ( chakshu ), hid ( gxrana ) va eshitish ( shrotra) a’zolari bo’lib, bilish vositalari hisoblanadi. Shuningdek, beshta harakat a’zosi: ajratib chiqarish, tug’dirish, nutq, qo’llar va oyoqlar, aql hamda beshta tanmatra lar mavjud. Tanmatra nozik, idrok etimaydigan beshta boshlang’ich element ( bxuta ) bo’lib, ular mos idrok turlarining asosini tashkil etadi. Shakl ( rupa )dan – yorug’lik, ta’mdan-suv, hiddan-yer, tovushdan-makon, teri sezgisidan-havo kelib chaqadi; shunga o’xshash beshta tanmatra dan beshta boshlang’ich element vujudga keladi. Bu o ’rinda shuni ta’kidlash lozimki, upanishadlarda ta’kidlangan hissiyot va tashqi stixiyalar muvofiqligi sankxyada dag ’al, moddiy boshlang’ich elementlar ( bxuta ) vai nozik mohiyatlar ( tanmatr )ni tushuntirish uchun qo ’llaniladi. Shunday qilib, qayd etilgan yigirma to ’rt kategoriya materiyani tavsiflash bilan bog’liq. Yigirma beshinchi kategoriya – purusha faol bo’lmagan, gunsiz, lazzatlanuvchi va hissiy mushohada etuvchi, mangu ong bilan birga bo ’lgan dunyoviy ruhni ifoda etadi. Sankxyada materiya va ong, tabiat va ruh o ’rtasidagi aloqa qadimgi hind rivoyatidagi ko’r va cho’loq munosabatiga qiyos qilinadi: ko’r cho’loqni opichlaydi, cho’loq esa unga yo’l ko’rsatadi. Buning ma’nosi shundaki, purusha (sof ruh) o’z holicha harakatlana olmaydi, faol emas; u prakriti (materiya) faolligi tufayli harakatga keladi. Purusha bilimi yordamida prakriti ta’siridan ozod bo’ladi. Sankxya bilishning uchta vositasini tan oladi: idrok, xulosalash, va guvohlik berish.

Yuqorida bildirilgan fikrlar darshanlarga mifologiyaning kuchli ta ’siri bo’lganini tasdiqlaydi.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo ’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz.J 1.- T.: O’zbekiston, 2017. 2. Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. J.2.- T.: O ’zbekiston, 2018. 3. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat ’iy tartib-intizomva shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlariva 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza.2017 yil14 yanvar – Toshkent:” O’zbekiston”, 2017. 4. Karimov I.A. Yuksak ma ’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 5. Karimov I.A. O ’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – Toshkent: O’zbekiston, 2011. – 440 b. 6. Karimov I.A. O ’rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy sivilizasiya rivojidagi roli va ahamiyati. – Toshkent: O’zbekiston, 2014. 7. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo ’lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir. – Toshkent: O’zbekiston, 2015. – 304 b. 8. Yo ’ldoshev S., Usmonov M., Karimov R. Qadimgi va o’rta asr G’arbiy Yevropa falsafasi. O’quv qo’llanma. – Toshkent: Sharq, 2002. – 325 b 9. Yo ’ldoshev S., Usmonov M., Karimov R., Qobulniyozova G., Ruzmatova G. Yangi va eng yangi davr G’arbiy Yevropa falsafasi. O’quv qo’llanma. – Toshkent: Sharq, 2002. – 208 b 10. Po ’ latova D ., Ruzmatova G . G ’ arb falsafasi . O’quv qo’llanma. – Toshkent: PREMIER-PRINT, 2013. – 425 b.

O'xshashlar

Qadimgi Xitoyda falsafiy maktablarning yuzaga kelishi

Qadimgi falsafiy maktablar

Qadimgi Xitoyda falsafaning vujudga kelishi

O’zbekiston hududidagi eng qadimgi falsafiy qarashlar

Falsafiy tafakkur evolyusiyasi. qadimgi davr, o‘rta asrlar, uyg‘onish davri falsafasi