O’zbekiston hududidagi eng qadimgi falsafiy qarashlar

O’zbekiston hududidagi eng qadimgi falsafiy qarashlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59.5 KB

Ko'chirib olish

O’zbekiston hududidagi eng qadimgi falsafiy qarashlar Reja: 1. O’zbekiston hududidagi eng qadimgi madaniyat va falsafiy qarashlar. 2. Zardo’shtiylik va «Avesto»da aks etgan falsafiy g’oyalar. 3. Kushon imperiyasi davri va buddaviylik. 4. Moniy va Mazdak ta’limoti. 5. O’zbekistondagi qadimgi falsafiy qarashlarni o’rganishning ahamiyati.

Tarixni bilish, undan to’g’ri va xolis xulosalar chiqara olish inson ma’naviy kamoloti uchun nihoyatda muhim. Tarix — buyuk muallim, o’tmishdan saboq beradigan tarbiyachidir. Gap eng qadimgi davr falsafasi haqida borar ekan, bu haqiqat yanada katta ahamiyat kasb etadi. Ayrimlar «Bizga ming yillar qa’rida yotgan madaniyat va falsafadan nima foyda, yaxshisi, bugunning gapidan gapiring?", «O’tmish qa’ridan tashbeh izlagandan ko’ra, bugungi muammolar ustida bosh qotirgan ma’qul emasmi?» degan xayollarga borishi mumkin. Bir qarashda ularning gapida ham jon borga o’xshaydi. Ammo bir narsa aniq: o’tmishni bilmasdan turib, kelajakni to’g’ri tasavvur etish mumkin emas. Zero, o’tmishsiz kelajak yo’q. Shu ma’noda, biz falsafa tarixini azbaroyi o’tmishga qiziqqanimiz uchun o’rganmayapmiz. Biz uni turli zamonlarda ro’y bergan xilma- xil voqea va hodisalarning falsafiy fikr va ongida qanday aks etgani, ularni qanday g’oyalarning tug’ilishiga sabab bo’lgani, qaysi ta’limotlar insoniyat taraqqiyotiga qanday ta’sir ko’rsatgani, qaysi mafkura odamzodni ko’proq rivojlanish yoki tanazzul tomon etaklagani kabi haqiqatlarni bilib olish uchun o’rganamiz. Tarixni o’rganmoq va undan saboq olmoq har bir inson uchun zarurdir. Bu — falsafa bilan shug’ullanayotgan mutaxassis uchun ham, uni o’rganayotgan talaba uchun ham birdek muhim ahamiyatga ega. Tarixni falsafasiz to’g’ri tushunib bo’lmagani kabi, falsafani ham tarix haqiqatisiz to’g’ri anglab bo’lmaydi. Shularni nazarda tutib, quyida biz mamlakatimiz tarixida muayyan iz qoldirgan ayrim falsafiy qarashlar va ta’limotlar haqida qisqcha to’xtalib o’tamiz. Zardo’shtiylik ta’limoti. Eramizdan avvalgi X asrdan eramizning VII asrlarigacha bo’lgan davr mahsuli bo’lgan diniy- falsafiy ta’limotlardan biri zardo’shtiylikdir. Bu ta’limotga Zardo’sht asos solgan bo’lib, Sharq va G’arbda Zaratushtra, Zaroastr nomlari bilan mashhurdir. Manbalarga ko’ra, Zardo’sht eramizdan avvalgi VI asrning birinchi yarmida yashagan. Lekin uning tarixiy yoki afsonaviy shaxs ekanli haqida aniq bir to’xtamga kelingani yo’q. U o’zini payg’ambar deb e’lon qilgan. Lekin uning payg’ambarligi ilohiy asosga ega emas. Ya’ni bu haqiqat ilohiy kitoblarda o’z tasdig’ini topmagan. Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatmoqdaki, bu ta’limot Vatanimiz hududida, xususan, Xorazm zaminida

paydo bo’lgan. U o’z davrida xalqni ezgulik va adolat g’oyalariga da’vat etish, hayotbaxsh an’analarni shakllantirish, dehqonchilik va shahar madaniyatini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo’lgan, uning g’oyalari bilan bog’liq qadriyatlar bugungi kungacha yashab kelmoqda va xalqimiz turmush tarzining o’ziga xos xususiyatlarini belgilashda ulkan qimmat kasb etmoqda. Zardo’shtiylikning bosh kitobi «Avesto»dir. unda qadimgi xalqlarning dunyo to’g’risidagi tasavvurlari, o’ziga xos qadriyat va urf-odatlari aks etgan. Unda olamning azaliy qarama-qarshi kuchlari- yaxshilik va yomonlik, yorug’lik va zulmat, issiqlik va sovuqlik, hayot va o’lim borasidagi qarashlar o’z ifodasini topgan. «Avesto»da, shuningdek, tabiat falsafasi, tarix, etika, tibbiyotga oid ma’lumotlar ham berilgan. Falsafa tarixida makedoniyalik Aleksandr (eski o’zbek tilida Iskandar deyilgan) istilosi va Grek-Baqtriya davri falsafasi ham xalqimizning taraqqiyot tarixida muhim o’rin tutgan. Manbalarda Aleksandr qo’shini mahalliy xalqlarning qattiq qarshiligiga uchragani, u «Avesto»ning ko’pgina qismini yondirib yuborgani haqida ma’lumotlar bor. Bugungi kungacha ham ayrim tarixchilar Aleksandr «Avesto»ning tilini bilmagani, uni o’qiy olmagani sababli bu kitobning qadr-qimmatini tushunmagan va uni yoqish to’g’risida ko’rsatma bergan, degan fikrlarni bayon etadilar. Aslida unday emas. Bu — tarixiy haqiqatni, garchand u kimlar uchundir achchiq va kimlar uchundir ibratli bo’lsa-da, xaspo’shlashga urinishdan boshqa narsa emas. Negaki, Aleksandr o’z zamonida fanlarning otasi deb nom olgan falsafani fan darajasiga ko’targan, buyuk donishmand sifatida etti iqlimda tan olingan Arastudan 20 yil mobaynida muttasil ta’lim olgan edi. Binobarin, Shoh Filippning o’g’li Aleksandrni savodsiz, kitobning qadrini tushunmaydigan bir kimsa deb ta’riflash tarix haqiqatiga to’g’ri kelmaydi. To’g’ri, u «Avesto»ni o’tda kuydirgan bo’lishi mumkin. Lekin buni kitobning qadrini tushunmagani uchunmas, balki erli xalqlarni birlashishga da’vat etib turuvchi, ular e’tiqod qo’ygan milliy g’oyalar timsoli bo’lgan va o’z saltanatiga qarshi muttasil kurash olib boruvchi vatanparvarlarni tarbiyalaydigan manba ekanini nazarda tutib, shu ishni amalga oshirgan. Qolaversa, o’zini dunyodagi eng rivojlangan hudud madaniyatini jahonga yoyish uchun mas’ul deb

bilgan, to’g’rirog’i, o’sha madaniyatdan boshqasini tan olmagan mashhur jahongir uchun zabt etilgan xalqning «Avesto»dek buyuk kitobi bo’lishi kutilmagan hol edi. U, yuqorida ta’kidlanganidek, mazkur kitob omon tursa, u ushbu zamin farzandlari uchun o’zlikni anglash, binobarin, kuch-qudrat manbai bo’lib qolaverishini nihoyatda yaxshi tushungan. Aleksandrdan keyin yashagan Rim imperatorlari ham Misr va Vizantiyaga qarshi urush qilib, yahudiylarning erini bosib olganida tub aholining madaniy boyliklarini yo’q qilgani, «Zabur» va «Tavrot»ning qadimgi nusxalarini kuydirib yuborgani yuqoridagi misolning tasodifiy emasligidan dalolat beradi. Umuman, har qanday sharoitda ham istilochilarning birinchi ishi xalq va millatlarni zo’rlik bilan bosib olish, boyliklarini talash bo’lsa, keyingi asosiy faoliyati — millatni o’z tarixi va an’analaridan uzib qo’yish, madaniy merosini talon-taroj qilish, uning ma’naviyatini yo’qotishdan iborat bo’ladi. Tarixning bu achchiq sabog’i mustamlakadan ozod bo’lgan, o’z mustaqilligini saqlab qolish va mustahkamlashga intiladigan har qanday xalq taraqqiyoti uchun eng muhim xulosa bo’lib xizmat qiladi. Iskandarga qarshi kurashda xalqimizning milliy qahramoni Spetamen beqiyos mardlik va jasorat ko’rsatadi. U Iskandarga qarshi ayovsiz qarshilik ko’rsatgan vatanparvar lashkarboshilardan biridir. Aslida, uning qahramonligi millatimizning o’sha davrdagi o’z davlatchiligii, o’zi yashaydigan hudud dahlsizligini saqlab qolish uchun olib borilgan kurashning yaqqol timsolidir. Albatta, bu lashkarboshi ortidan xalq ergashsa, elning ozodlik va mustaqillikka intilish tuyg’usi kuchli bo’lmasa, Spetamenning nomi bu qadar mashhur bo’lib ketmas edi. Negaki, inson naqadar kuchli, tadbirkor va omadli bo’lmasin, agar xalq bilan birga bo’lib, uning dardlariga darmon izlamasa, hurriyat g’oyalarini bayroq qilib ko’tarmasa, haqiqiy milliy qahramon bo’lolmaydi. Spetamen esa o’sha xalqimizning ruhi, orzu-umidlari, mustamlakachilarga qarshi matonati ramzi sifatida tariximiz qatiga mangu muhrlanib qolgan. Markaziy Osiyoda buddaviylik ham o’z o’rniga ega. U diniy-falsafiy ta’limot sifatida qadimgi Hindistonda eramizdan avvalgi VI asrning oxiri va V asr boshlarida vujudga kelgan. U jahonda keng tarqalgan dinlardan biridir. Bu ta’limotga asos solgan donishmand Sidxarta urug’idan chiqqan Gautama hisoblanadi. Keyinchalik u «Budda», ya’ni nurlangan

degan laqabga ega bo’lgan. Buddaviylik islomga qadar O’rta Osiyoda tarqalgan qadimgi dinlar orasida mavqe jihatidan juda katta o’rin tutadi. Bu ta’limot O’rta Osiyoga eramizdan avvalgi II-I asrlarda kirib kelgan. Tarixiy manbalarga ko’ra, uni Toxaristonga balxlik savdogarlar olib kelishgan. Kushonlar davrida buddaviylik dini hukmron dinga aylangan edi. «Xalqchil bo’lganligi uchun O’rta Osiyoga keng yoyilgan. Buddaviylikning O’rta Osiyoga yoyilishi quyidagi to’rt bosqichdan iborat. Birinchi bosqich. Kushonlardan oldingi davr. Bu eramizdan avvalgi I asrga to’g’ri keladi. Bu davrga oid yozma manbalar bizgacha etib kelmagan. Ikkinchi bosqich. Kushonlar davri (eramizning II-IV asrlari) Bu davrda buddaviylik O’rta Osiyoga keng tarqalgan edi. Ayniqsa, uning axloqqa oid masalalar, halq ommasini sabr-qanoat va bardoshga da’vat etuvchi g’oyalarni ilgari surganligi muhim ahamiyat kasb etgan. Uchinchi bosqich. Bu davrda O’rta Osiyoda buddaviylik ta’limotining manbalari yoyilgan. To’rtinchi bosqich. (IX- XIV asrlar) islom O’rta Osiyoda hukmron dinga aylanishi bilan bu din siqib chiqarilgan va juda zaiflashib ketgan. Buddaviylikning O’zbekiston va Hindiston xalqi o’rtasida o’z davrida ma’naviy ko’prik bo’lib xizmat qilganligi aniq. Xalqlarimiz orasidagi do’stlik va birodarlikning ildizlari ham o’sha davrga borib taqaladi va bugungi kunda aksariyat kishilar, ayniqsa, yoshlarimizning hind xalqi, uning madaniyati va san’atiga qiziqishi tasodifiy emas. Moniy ta’limoti yurtimizda buddaviylikdan keyin keng tarqalgan edi. u zardo’shtiylik va xristianlikning sintezlashuvi natijasida vujudga kelgan. Moniy fors va arab tillarida bir necha risolalar yozgan. Lekin ular bizgacha etib kelmagan. Moniy hatto «Moniylik yozuvi» nomli alifbo ham tuzgan. uning ta’limoticha, hayotda dastavval nur dunyosi – yaxshilik va zulmat dunyosi- yovuzlik bo’lgan. Ular o’rtasida abadiy kurash boradi, inson ikki unsurdan (ruh — nur farzandi, jism — zulmat mahsuli) iborat. Moniylik xalq ommasi manfaatlarini himoya qiluvchi ta’limot bo’lgani sababli hukmron mafkura qarshiligiga duch kelgan. Moniylik ta’limoti asosida Mazdak ta’limoti yuzaga kelgan. U eramizning V-VI asrlarida keng tarqalgan edi. Uning asoschisi Mazdak (470-529 yillar) bo’lgan. Mazdak va uning aslakdoshlari o’z qarashlarida halq ommasiga suyangan. Xalqning ozodlik, erkinlik, hurlik

yo’lida olib borgan harakatlariga rahnamolik qilgani uchun tez fursatda ularning maslakdoshlari, izdoshlari ko’payib ketgan. Mazdakiylik ijtimoiy tengsizlikni bartaraf etish yo’lida kurashga da’vat etuvchi mafkura sifatida xizmat qilgan. Unda asosiy yovuzlik-boylikka hirs qo’yish va o’ta kambag’allik qoralanadi. Bu insonparvar harakatdan cho’chigan shoh Mazdakni turli hiylalar bilan o’limga mahkum etadi. Mazdakiylar harakati, eramizning VI asrida bostirilganiga qaramay, turli mamlakatlarda muayyan darajada davom etgan. O’rta Osiyoda Muqanna, Ozarbayjonda Bobak boshliq dehqonlar va shahar kambag’allarining zulmga qarshi kurashlari bunga misol bo’ladi. Markaziy Osiyoda vujudga kelgan qadimgi falsafiy ta’limotlar, ulr ilgari surgan g’oyalar bugungi kunda ham muhim ahamiyatiga ega. Sanab o’tilgan qadimgi diniy-falsafiy ta’limotlar, ya’ni zardo’shtiylik, uning bosh kitobi — «Avesto», Moniy ta’limoti, «Moniy yozuvi», mazdakiylik harakati jamiyatda adolat, erkinlik, teng huquqlilik tamoyillarini qaror toptirishiga da’vat etgan. Vatan ozodligi yo’lida jon fido etgan Muqanna boshchiligidagi harakat nafaqat O’rta Osiyoda, balki jahonning boshqa o’lkalarida ham aks-sado bergan. Vatanimizning o’sha davrda shakllangan va rivojlangan boy madaniyati, milliy ma’naviyatimiz, falsafamiz jahon tsivilzatsiyasiga katta ta’sir ko’rsatgan. Sirasini aytganda, mamlakatimiz tarixi islom dini yurtimizga kirib kelgan davrdan boshlanmaydi. U islomga qadar ham ming yillar mobaynida rivojlanib kelgan shonli tarixiga ega. Lekin, afsuski, Vatanimizning ana shu davr tarixi nihoyatda kam o’rganilgan. Bu davrga oid manbalarning aksariyati esa yo’q qilib yuborilgan. Bu vayronkorlikning boshida miloddan avval makedoniyalik Aleksandr turgan bo’lsa, mamlakatimizni zabt etgan keyingi bosqinchilar ham ana shu yo’ldan borgan. Ular xalq ongidan mustaqillik va erkin hayot to’g’risidagi maqsad-muddaolarni butunlay yo’qotib yuborishga urinishgan. Buning natijasida ma’naviy qashshoq va tarixiy xotirasiz kishilar tarbiyalanishi lozim edi. Bosqinchilar Movarounnahrda nihoyatda boy madaniyat shakllanganini e’tirof etgan. Ammo uning bosqinchilik g’oyalariga mos kelmaydigan juda ko’p namunalarini ayovsiz yo’q qilishgan. Ayniqsa, ma’naviy qadriyat va madaniy boyliklarni shafqatsizlarcha g’orat qilish asosiy o’rinda turgan. Yurtimizda arablar

istilosiga qadar ustuvor bo’lgan ma’naviy va madaniy durdonalar qadrini yaxshi anglaydigan va ularning ahamiyatini to’g’ri tushunadigan kishilar birinchi navbatda yo’q qilib yuborilgan. Bu to’g’rida Abu Rayhon Beruniy «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida quyidagilarni yozgan: «Qutayba Xorazm xatini yaxshi biladigan, ularning xabar va rivoyatlarini o’rgangan va bilimini boshqalarga o’rgatadigan kishilarni halok etib va butkul yo’q qilib yuborgan edi. Shuning uchun u (xabar va rivoyatlar) islom davridan keyin haqiqatni bilib bo’lmaydigan darajada yashirin qoldi»11. Ushbu asarning boshqa sahifasida ulug’ vatanparvar olim yuqoridagiga o’xshash yana bir fikrni quyidagicha ifoda etgan: «Qutayba xorazmliklarning kotiblarini halok etib, bilimdonlarini o’ldirib, kitob va daftarlarini kuydirgani sababli ular savodsiz bo’lib, o’z ehtiyojlarida yodlash quvvatiga suyanadigan bo’ldilar»12. Beruniy zamonida islom yagona hukmron diniy mafkura bo’lib turganini e’tiborga olsak, zikr etilgan asar va undagi teran fikrlarni bunday o’ktamlik bilan aytish g’oyat ulkan jasoratni talab etgani ayon bo’ladi. Istilochilarning bunday vayronkor siyosati keyin ham davom etgan. Xususan, mustabid sho’rolar mafkurasi hukmronlik qilgan davrda ham ana shunday hol ro’y bergan. Nihoyatda boy qadriyatlarimiz, falsafiy ta’limotlarimiz, umuman o’z merosimizdan bebahra bo’lib qoldik. Istiqlol tufayli ajdodlarimiz yaratgan boy va o’lmas madaniy merosni o’rganish imkoni tug’ildi. Tarixiy xotirani tiklash, xalqimiz qalbida milliy qadriyatlarga sodiqlik, vatanparvarlik tuyg’ularini shakllantirish hozirgi kunda ma’naviy hayotning ustuvor yo’nalishiga aylandi.

ADABIYoTLAR 1. Islom Karimov. «Olloh qalbimizda yuragimizda». T. «O’zbekiston», 1999. 2. Islom Karimov. «Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q». T. «O’zbekiston», 1998. 3. Islom Karimov. «Donishmand halqimizning mustahkam irodasiga ishonaman». «Fidokor». 2000 yil 8 iyun. 4. Karimov I. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. — T.: O’zbekiston, 1999. 5. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. — T.: O’zbekiston, 2000. - 352 b. Абу Райҳон Беруний. «Танланган асарлар». 1-жилд. Т. «Фан», 1968, 82-бет. 6. Abu Rayhon Beruniy. «Tanlangan asarlar». 1-jild. T., «Fan», 1958. 7. Abu Rayhon Beruniy. «Tanlangan asarlar». 2-jild. T. «Fan», 1965. 8. Ibrohim Mo’minov. «O’zbekistondagi tabiiy-ilmiy va ijtimoiy-falsafiy tafakkur tarixidan lavhalar». T. «Fan», 1998. 9. R. Nosirov. «O’rta Osiyo xalqlari ijtimoiy-falsafiy tarixi bo’yicha maxsus kurs». T. 1992. 10. Omonulla Fayzullaev. «Muhammad al-Xorazmiy va uning ilmiy merosi». T. «Fan», 1983.

O'xshashlar

Qadimgi Xitoyda falsafiy maktablarning yuzaga kelishi

Falsafiy qonunlar

Falsafiy kategoriyalar

Falsafiy dunyoqarash

Falsafiy dunyoqarash