Germaniyada ekzistensializm - Falsafa - Referatlar

Germaniyada ekzistensializm

Yuklangan vaqt:

13.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

138 KB

Ko'chirib olish

Germaniyada ekzistensializm Reja: 1. Ekzistensializmning ijtimoiy-ruhiy, falsafiy asoslari. 2. Martin Xaydegger ekzistensializmi. 3. Karl Yaspersning ekzistensialistik qarashlari. 4. Nemis ekzistensializmining boshqa oqimlarga ta’siri, hozirdagi ahamiyati.

Ekzistensializm falsafasi XX asr boshlarida Germaniyada yuzaga keldi. Bu davrda ijtimoiy-siyosiy sharoitlar Birinchi Jahon urushidan sо`ng ancha murakkab edi. Germaniya urushda qattnashgan asosiy davlatlardan bо`lib, bu urushda yengilishi munosabati bilan ichki siyosiy-iqtisodiy ahvol nihoyatda og`ir edi. Mamlakatda ishsizlik, iqtisodiy tanglik keng miqyosda tarqalgandi. Germaniyaning ziyoli tabaqa vakillari ruhiy inqirozga yuz tutgan edilar. Bunday sharoitda yangi falsafiy g`oyalarning shakllanishi va ularning yangi falsafiy oqimga aylanishi muqarrar edi. Ekzistensializm falsafasi aynan shu oqimlardan biri bо`ldi. Lekin bu falsafa, albatta, bо`shliqda paydo bо`lgani yо`q. Uning nazariy va g`oyaviy asoslari S. Kyerkegor va A. Shopengauerning tushkunlik falsafasi, N.Berdyayevning romantik va mistik qarashlari, F.Nitshe va V. Dilteyning “hayot falsafasi” dir. Badiiy adabiyotda ekzistensializmning shakllanishiga Kafka, Mark Avreliy, F. Dostoyevskiylarning ijodi katta ta’sir kо`rsatdi. Ekzistensionalizm falsafasida “ekzistensiya” tushunchasi asosiy tushunchalardan biri hisoblanadi. “Ekzistensiya” – “mavjudlik” degan ma’noni anglatadi. Bu tushunchaning shakllanishida neokantchilikning ham ta’siri bо`lgan. Ayniqsa, “ekzistensiya” tushunchasi Kantning “narsa о`zida” tushunchasiga о`xshab ketadi. Kant falsafasida “narsa о`zida” biz uchun sirli bir olam bо`lib qolganday va bu sirli olamga о`tish, ya’ni Kantning iborasi bilan “transendensiya” sodir bо`lishi qanday mushkul bо`lsa, ekzistensionalizm falsafasida ham inson borlig`ini bilish va shu borliqning ichki mohiyatini tushunish nihoyatda qiyin. Bu qiyinchilikning sababi nimada? Ekzistensionalizm borliq va inson borlig`i masalasini kо`taradi va bu borliq insondan tashqarida bо`lganligi uchun inson bu borliqni idrok eta olmaydi va u haqida hech narsa deya olmaydi. Biz bu yerda ingliz faylasufi Jorj Berklining qarashlariga о`xshash mulohazalarga duch kelamiz. Berkli “butun olam mening his-tuyg`ularim” - deganiday, ekzistensializm ham insonning his-tuyg`ulari chegarasidan chiqib bо`lmaydi, deb ta’kidlaydi. Berklining bunday dunyoqarashi solipsizmga olib keldi, ya’ni bu olamda mendan boshqa hech narsa yо`q degan falsafiy fikrni keltirib chiqardi. Solijizm nuzog`iga tutilmaslik uchun

ekzistensionalizm falsafasining asoschilari insondan tashqaridagi borliq masalasini e’tiborga olishmadi. Ular borliqqa emas, inson mavjudligiga diqqatlarini qaratdilar. Inson borlig`ini “ekzistensiya” deb atadilar. Insonning mavjudligida hayotning mohiyati ochilmaydi. Biz inson borlig`ining moihyati nimada degan savolni о`rtaga tashlay olmaymiz. Shuning uchun ham inson hayotining mavjudligi, mohiyati, mazmuni biz uchun sir bо`lib qolaveradi. Nega degan savol tug`iladi? Bu savolga javobni ekzistensialistlar insonning begonalashuvidan axtaradilar. Dastlab, inson tabiat kо`ynida yashar ekan, uni о`zidan ajratmaydi va tabiatning bir qismi sifatida mavjuddir. Lekin kо`hna о`tmishning bu davri uzoqqa chо`zilmaydi. Inson tafakkuri taraqqiyoti natijasida u sun’iy tabiat yaratib, о`zini tabiatdan ajrata boshladi. Bu begonalashish jarayoni xususiy mulkning shakllanishi, shaharlarning paydo bо`lishi natijasida nihoyatda kuchayib bordi. Inson aqli yaratgan fan va uning yutug`i bо`lgan texnika begonalashish jarayonining kuchayishiga olib keldi. Qachonlardir yagona bо`lgan odamzod millatlar, elatlar va davlatlarga bо`linib ketdi. Natijada inson, ham tabiatdan, ham kishilik jamiyatidagi о`zaro qardoshlik aloqalaridan begonalashib qoldi. Bu begonalashishning ikkinchi bosqichi bо`ldi. Ekzistensialistlar fikricha, begonalashish jarayonining uchinchi bosqichi hozirgi zamonda davom etmoqda. Bu bosqichda inson о`zining ichki olamidan, о`zining hayotidan, mazmunidan ham begonalashib qolmoqda. Inson о`zining botiniy tabiatini yо`qotib, faqat zohiriy tabiatda yashab, unga moslashib bormoqda. Inson tobora о`zining ichki hissiyotlarini yо`qotib jamiyat mashinasining bir zarrachasiga aylanib qolmoqda. Demak, ekzistensialistlar fikricha, inson jamiyatda о`zining qandaydir rolini bajarib boradi. Bu xilma-xil niqoblar ortida insonning asl qiyofasi yashirinib yotadi. Bu asl qiyofa qachon ochilishi mumkin. Bu qiyofa zaminida yotgan inson mohiyati qachon yuzaga chiqadi? Bu masala ekzistensionalizmni nihoyatda qiziqtirib keldi. Ekzistensializm falsafasi inson о`z hayotining mohiyati va ma’nosini anglashi uchun, u erkinlikka va erkin tanlash huquqiga ega bо`lishi

kerak, degan fikrlarni ilgari surdi. Lekin inson bu erkinlikni su’istemol qilib, bilim mevasidan tatib kо`rdi va shu bilan gunohkor bandaga aylandi. Uning gunohi bilimga ega ekanligidir. Shu bilim orqali inson о`zining fojiasiga о`zi sabab bо`ldi. Demak, inson hayot mohiyatini bilishga emas, balki shu hayotda yashash, mavjud bо`lishga intilishi kerak. Borliqdagi barcha jarayonlar Sartr ta’limotiga kо`ra, “narsa о`zida” bо`lib qolaveradi va biz ularning sirini ocholmaymiz. Hatto, ilm-fan ham narsa va hodisalarni faqat yuzaki hodisa sifatida о`rganadi. Ularni harakatga keltiruvchi birlamchi kuchlarni va birlamchi sabablarni metafizika, deb atab, nazarga ham ilmadi. Natijada olamdagi barcha voqea va hodisalar inson tomonidan sir, maxfiy "shifr"larga aylanib qoldi. Bu sirlar, maxfiy shifrlar ichida insonning о`zi ham bir katta sir bо`lib qoldi. Xaydegger fikricha, inson ichki mohiyatining ochilishiga yordam beruvchi vositalar tasviriy san’at va musiqadir. Aynan shu sohalarda inson tabiatida yashirinib yotgan ijodkorlik kuchlari yuzaga chiqadi. Ijod qilish, yangilik yaratish inson tabiatidagi eng katta mо`jizadir. Inson jamiyatda о`z о`rnini topaolmasa, bu ijodkorlik kuchini yuzaga chiqara olmaydi. Uning qalbida yashirinib yotgan marvarid, xuddi dengiz tubida yashirinib yotgan marvaridday о`z nurini hech kimga yog`dira olmaydi. Inson qalbi yashirin qolar ekan, undagi nur ham xiralashadi. Qalbi yashirin insondan tashkil topgan jamiyat esa yopiq jamiyatga aylanib qoladi. Bunday jamiyatda inson ijod qilishdan mahrum bо`lib qoladi. U faqat moddiy manfaatlarga intilib yashaydi. Uning moddiy manfaatlari va ehtiyojlari birin-ketin paydo bо`lib, hech vaqt tugamaydi. Bu manfaatlar ketidan intilgan shaxs hech vaqt о`z maqsadiga erisha olmaydi. Ekzistensial faylasuflar fikricha, hozirgi jamiyatdagi inson hayotga bо`lgan qiziqishini tobora yо`qotib bormoqda. U tabiatning gо`zalligini ham, boshqa insonlar kayfiyatini ham his qilmaydi. Inson faqat aqli bilan yashar ekan, aql uni faqat о`z manfaatlarini kо`zlashga undaydi. Natijada inson hayotidan ezgulik о`rniga faqat foyda axtaradi. Bunday odamning ongi dasturlashtirilgan mashinaga, kompyuterga о`xshab qoladi. Inson ham kompyuterga о`xshab, ichki beg`ubor hissiyotlaridan mahrum bо`lib qoladi. Bunday odamlarga hayot zerikarli, ma’nosiz

bо`lib tuyuladi. Yurakdagi bolalarga xos bо`lgan samimiylik va hayratlanish xususiyatlarini saqlab qolgan odamlar hayotning gо`zalligini his qilishi mumkin. Xaydegger fikricha, inson о`z qо`llari bilan yaratgan narsalardagina joziba, iliq saqlanadi. Inson bu narsalarni yaratishda ularga о`z mehrini, ruhiyatini beradi. Hozirgi zamonaviy sanoat mahsulotlari esa inson bilan bunday ruhiy aloqani yо`qotgan va natijada inson о`zi yaratgan moddiy olamdan ham begonalashib qolib, narsalardan faqat manfaat keltirish jihatidan foydalanadi. Insonning asl qiyofasi faqat ayrim sharoitlarda yaqqol ochilishi mumkin. Bunday sharoitlarni ekzistensionalistlar chegaradosh vaziyat deb ataydilar. О`lim va hayot о`rtasidagi chegara, insonning ichki va tashqi olami о`rtasidagi va insonning mavjudligi va haqiqiy borlig`i mohiyati о`rtasidagi chegara nihoyatda murakkab bо`lib, bu tushunchani ochib berish uchun ekzistensionalistlar insonning ichki olamiga, erkinlik masalasiga diqqatlarini jalb etdilar. J.P. Sartr va A. Kamyu asarlarida insonning erkinligi, erkin tanlash huquqi asosiy muammolardan biridir.Sartr Ikkinchi Jahon urushi davrida fashistlarga qarshi “Ozodlik” harakatida faol qatnashib nihoyat boy tajribaga ega bо`lgan. Bu harakatda vatanparvar qatnashchilar bilan bir qatorda sotqinlar ham bо`lgan. Ularni bunday qilishga majburlagan xolat о`lim oldidagi qо`rquvdir. Sartrning fikricha, о`lim muqarrar bо`lgan xolatda ham insonda erkin tanlash imkoniyati bor. Agar inson о`z erkinligidan voz kechsa, bu о`limdan ham og`irroqdir, deb hisoblaydi. Qisqacha aytganda, о`lim haqiqatdir. О`lim arafasida insonning ichki kechinmalarida keskin о`zgarish sodir bо`ladi. Bu о`zgarish natijasida inson avval anglab yetmagan narsalari birdaniga о`z-о`zidan ravshanlashadi. Inson uchun yaxshilik va yomonlik ortida yotgan cheksiz olam ochiladi. Barcha narsalardagi ziddiyatlar birdaniga birlashadi. Yaspersning fikricha, о`lim bilan bir qatorda parokandalik xolatida ham inson mehr qо`ygan narsalaridan ajralar ekan, bulardan ham ustun turadigan qadr-qimmat borligini his qiladi. Bu qadriyat moddiy boylik bо`lmay, beqiyos cheksiz ummondir. Bu ummonni qalb xotirjamligi, ichki sokinlik deb ham atashimiz mumkin. Bu ichki sokinlik oldida hayot bо`ronlari kuchsizdir. Ichki sokinlikning о`zi buyuk bir

olamiy kuchdir. Yaspers fikricha, bu ichki sokinlik xotirjamlik olamiga esankiratib qо`yadigan yо`qotishlar, ajralishlar natijasida kirish mumkin. Bunday zarbalarga faqat qalbda yashiringan cheksiz xotirjamlik va ichki sokinlik dosh bera olishi mumkin. Inson yо`qotish orqali butun borliqda mavjud bо`lgan ichki sokinlikni birdaniga his qiladi. Agar inson qalbi yolg`iz bо`lgan bо`lsa, endilikda bu ichki sokinlik orqali butun borliqqa tutashadi. Ekzistensiolizmdagi chegaradosh vaziyat masalasini faylasuflar aynan shunday ochib berdilar. Martin Xaydegger. Bu falsafiy oqimning yirik namoyandalaridan biri M. Xaydeggerdir. Xaydegger о`zining fenomenologik uslubini yaratib, inson borlig`i masalasini shu uslub orqali tushunishga harakat qildi. Bu qanday uslub edi? M. Xaydegger fanga “fenomen” tushunchasini kiritdi, bu tushunchani ochib berish uchun hodisa va mohiyat о`rtasidagi munosabatni yangicha talqin qiladi. Xaydegger uchun hodisa о`zidan oldingi boshqa bir vaziyat yoki narsaga bog`lanadi va undan kelib chiqadi. Xaydeggerning “fenomen” tushunchasi aynan shu hodisaning paydo bо`lishiga sabab bо`lgan mohiyatni ochib beradi va “mohiyat” tushunchasini о`z ichiga qamrab oladi. Xaydegger inson borlig`ini о`rganar ekan, uni boshqa borliqlardan ajratib oladi. Bu ichki borliqni, ya’ni mohiyatni “ekzistensiya” deb atadi. Demak, Xaydegger falsafasida “ekzistensiya” tushunchasi inson ichki borlig`ining mohiyatini aks ettiradi. Ichki borliqni о`rganish uchun inson о`z ichki olamini eshita bilishi nihoyatda muhimdir. Bu ichki olamda esa Xaydegger e’tiborini she’riyatga qaratdi. Negaki, she’riyatda insonning ichki olami nihoyatda yaqqol namoyon bо`ladi. Xaydegger qadimgi qо`lyozmalarni о`rganish va ularning mazmunini insonning ichki olamidan kelib chiqib, asl mohiyatini ochib berishga katta e’tibor beradi. Bu uslubni u “germenevtika” deb atadi. Xaydeggerdan oldin bu tushunchani Shleyermaxer kiritgan bо`lib, qadimgi matnlarni о`rganish, tahlil qilish va falsafiy sharhlashni “germenevtika” deb tushuntirgan. Bu sohada Xaydegger о`ziga xos о`zgartirish kiritdi. Undan ilgarigi faylasuflar Shleyermaxer, Diltey va boshqalar bu matnlarni lingvistik tahlil qilishga

kо`proq e’tibor berishgan bо`lsa, Xaydegger о`z diqqatini bu tahlil ichida yashiringan ruhiyatni his “eshitishga” qaratadi. Xaydeggerning fenomenologik usuli Gusserlning uslubidan yuqoridagi kо`rsatilgan fikrlardan tashqari shu bilan farq qiladiki, Gusserlda fikr oqimini tahlil qilish birinchi о`rinda tursa, Xaydeggerda bu fikrlar orqasida yashiringan fenomen- ichki ruhiy hissiyotni tahlil qilish asosiy ahamiyatga egadir. An’anaviy ratsional falsafadagi haqiqatga bо`lgan qarash, Xaydegger falsafasida о`ziga xos xususiyatga ega bо`ldi. R. Dekart haqiqatning asosiy mezoni uning ochiq va ravshanligi deb biladi. Xaydegger ham о`zining “Borliq va vaqt” asarida shu fikrga qо`shiladi. Keyinchalik, 1935 yilga kelib, uning fikri keskin о`zgaradi va shu davrdan boshlab ijodining ikkinchi bosqichi boshlanadi. Xaydegger «Gelderlin haqida»gi maqolasida haqiqat “qanchalar ochiq va ravshan bо`lsa, shunchalar yashiringan va mavhumdir”, - deydi. Shuning uchun ham Xaydegger borliq haqidagi haqiqatni kо`proq mantiqiy tushunchalar bilan emas, balki she’riy metafora, obrazlar orqali his qilish mumkin, deb hisoblaydi. Xaydegger о`z falsafasiga “dasiyn” tushunchasini kiritadi. Bu tushuncha inson borlig`i ma’nosini anglatadi. Borliqning boshqa turlaridan, Xaydegger fikricha, u tubdan farq qiladi. “Dasiyn” tushunchasi insonning moddiy borlig`ini emas, aksincha, uning ongi borlig`ini ifodalaydi. Xaydegger inson borlig`ini ta’riflash uchun, “kategoriyalar” tushunchasini kiritdi. Buning sababi inson borlig`ining negizi “ekzistensiya”, ya’ni “ichki mohiyat” bо`lgani uchun bu borliqni ta’rif etuvchi tushunchalar ham bu ichki mohiyat bilan bog`liq bо`lib unga taalluqlidir. Shuning uchun ular kategoriyalar emas, balki, “ekzistensillar” dir. “Ekzistensiallar tushunchasini Xaydegger “Gumanizm haqidagi xat”ida (1947) ochib beradi. Uni inson ichki borlig`ini “ekstaz” holati deb ta’riflagan. Ekstaz” bu ilohiy kuch bilan g`ayritabiiy qо`shilish jarayonidir. Xaydegger falsafasida “о`zlikni anglash” tushunchasi “ekzistensiya“ga bog`lanadi. U insonning cheklangan borlig`ining asosida yotadi. Inson borlig`ining mohiyati shu tushuncha orqali ham ochiladi. Boshqa mavjudodlar о`z-о`zini

anglash qobiliyatiga ega emas. Bu qobiliyat faqat insonda mavjud bо`lib, insonning borlig`iga xos. Shuning uchun u muhim ahamiyatga ega Insonning hayoti va borlig`i chegaralangani uchun Xaydeggerda о`z-о`zini anglash qobiliyati tushkunlik ruhi bilan sug`orilgandir. Inson ongi tuzilishini uch bosqichga bо`ladi: “dunyodagi borliq, Xaydegger bunda inson ongini dunyo bilan chambarchas bog`liqligini kо`rsatadi. “Oldinga о`tish” - inson ruhini borliqdan ajralishi va g`oyalar sifatida shakllanishi. Bu shakllanishni Xaydegger “loyiha” deb ataydi. “Borliq ichidagi mohiyat”ni ochish uchun narsalar va inson ongi orasidagi munosabatni tahlil qilish zarurdir. Narsalarning borlig`iga inson ongi katta ta’sir kо`rsatadi. Inson borlig`I narsalar borlig`i bilan chambarchas bog`liq bо`lib, har bir narsada insonning ta’sirini kо`rishimiz mumkin. Masalan, muzey eksponatlari hozirgi zamonda mavjud bо`lgan narsalar bо`libgina qolmay, о`tmishdagi davrni va о`sha davrdagi egasining ta’sirini ham о`zida saqlaydi. “Vaqt” tushunchasi Xaydegger falsafasida katta ahamiyatga egadir. Vaqtning о`tmishdagi, hozirdagi va kelajakdagi xususiyatlari bir-biri bilan chambarchas bog`liqdir. Hozirgi zamonni о`tmishsiz tasavvur etib bо`lmaydi. О`tmish hozirgi davrni qanday yо`nalishda о`zgarishini, rivojini kо`p jihatdan belgilaydi. Demak, о`tmish hozirgi zamon bilan chambarchas bog`liq. Kelajakning qanday bо`lishi ham hozirgi davr о`zgarishlariga bog`liq bо`lib, undan ajralmas holda shakllanadi va rivojlanadi. Insonning kelajagi qanday bо`lishi uning ijobiy hayotiy faoliyatiga boG`liqdir. Xaydegger falsafasida katta muammolardan biri - bu yо`qlik masalasidir. Bu g`ayritabiiy “yо`qlik” xolati insonda ayrim “chegaradosh” vaziyatlarda sodir bо`ladi. Bu hayot-mamot masalasi hal qilinadigan hayotiy vaziyatlardir. Inson о`limga yuz tutgan daqiqalarda uni dahshat hissiyoti qamrab oladi. Dahshat insondagi his-tuyg`ularni, uning uchun qachonlardir ahamiyatga ega bо`lgan narsa va munosabatlar qadrini yо`qotadi va ichki bо`shliqni paydo bо`lishiga olib keladi. Bu ichki bо`shliqda inson о`zining asl-mohiyati - “ekzistensiya”sini va boshqa

narsalarning sof borlig`ini his qiladi. Aynan shu vaziyatda insonning asl mohiyati ochiladi va u iroda va ruh erkinligiga ega bо`ladi. I. Kant va E. Gusserl ontologik metafizikasidan Xaydeggerning metafizikasi “о`zgaruvchanlik” ichki mohiyati bilan farq qiladi. Insonning borlig`i, ya’ni “dasiyn” - bu markaziy ahamiyatga ega bо`lib, butun e’tibor insonning ichki olamiga qaratilgan. Insonning bu ichki olamida inson taffakuri tomonidan yaratilgan texnika kata ahamiyatga egadir. Texnik rivojlanishga о`tish butun sivilizatsiya va madaniyatni yangi bosqichga kо`tarishni anglatadi. Lekin bu bosqich insonning tabiatidan uzoqlashish va begonalashuvga olib keladi. Hozirgi zamon texnikasi, yaratilgan kashfiyotlar va aloqa vositalari insonni yanada yolg`izlanib qolishi va tabiatni his qilmasligiga, natijada esa, о`z ichki olamida ham yо`qlik, bо`shliqning paydo b о `lishiga olib keladi. Xaydegger falsafasidagi sof borliq, bо`shliq insonning ruhiy bо`shliG`iga, parokandalikka olib keladi. Xaydegger bu parokandalikdan chiqish yо`li, qachonlardir о`zi qayd etgan ilohiy kuch bilan qо`shilishi bо`lgan “ekstaz” - ilohiy muhabbat va ezgu tuyg`ularning xursandchilik yо`lini mutloq unutgandek tuyuladi. Xaydeggerning bо`shlig`i ilohiy bо`shliqqa, ekstaz holatiga olib kelmadi, aksincha, uning yо`qolishiga olib keldi. K. Yaspers ekzistensializmi. Karl Yaspers1883 yilda dunyoga keldi. 1901 yilda gimnaziyani tugatib, Geydelberg universitetining huququshunoslik fakultetiga о`qishga kirdi, biroq yarim yildan sо`ng tibbiyot fakultetiga о`tdi. Tibbiyot faniga qiziqishi asosan uning kasalligi bilan bog`liq edi, u bolalagidan о`pka kasalligiga uchragan. Bu kasallik yurakka qon yetib kelmasligi bilan tugashi mumkin bо`lgan. Bu kasallik 30 yil davomida halok qiladi, biroq Yaspers о`z sog`lig`iga jiddiy e’tibor berganligi bois “о`limni yengdi” va uzoq umr kechirdi. 1908 yilda psixiatr shifokor mutaxassisligi bо`yicha universitetni tamomlaydi, yilda tibbiyot doktori bо`lib Geydelberg universiteti qoshidagi psixiatrik nevrologik klinikaga ishga kiradi. 1910 yilda Gertruda Mayerga uylanadi va bir umrlik umr yо`ldoshga aylandi. Gertruda akasi Ernest Mayer kabi falsafaga qiziqadi. Ularning ta’siri ostida Yaspers asta sekin falsafaga qiziqa boshlaydi.

Yaspers tibbiyot fanidan psixologiyaga faniga qiziqa boshlaydi, sо`ngra falsafaga. Buning bosqichlari uning asarlarida kо`rinadi: 1913 yil “Umumiy psixopatologiya”; 1919 yil “Dunyoqarashlar psixologiyasi”. Shu vaqtdan boshlab Yaspers Xaydegger bilan dо`stlashadi, faylasuf sifatida shakllanadi, 1922 yilda Geydelbergda professor-faylasuf bо`ladi. 1931 yilda “Vaqtni ma’naviy vaziyatlari” nomli asari chop qilinadi, bunda u Germaniyadagi ma’naviy vaziyatlar inqirozini tahlil qiladi, 1932 yilda uch jildli “Falsafa” nomli asarini chop qiladi, bunda ekzestensial falsafaga doir ishlarni tahlil qiladi. Natsistlarni hokimiyat tepasiga kelishi bilan Yaspersni siyosiy va ijtimoiy holati yahudiy rafiqasining sharofati bilan xavfli tus oladi. 1937 yilda u dars berishdan chetlatiladi, 1943 yil Germaniyada asarlarini nashr qilish taqiqlandi. Faqat urushdan sо`ng Yaspers Germaniyadagi yetakchi faylasufga aylandi, u yana ekzistensial g`oyalarni rivojlantiradi. 1947 yilda “Haqiqat haqida”, 1948 yilada “Falsafiy ishonch”, 1949 yilda “Tarixni boshlanishi va uning maqsadi”, 1950 yilda “Bizning davrdagi aql va aqlga qarshilar” nomli asarlari chop qilindi. Yaspers 1969 yilda vafot etdi. 1936-1937 yilda “Nitshe” nomli asarni yozadi, sо`ngra “Dekart va falsafa” asarlarini chop qiladi. 40 yillarni oxiri 50 yillarning boshlarida о`tmish falsafasiga e’tiborni qaratadi “Dunyo falsafasi tarixi. Kirish.” bu asar 1982 yilda chop qilinadi. 1957 yilda “Buyuk faylasuflar asari chop qilinadi. Taniqli nemis faylasufi Karl Yaspers ta’biri bilan aytganda, bu davr (uni faylasuf «dunyoviy vaqt» deb ataydi) insoniyat о`z rivojlanishida katta burilish yasagan. Osoyishtalik va barqarorlik ruhi bilan yо`g`rilgan mifologiya davri nihoyasiga yetdi, oqilonalik va oqilona tekshirilgan tajribaning mifga qarshi kurashi natijasida u asta-sekin chekina boshladi. «Jahon tarixi о`qini taxminan miloddan avvalgi 500 yil, miloddan avvalgi 800 va 200 yillar oralig`ida bergan ma’naviy jarayon bilan bog`lash о`rinli bо`lsa kerak, - deb yozadi K. Yaspers. Shu davrda tarixda eng katta burilish yasaldi. Hozirgi kungacha saqlanib qolgan tipdagi inson paydo bо`ldi. Ilk faylasuflar paydo bо`ldi. Inson individuum sifatida о`z-о`zida tayanch izlashga jur’at etdi. Xitoy zohidlari, Sharq darbadar mutafakkirlari, Hindiston tarkidunyochilari, Yunoniston

faylasuflari va Isroil avliyolari e’tiqodi о`z ta’limotining mazmuni va ichki tuzilishiga kо`ra bir-biridan qay darajada farq qilmasin, о`z mohiyatiga kо`ra yaqindir. Endi inson botiniy darajada о`zini dunyoga qarshi qо`yishi mumkin bо`ldi. Inson о`zida unga dunyodan va о`z-о`zidan yuksakroq kо`tarilish imkonini beruvchi ichki salohiyatni kashf etdi». Karl Yaspers yaratgan nazariyaga muvofiq, tarixning mazmuni tarixning chegarasidan tashqarida yotadi. Tarixning mazmuni va negizi butun insoniyat uchun umumiy bо`lgan e’tiqod bilan belgilanadi. Mazkur e’tiqod insoniyat vakillarini bir-biridan ajratmaydi, balki jipslashtiradi. Insoniyatga bunday e’tiqodni biron-bir jahon dini yoki milliy din taklif qilolmaydi. Yaspers jahon tarixining «vaqt о`qi» amal qilgan davrda vujudga kelgan falsafiy e’tiqodgina insoniyat uchun umumiy e’tiqodga aylanishi mumkin, deb hisoblagan. Faylasuf qadimgi yunon faylasuflari, yahudiy xalqining payg`ambarlari, Eronda zardushtiylik dinining, Xitoyda – konfusiychilik va daochilikning, Hindistonda – buddizm va jaynizmning asoschilari bir vaqtda ijod qilgan miloddan avvalgi 800 va 200 yillar oralig`idagi davrni tarixning universal mazmunini namoyon etgan «vaqt о`qi» davri deb hisoblashni taklif qilgan. Mazkur davrda majusiylik о`rnini egallagan jahon dinlari paydo bо`lgan va mifologik dunyoqarash о`rnida falsafiy tafakkur vujudga kelgan; jahonda deyarli bir vaqtda ichdan о`zaro mushtarak bо`lgan bir nechta qudratli ma’naviy markazlar paydo bо`lgan. «Vaqt о`qi» davri insonga о`zini inson sifatida his qilishga yordam bergan, uning ma’naviyatini uyg`otgan, uni madaniyat va axloq asoslari bilan oshno etgan, uning oldiga insonning mavjudligi va hayotning mazmuni haqidagi masalalarni qо`ygan. Yaspers fikriga kо`ra, inson о`z-о`zini anglab yetishi, inson ma’naviyatining uyg`onishi shu vaqtgacha о`zaro bog`lanmagan local madaniyatlarga bо`lingan insoniyat umumiy tarixining ibtidosiga aylangan. Shundan beri insoniyat umumiy taqdir va yagona e’tiqod bilan bog`langan. Aks holda uning tarixi halokat bilan tugashi mumkin. Yaspers ta’limotiga kо`ra, odamlarni umumiy ma’naviy asoslarda birlashtirish, ular о`zaro til topishini ta’minlashda kommunikatsiya ulkan rol о`ynaydi, shu bois uning tarix falsafasi ba’zan kommunikativ tarix falsafasi deb ham ataladi.

Bunga juda kо`p misollar keltirish mumkin. Masalan, har qanday uchburchak burchaklarining yig`indisi 180 gradusga tengligi yoki suyuqlikka solingan jismga siqib chiqarilgan suyuqlik og`irligiga teng kuch ta’sir kо`rsatishi aniqlangani zahoti bu masalalar о`zining «ochiq» xususiyatini yо`qotgan, ya’ni ular о`zining boshqa variantlarni istisno etadigan aniq yechimini topgan. Bu mazkur masalalar atrofida har qanday qо`shimcha mushohada yuritish foydasizligi tufayli о`zining har qanday ahamiyatini yо`qotganligini anglatgan. Yechilgan masalalar va muammolar esa aniq, ishonchli bilim darajasiga о`tgan va shu davrdan e’tiboran о`zining falsafiy tusini yо`qotgan. XX asrda taniqli nemis faylasufi K. Yaspers bu muhim qoidani ta’riflar ekan, shak-shubhasiz asoslardan birini har kim e’tirof etgudek bо`lsa, u shu tariqa ilmiy bilishga aylanadi va bundan buyon falsafa hisoblanmaydi, balki bilimning muayyan sohalariga tegishli bо`ladi, deb qayd etdi. Bugungi kunda irratsionalizm g`oyalarini ekzistensializm, neopozitivizm va hozirgi zamon falsafasining ayrim boshqa yо`nalishlari rivojlantirmoqda. Masalan, ekzistensialist Xaydegger fikriga kо`ra, «ekzistensiya»ni mantiqiy tushunish mumkin emas. Yaspersda e’tiqod, intuitiv tarzda qaraladigan mistik «vahiy» birinchi о`ringa qо`yiladi. Marsel «abstraksiyalar ruhi»ga qarshi ayovsiz kurashni targ`ib qiladi. Inglizlar Ross, Mur, Richard moddiy narsalarni bilishning sezgi va aql darajalarini chetlab о`tib, qandaydir mistik intuitsiya yordamida, bevosita bilish mumkinligini isbotlashga harakat qiladi. Shunday qilib, о`tmishda faylasuflar intuitsiya deganda insonning haqiqiy borliqni bilish qobiliyatini tushungan, ularning ayrimlari (Spinoza) intuitsiyaga aqlning oliy kо`rinishi sifatida yondashgan bо`lsalar, hozirgi intuitivistlar aqlning, tafakkurning rolini kamsitadilar yoki inkor etadilar, alogizm va mistik irratsionalizmni targ`ib qiladilar. Faylasuf Karl Yaspers uchun falsafiy e’tiqod – falsafiy mushohada yuritish natijasidir. Ideal – pirovard kelajakning muayyan obrazi emas, balki qayta kо`rilishi mumkin bо`lgan har xil nazariy va boshqa tasavvurlarning kelajakka qaratilgan majmui. Ideal doim ham pirovard maqsadning ustunligiga bog`lanmaydi. Muayyan pirovard maqsadning ustunligi, ayniqsa, agar u olis kelajakda bо`lsa, utopiyaga olib keladi. Ayrim

utopistlar erkinlikning ustunligini tan oladi, boshqa utopistlar bu о`ringa adolatni qо`yadi, utopistlarning uchinchi toifasi faqat ijtimoiy mulkni tan oladi, tо`rtinchi toifasi esa, aksincha, xususiy mulkni hamma narsadan ustun qо`yadi. Xullas, ideal yaratish, agar unga yetarli darajada mas’uliyat bilan yondashilmasa, utopiyaga olib keladi. Ayni vaqtda, ideal yaratish – inson yutuqlarining muhim negizi. Agar insoniyat ideal yaratish bilan shug`ullanmaganida, о`zining hozirgi taraqqiyotiga erisha olmagan bо`lar edi. Biroq ideal yaratish jarayoni oqilona kechishi uchun rivojlangan, zamonga hamohang falsafa bо`lishi lozim. Tо`g`ri falsafiy mо`ljallar utopizmdan saqlaydi. Asosan XX asrda shakllangan noklassik ideallar bilan juda ehtiyot bо`lib muomala qiladi. Bilish natijalarini baholash. Erishilgan natijani baholash – bilishning zarur unsuridir. Baholash yо`li bilan inson olingan bilimning haqiqiyligi yoki soxtaligi, undan amaliy faoliyatda foydalanish mumkin yoki mumkin emasligini aniqlanadi. U olingan bilim keyingi bilish jarayonida ishtirok etishi yoki ishtirok etmasligini belgilaydi, uning insonga va shaxsning ma’naviy faoliyatiga ta’sir о`tkazish imkoniyatlarini aniqlaydi. Shu sababli baholash uchun asos sifatida nafaqat gnoseologik, balki amaliy, mafkuraviy va axloqiy mezonlar amal qiladi. Olim о`z faoliyatida nafaqat о`zining metodlari va ilmiy natijalarini baholaydi, balki ularga ilmiy jamoatchilik, hokimiyat, din namoyandalarining munosabatiga qarab mо`ljal oladi. Umuman olganda, har qanday bilish haqiqatni izlashdir. Bu inson aqlining azaliy vazifasidir. Bilimlarimizning haqiqiyligi muammosi bilish faoliyatining har qanday turlarida muhim ahamiyatga ega. Shu sababli bilimning haqiqiyligi uning muhim asosi hisoblanadi. Haqiqat – bilishning mutlaq qadriyati. Bilishning ma’naviy qadriyatlari . Har qanday ilmiy tadqiqotda ma’naviy qadriyatlar va meyorlar mavjuddir. Ilmiy metod negizini obyektivlik va oqilonalik kabi an’anaviy ma’naviy qadriyatlar tashkil etishi lozim. Obyektivlik olim tadqiqot meyorlarini tanlashga nisbatan vijdonan yondashishi, shaxsiy manfaatdorlikni siqib chiqarishi, haqiqatni guruh manfaatlaridan ustun qо`yishini nazarda tutadi.

Ayrim ilmiy konsepsiyalar eskirishiga qarab о`ziga xos «timsol» belgilarini kasb etadi. Eskirgan konsepsiyalardan voz kechish kо`pincha ularni yaratuvchilarning qarshiligini bartaraf etish bilan bog`liq. Olim ba’zan fanda inqilobga yо`l ochuvchi yangi g`oyalarni afzal kо`rishga о`zida kuch topa olmay, eskicha yondashuvlar asiri bо`lib qolishi mumkin. Bilim va haqiqat amalda ayniy tushunchalardir. Bilish – narsalarning haqiqiy holatiga mos keluvchi ishonchli axborotga ega bо`lish demak. Haqiqiy bilimga erishish mumkinmi? Qanday bilimni haqiqiy deb hisoblash mumkin? Bilim haqiqiyligining obyektiv va mutlaq mezonlari mavjudmi? Bu savollarga javoblar fan va falsafaning rivojlanishiga doimo yо`ldosh bо`lgan. Masalan, Aristotel haqiqatni borliq bilan tenglashtirgan. Uning fikricha, о`zgarmas narsalargina haqiqiydir, haqiqat borliqning oliy shaklidir. Skeptitsizm vakillari, aksincha, bilimning predmetga muvofiqligi masalasi bahsli bо`lib, uni isbotlash mumkin emas, chunki bilishni chalg`ituvchi yoki unga monelik qiluvchi omillar mavjud, deb hisoblaganlar. Bilimning nomuvofiqligi sabablari bilish obyektining tarkibida bо`lishi mumkin. Dunyo shu darajada cheksizki, inson о`z tafakkuri bilan uni qamrab olishga qodir emas. Haqiqiy bilimga erishishga biluvchi subyektning xossalari ham monelik qilishi mumkin. Inson sezgi a’zolarining aldamchiligi va ishonchsizligi antik davrdayoq qayd etilgan edi. Keyinchalik Yum, Berkli va uning izdoshlari insonning sezgilar dunyosini mutlaqo subyektiv deb kо`rsatdilar va shu yо`l bilan insonning sezgi a’zolariga ishonchsizlik bildirdilar. Bilishning taraqqiyoti jarayonida olimlar bilimlar haqiqiyligining ishonchli mezonlarini topish yо`lida ham izlanishlar olib bordilar. Haqiqatning mutlaq mezonlari mavjudmi? Bu mezonlarni bilimning barcha turlariga nisbatan tatbiq etish mumkinmi yoki u faqat ilmiy bilimga nisbatan amal qiladimi? Falsafada bilimning barcha turlariga nisbatan tatbiq etilishi mumkin bо`lgan mezonlar, shuningdek faqat ilmiy bilim talablariga javob beradigan mezonlar yaratilgan. Ular orasida quyidagilar qayd etilgan: umumiy ahamiyatga moliklik mezoni (kо`pchilik qabul qiladigan narsa haqiqiydir); g`oyaning foydaliligi, amaliy samaradorligi va

ishga yaroqliligi, uning u yoki bu maqsadga erishish uchun foydaliligi mezoni (pragmatizm). Odamlar ishonadigan narsalar, olimlar о`rtasidagi shartli kelishuvga mos keladigan narsalar va hodisalar (konvensionalizm), mavjud nazariyaga muvofiqlik mezoni talablariga javob beruvchi narsalar va hodisalar haqiqiy deb atalgan. Ekzistensializm: rivojining asosiy davrlari Davrlar Mamlakat Faylasuflar Birinchi jahon urushi oxiri Rossiya N.Berdyayev, L.Shestov Birinchi jahon urushidan sо`ng Germaniya M.Xaydegger, K.Yaspers, M.Buber Ikkinchi jahon urushi davrida va undan sо`ng Fransiya J.-P.Sartr, G.Marsel, A.Kamyu, S. De Bovuar, M.Merlo-Ponti 1940-1950 yillar Ispaniya Italiya SSHA X . Ortega - i - Gasset N . Abbanyano , E . Pachi U . Louri , U . Barret , Dj . Edi Ekzistensializm: ateistik va diniy Diniy Ateistik N. Berdyayev, L. Shestov. G. Marsel, K. Yaspers, M. Buber Sof ateistik: J.-P. Sartr. Shartli ateistik: A. Kamyu, M. Xaydegger M. Xaydegger: yaqinlarga g`amxо`rlik G`amxо`rlik turlari G`amxо`rlik mohiyati Nohaqiqiy g`amx о `rlik (“birgalikda yashash”) Yaqinlar g`amxo`rlikni o`z bo`ynimizga olamiz .

Haqiqiy g`amxо`rlik Yaqinlarimizga “о` zini topib olishga ” yordam beramiz , о` zimiz uchun mas ’ uliyatli b о` lamiz .

Adabiyotlar: 1. Блауберг И. Анри Бергсон. - М.: Юрайт-Издат, 2003. 2. Гардинер П. Артур Шопенгауэр. Философ германского эллинизма. - М., Наука, 2003. 3. Гриненко Г.В. История философии: Учебник. - М.: Юрайт- Издат, 2006. - 688 с. 4. Дарно Антисери и Джованни Реале. Западная философия от истоков до наших дней. - М., Наука, 2001. 5. Жаҳон фалсафаси тарихидан лавҳалар (Тузувчи ва илмий муҳаррир Қ.Назаров. масъул муҳаррир М.Баратов). - Тошкент: Файласуфлар миллий жамияти, 2004. 6. История философии: Учебник для вузов // Под ред. А.С.Колесникова - СПб.: 2010. 7. История философии для студентов вузов. - Ростов на Дону, 1998. 8. Йўлдошев С, Усмонов М., Каримов Р., Қобулниёзова Г., Рузматова Г. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси (ХУП-ХХ асрлар). - Тошкент: Шарқ, 2002. 9. Камю А. Бегона. - Тошкент: Янги аср авлоди, 2013. 10. Камю А. Избранное. - М.: Мысль, 1969.

O'xshashlar

Fransiyada ekzistensializm

Inson, uning mohiyati va faoliyati

Hozirgi zamon jahon falsafasi va uning asosiy oqimlari

Osvald Shpenglerning tarix falsafasi

Seren Kyerkegorning inson falsafasi