Fransiyada ekzistensializm - Falsafa - Referatlar

Fransiyada ekzistensializm

Yuklangan vaqt:

13.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

219.5 KB

Ko'chirib olish

Fransiyada ekzistensializm Reja: 1. Fransiya ekzistensializmning vujudga kelishi va rivoji, nazariy manbalari. 2. J.P. Sartrning “borliq о`zida” va “о`zi uchun borliq” ta’limoti. 3. Kamyu asarlarida falsafiy qarashlarning evolyusiyasi. 4. Fransuz ekzistensializmining keyingi taqdiri.

Ekzistensializm (lotin. yexistenz – yashash; olmon. Existieren – yashamoq) degan sо`zlardan olingan falsafiy oqim. Ekzistensializm 20 asr boshlarida Germaniyada ta’limot sifatida shakllandi. Bundan sal oldinroq bu ta’limotning nazariy asoslari S. Kyerkegor, A. Shopengauer, F. Nitshe, V. Diltey, N. Berdyayev, F. Dostoyevskiy va shu kabi yozuvchilar va faylasuflar tomonidan yaratib bо`lingandi albatta. Keyinchalik esa bu qarashlar M. Xaydegger, Yaspers, J.P. Sartr va Kamyu tomonidan rivojlantirib falsafiy ta’limotlardan biriga aylantirildi. XX asrning 50-yillarida ekzistensializm Angliya, AQSH, Italiya va Yaponiya ziyolilari orasida ham yoyila boshlandi. Bu oqim ruhida ijod qiluvchi yozuvchilarning asarlari zudlik bilan ingliz tiliga tarjima qilinardi. J.P.Sartr ekzistensializmi. Fransiyalik faylasuf, yozuvchi va dramaturg Jan Pol J.P. Sartr 1905 yil 21 iyunda Parijda dengiz muhandisi oilasida tug`ilgan. J.P.Sartr 1 yoshga kirganda otasi vafot etadi. Shundan keyin onasi о`g`lini olib Parijga, о`z ota-onasinikiga ketadi. J.P. Sartrning buvasi Sharl Shveyser professor, filolog va adabiyotshunos bо`lgan, nevarasini iqtidorli bola deb hisoblardi, shuning uchun uni maktabga yubormay, uyda о`qitadi. J.P. Sartr о`zining “Sо`z” degan avtobiografik asarida yozishicha buvasi о`z zamonining yetuk insonlaridan bо`lgan, ya’ni u yaxshigina hurmatga ega bо`lgan va о`z navbatida juda qattiq qо`l inson bо`lgan. Shuni alohida ta’kidlab о`tish kerakki, J.P. Sartrning erishgan yutuqlarida buvasining о`rni juda katta. Shu yillarning birida J.P. Sartr hayotida bir kо`ngilsizlik sodir bо`ladi. Bu butun hayotida о`z izini qoldiradi. Ya’ni u ta’til paytida sohil bо`yiga boradi va shamollab qoladi о`sha paytlarda shamollash hozirgidek yengil о`tib ketmagan. Shunday qilib, shamollash asorati uning kо`ziga ta’sir о`tqazadi. Shular ta’sirida yosh J.P. Sartr hunuk bir bolachaga aylanib qoladi. Lekin undagi solpsizmga (lot. solus - yakka, yagona, ipse - о`zim, о`zi, subyektiv idealistik nazariya, bunga kо`ra, faqat inson va uning ongi mavjuddir; obyektiv olam faqatgina insonning ongidagina mavjud) 65 oid dunyoqarash bu kо`ngilsizlikni tushkunlikka tushmasdan yengib о`tishga yordam beradi, uning baxtiyor yoshligi davom etadi.

Shundan keyin uning hayotida yana bir noxushlik sodir bо`ladi. Uning onasi Ann-Mari ikkinchi marta turmushga chiqadi. Yosh J.P. Sartr onasi bilan о`gay otasining uyiga kо`chib ketadi. Bu uning hayotidagi birinchi sayohat edi. Uning о`gay otasi davlatmand odam edi. Keyinchalik aytishicha, onasi о`gay otasiga faqatgina pul uchun turmushga chiqqan ekan. О`gay otasi boy bо`lish bilan birgalikda ziyoli ham edi. U 12 yoshli J.P. Sartrga har kuni о`z qabulxonasida geometriya va algebradan dars berardi. J.P.Sartrning aytishicha, о`gay otasi qattiq qо`l odam bо`lgan, agar J.P. Sartr darslarni yaxshi о`zlashtirolmasa kaltaklaganini keyinchalik uni о`zi 50 yoshida avtobiografiyasida yozadi. Umuman, u buvasi va о`gay otasining ta’sirida yaxshigina bilimga ega bо`ladi. Buning natijasi о`laroq u sinfdoshlari orasida о`z iqtidori bilan ajralib turardi. Lekin uni tengdoshlari unchalik yoqtirmasdi. Bunig sababi birinchidan uning g`ilay bо`lganligi bо`lsa, ikkinchidan, uning solipsizmga asoslangan dunyoqarashi edi. J.P. Sartr 14 yoshida о`zining ikkinchi romanini yozadi. Bu tarixiy roman bо`lib о`rta asrlarda yashab о`tgan Germaniyalik tiran haqida edi. Asarning nomi “Gets fon Berlixengen” edi. Asarning kulminatsion nuqtasida halq tiranga qarshi qо`zg`olon kо`taradi va tiranni о`limga mahkum etadi. Uning boshini soatning rim raqamidagi 12 dan chiqarib qо`yadi. Va qachonki soat strelkalari 12 ga kelsa boshini tanasidan judo qilishi kerak bо`ladi. Tiran umrining oxirgi daqiqalari romanda juda ta’sirli qilib yoritilgan. Uning boshi juda sekinlik bilan soat strelkalari yordamida tanasidan judo qilinadi. Mana shu lahzalar muallif tomonidan juda ustalik bilan tasvirlanadi”. U qirollik litseyida о`qib yurgan paytlarida uning kundaliklari aforizmlar bilan tо`lardi. YA’ni u tarixiy voqealar va tarixiy romanlar yozishdan, aforizm yozishga qiziqib qoldi. Litseyni bitirgandan sо`ng J.P. Sartr Ekol Normal oliy maktabiga bakalavr bosqichiga о`qishga qabul qilinadi. Shuni alohida ta’kidlab о`tish kerakki, bu maskan boshqa о`quv maskanlaridan о`zining kuchli ta’lim berishi bilan tubdan farq qilardi. YA’ni bu maskandan о`sha paytda kо`plab buyuk siymolar yetishib chiqdi. Jumladan: Raymon Aron, Moris Mero Ponti, buyuk antropolog Klod Levi Stross, teolog va faylasuf Simona Veyil va J.P. Sartrning ma’shuqasi bо`lmish

Simona de Bovaur. Hatto mana shu davrada ham J.P. Sartrning iqtidori alohida kо`zga tashlanib turardi. Uni yuqoridagi dо`stlari “kо`zoynak talaba” deb atashardi. Va ular J.P. Sartr haqidagi о`z taassurotlarini quyidagicha ta’kidlashardilar : “Agar u uxlamayotgan bо`lsa, demak u fikrlayapti”. Shu sо`zlardan ham о`zining davrasida J.P.Sartrning qanaqa mavqega egaligini bilib olish unchalik qiyin emas. U judayam kо`p kitob о`qirdi, faqatgina о`qituvchilar tavsiya qilgan kitoblar bundan mustasno edi. Shuning oqibatida u imtihondan muvaffaqiyatli о`tolmasdi va qaytadan topshirgan paytlari ham bо`lgan. U odatda bо`sh vaqtini kafeda о`z dо`stlari bо`lmish Raymon Aron va Merlo Ponti bilan falsafa doirasidagi bahslar bilan о`tqazardi. Va bir kuni bu bahsga 21 yoshli Simona de Bovaur qо`shiladi. U falsafani juda yaxshi bilgani uchun J.P. Sartrni e’tiborini qozonadi. E’tibor sevgiga aylanadi. Shu bilan ularning baxtli talabalik davri ham о`z nihoyasiga yetadi. Ularning yо`li ayro tushadi. YA’ni J.P. Sartr harbiy xizmatga Simona esa pedagogik faoliyatini boshlashga. Umuman, J.P. Sartr harbiy xizmatdan keyin Yaponiyada ma’ruza о`qishni rejalashtirib qо`yadi. U о`z ijodkorlik faoliyatini davom ettirish uchun о`z oldiga uchta prinsipni qonun sifatida qabul qiladi. Bular: “sayohat, poligamiya va ochiqlik” dir. Bu prinsiplar uning hayot tarziga aylanadi ya’ni bu faqatgina nazariya emas edi. U о`z hayotini Simona bilan bog`lashni xohlardi, lekin о`z erkini cheklashni xohlamasdi, bu yuqoridagi prinsiplarga xalaqit berishi mumkin edi. Shu sababdan u Simonaga 2 yil birgalikda yashab va 2-3 yil alohida yashashni taklif qiladi. Uningcha, faqat shu yо`l bilan ular aloqalarini saqlab qolishi mumkin edi. YA’ni bir–birlarini erkini cheklamagan holda. U harbiy xizmatda qо`liga tushgan barcha falsafiy asarlarni о`qib chiqadi va ularning birontasidan kо`ngli tо`lmaydi. Uning aytishicha bironta klassik faylasuflarning ta’limotlari real hayotga tо`g`ri kelmaydi. Harbiy xizmatdan keyin u Le Gavr shahri gimnaziyasida о`qituvchilik qiladi. Kunlardan bir kuni о`zining falsafadan kо`ngli tо`lmaganligi haqida Simona va dо`sti Aronga aytadi. Shunda ular uni nemis faylasufi Edmund Gusserl fenomenologiyasini tavsiya etadilar.

Faqat shundan keyingina J.P. Sartr о`zining fikrlari “mavjudlik fasafasi” bо`lmish “ekzistensializm” ga yaqinligini biladi va butun umri davomida о`zini shu oqim vakili deb hisoblaydi. Uninig ekzistensial qarashlariga shuningdek, nemis faylasufi M. Xaydeggerning qarashlari ham katta ta’sir о`tqazgan. J.P. Sartr yuqoridagi faylasuflarning qarashlarini о`rganish uchun Germaniyaga ikki yilga malaka oshirishga boradi. Sо`ng u Parijga kelib u yerdagi litseylardan birida о`qituvchilik faoliyatini davom ettiradi. 1945 yilda “Yangi davr” jurnaliga asos soladi. Bu jurnal Fransiyada juda katta mavqega ega bо`ladi. 1970 yillardan keyin u siyosiy faoliyatdan uzoqlashadi. J.P.Sartr о`zidan juda kо`plab romanlar, pyesalar va maqolalar qoldirgan. Jumladan: romanlar “Ozod yо`llar”, “Muhlat”, “Qalbdagi о`lim”, Tangri va Iblis”, “Borliq va hech narsa”, “Kо`ngil aynishi”, “Gets fon Berlixingen”, “Erkinlik yо`llari”, “Kalom” va boshqalar. Pyesalar: “Pashshalar”, “Berk eshiklar ortida”, “Iflos qо`llar” va boshqalar. Maqolalar: “Ekzistensializm tо`g`risida”, “Kommunistlar va dunyo” va boshqalar. Umuman, J.P.Sartrning avtobiografiyasi shunisi bilan ahamiyatliki uning hayoti о`z falsafiy qarashlari bilan mos keladi. YA’ni u о`z nazariyasi bilan amaliyotini (hayotini) birlashtira olgan buyuk siymodir. Buni biz quydagi misollar yordamida tastiqlashimiz mumkin. Uning ma’shuqasi bо`lmish Simonaga bо`lgan munosabatini olaylik va yoki Nobel mukofotidan boz kechish hodisasini. Ushbu faoliyatning asosi bir narsaga borib taqaladi, u ham bо`lsa “erkinlik” fenomenidir. J.P. Sartr falsafiy qarashlari asosini ham mana shu fenomen tashkil etadi. Shu sababdan uni ijodi bilan tanishishdan oldin, uning hayoti va yashash tarzi bilan tanishib chiqsa maqsadga muvofiq bо`lardi bizningcha. Chunki amaliyot bilan bog`liq bо`lmagan bilim, haqiqiy bilim emas. J.P. Sartr 30 yillarning oxirlarida hodisalar tabiati va ongning faoliyati haqida tо`rtta falsafiy asar yozadi. Shu bilan birga “Kо`ngil aynishi” nomli romani (1938) va “Devor” novellasi nashr qilindi. Ikkala asar ham Fransiyada yilning eng yaxshi asari deb e’tirof etildi. “Kо`ngil aynishi” ramanining bosh qahramoni Antuan Rokenten 18 asrda yashagan allomaning biografiyasini о`rgana turib, bu dunyoda mavjudlik –tuturiqsizlik, ya’ni absurd, degan fikrga keladi. Biror e’tiqod

topolmaganidan, tevarak atrofni о`z irodasiga bо`ysundira olmaganligidan kо`ngli ayniydi. Rokantenning fikru-zikri faqat quyidagi fikrlar bilan band bо`ladi: “Qalbim tubida yashirin narsa yо`q, men vujudim va undan yengil pufakchalardek” paydo bо`ladigan fikrlar doirasi bilan chegaralanganman. Xotiralarimni men hozirdan yarataman. Men hozirga uloqtirilganman, unda qoldirilganman. Behuda о`tmishim ketidan chopaman, о`zimni о`zimdan, hozirdan xalos qilolmayman. Qahramon ta’kidiga kо`ra, odam ixtiyorida hozir bor, u hozirda yashaydi, hozirda yashash uning qismatidir. О`tmish quruq о`y, undan hayot qurib bо`lmaydi, kelajak esa mavhum, mavhum narsaga intilish о`z о`zinin aldashdir. XVIII asrda yashagan markiz de Rolbon tarixini о`rganishga va uning hayotini tiklashga ahd qilgan Rokanten oldidagi oppoq qog`ozga tikiladi. Keyin nimalarnidir yozgandek bо`ladi, sо`zlar siyohi quriydi, ular qog`ozga singib, muallifdan uzoqlashadi. Hatto, sо`zlar va qog`oz uyg`un birlikni tashkil etib muallif hayoliga, о`yi va tasavvurlariga qarshi chiqadi. Bir necha daqiqa oldin о`zi-о`zi uchun mavjud qog`oz va unga bitilgan sо`zlar о`tmish qa’riga kо`miladi. Ushbu о `tmishni ushlash mumkinmi? Umuman, о `z о `tmishingni ushlab b о `ladimi? Y о `q. “Qanday qilib, - deydi u, о `z о `tmishini ushlay olmagan men boshqa birovning о `tmishini, tarixini tiklashga umid qilishim mumkin?” U hasratda yon atrofga tikiladi: stol, kalishlar, oynaklar, rasmlar, pardalar shu onda mavjud. “Menga hozirning haqiqati, tabiati ayon bо`ldi, - degan xulosaga keladi Rokanten, - u hozirdagina mavjud, hozirda yо`q narsa mavjud emas. “О`tmish bor emas. U - yо`q, butunlay yо`q... Endi men angladim, zohiran hozir bor narsa mavjuddir, undan keyin esa... Hech nima”. Rokanten mulohazalarining oxirida shunday fikrga keladiki, о`z mavjudligiga ma’no berish uchun roman yozish kerak ekan. J.P. Sartr fikricha, hayot be’maniligini yengib о`tishning ijoddan boshqa yо`li yо`qdir. Bunga boshqalarning irodasi ham, aqli ham yetmaydi. Uning bu fikrga kelishiga bizningcha inson faqatgina yaratish va yoki ijod bilan shug`ullansagina, boshqa insonlar amal qiluvchi kundalik mexanik xatti-harakatlardan qutuladi degan g`oya sabab bо`lgan bо`lsa ajab emas.

J.P. Sartrning 1943 yilda yozilgan “Pashshalar” nomli pyesasi ham falsafiy mazmunga ega. Unda yunon mifologiyasidagi Orest voqeasini о`zgartirib, ekzistensializm haqida bahs yuritiladi. Orest Gamlet tipidagi shaxs, otasining qotillari о`z onasi va uning jazmanini о`ldiradi, bu gunohi uchun Zevs oldida tavba qilishdan bosh tortadi. Buni u о`z xatti-harakatini erkin tanlash huquqi bilan oqlashga muvaffaq bо`lib, jazodan qutulib qoladi. Ekzistensializm nazariyasiga binoan “axloq” obyektiv hodisa emas, shuning uchun odamlar tanlash huquqiga, ya’ni “borliq о`zim uchun” degan huquqga ega. Orest ana shu huquqni kо`zda tutadi. Pyesa mutlaq erkinlikni targ`ib qiladi. “Berk eshiklar ortida” pyesasi uch persanajning jahannamdagi qilgan suhbatidan iborat. Suhbatning mazmuni yana о`sha nazariya – ekzistensializmga borib taqaladi. Unga kо`ra, mavjudlik mohiyatdan oldin sodir bо`ladi, odamning fe’l atvori sodir qilingan harakatlarga qarab shakllanadi: botir odam hal qiluvchi daqiqalarda (“ekzistensial ong”da) jur’atsizlik qilsa, demak u qо`rqoq. Kо`pchilik odam о`zini, atrofdagi odamlar qanday qabul qilishsa, shunday qabul qiladi, deb hisoblaydi J.P. Sartr. Xuddi personajlardan birining gapidek : “ D о` zax , bu – boshqa odamlar ”. Shuningdek , J . P . Sartrning “ Borliq va hech narsa ” falsafiy asari fransuz yoshlari uchun о` ziga xos Injil b о` lib qoldi . Faylasufning ushbu asarda yozishicha “ong” degan sof “narsa”ning о`zi yо`q, faqat tashqi dunyoni, atrofimizdagi narsalarni “anglash” bor. Odamlar о`z xatti-harakatlari faqat о`zlari oldida javob beradilar. Chunki har qanday harakat, odam о`zi uchun hisobot beradimi, yо`qmi, bundan qat’iy nazar, qandaydir qimmatga ega. J.P. Sartr о`zining 30-yillarda Ispaniyada rо`y bergan g`alayonli voqealarga bag`ishlab yozgan “Devor” (1939 yil) nomli hikoyasida ham, insonning “chegara” holatidagi, ya’ni о`lim va hayot о`rtasidagi holatini tasvirlab berishga harakat qiladi. Bu hikoya kо`proq inson ruhiyati bilan bog`liq jarayonlarga bag`ishlangan, desak xato bо`lmaydi. YA’ni hikoyada bosh qahramon Pablo Ibbiyeta va uning ikki sherigini о`lim oldidan о`zini tutishi, ularga qilingan noinsoniy munosabatlar, tiriklik haqidagi tasavvurlari, hayot ma’nosi haqidagi fikrlari, narigi dunyo

haqidagi hayollari va oxir oqibat absurd holatiga tushib qolishlari muallif tomonidan juda yuksak mahorat bilan yoritiladi. Pabloning qamoqxonadagi quyidagi hayollaridan ham uning ruhiy holatini payqash unchalik qiyin emas: “... Bir kecha Granadadagi kо`cha о`rindig`ida yotib uxlaganim yodimga tushdi: uch kundan buyon tuz totmagan edim, alam ichida о`rtanar, sira о`lgim kelmasdi. Shularni eslab, jilmayib qо`ydim. Men yuho sulloh kabi omad, xotinlar, erk ortidan yugurgandim qanchalar. Nima bо`ldi? Ispaniyaning xaloskori bо`lishni istardim, Pi-i-Margal qoshida sajda qilardim, anarxistlarga borib qо`shildim, odamlar orasida nutqlar aytdim; men bularni xuddi о`lim yо`qday о`ta jiddiy ado etdim. Shu daqiqalarda esa butun hayotim ikki kaftimda yaqqol turganday edi, shunda men, “Bular hammasi qanchalar razil yolg`on!” deb о`yladim. Mening hayotim sariq chaqalik ham emas ekan, zero, u oldindan qurbonlikka keltirilgan edi. О`zimdan tinmay sо`raganim sо`ragan edi: mana shunday о`lib ketishimni bilsaydim, kо`chalarda daydib yurarmidim, xotinlar orqasidan sang`irmidim, yо`q unda men hatto jimjilog`imni ham qimirlatib qо`ymasdim...”. Umuman, J.P. Sartr ijodi bevosita inson taqdiri, yashash falsafasi, ruhiy holatlari, hayot ma’nosi, iroda falsafasi, solipsizm, freydizm, individualizm, nigilizm, antik davr mifologiyalari, gumanizm va shu kabi ta’limotlar va yoki dunyoqarashlar majmuasi, desak xato bо`lmaydi. Aynan mana shu jihatlari bilan ham uning asarlari biz uchun qimmatlidir. Har bir inson о`z mavjudligini tan oldirishga va erkin bо`lishga intilib yashaydi. Bulardan birinchisi bu boshqalar uni tan olishi, hurmat qilish, e’tibor berishi qolaversa yuksaklarga kо`tarilishini istashini bildirsa, ikkinchisi, о`z xatti harakatini о`zi belgilashini, sо`z erkinligini, takdirini belgilashini va yoki ixtiyor erkinligini bildiradi. Asosan mana shu ikki bosqichda inson «axloq» degan tushuncha bilan tо`qnashadi. Ayrim insonlar uni yaxshi kutib oliadi, ba’zilar esa uni inkor qilishga harakat qiladi. Lekin shuni unutmaslik kerakki inson ijitmoiy mavjudot. Shunday ekan u k о `pchilik tan olgan axloqiy normalrni inkor qilolmaydi. Ayni mana shu muammolar natijasida XIX asrning 40-50-yillarida ekzistensializm oqimi vujudga keldi.

J.P. Sartr fikrlarining markazida “odam erkin yashashga mahkum” degan g`oya turadi. Bundan kо`rinadiki u erkinlikka katta ahamiyat bergan. Va о`z navbatida uni ikkiga bо`lganini kо`rishimiz mumkin. Bular tashqi va ichki erkinliklardir. Buni biz uning quyidagi fikrlarida kо`rishimiz mumkin: “Tabiatdagi erkinlik zaruriyatga bog`liq bо`lib, uni anglash natijasida shakllanadi. Insonning ichki olamidagi erkinlik uning ichki mohiyatidan kelib chiqadi va faqat ayrim vaziyatlarda namoyon bо`ladi” . U bu fikrlarini davom etib “albatta erkinlik insoning belgisi sifatida boshqalarga bog`liq emas, biroq harakat boshlandimi bas, men о`z erkim bilan birgalikda boshqalarning erkinligini ham xohlashim shart”, deb ta’kidlaydi. Madomiki inson azaldan erkin yashash uchun yaratilgan ekan, nega u butunlay erkin b о `la olmaydi? Buning boisi shundaki, erkin yashash insondan katta mas’ulyatni talab qiladi. Mutelikda yashashga о `rgangan kishilar biron bir topshiriqni ado etishni mas’uliyat deb tushunadi. Aynan mana shu joyda u diniy kitoblardan Ibrohim payg`ambar va uning о`g`li hodisasini misol tariqasida keltirib о `tadi. Muqaddas kitoblarda zikr qilinishicha, Ibrohim payg`ambar о `z о`g`lini Xudo y о `lida qurbon kilishi zarur edi. Farishta bu haqida xabar berganida u zot hech ikkilanmay о`g`lining bо`g`ziga pichoq tiraydi. Chunki u о `zini Xudo oldida mas’ulyatli deb biladi. Uning fikricha, Ibrohim payg`ambar nazarida hayot va borliqning yakkayu yagoa hukmdori Xudodir. Agar u о `z qilmishi va kelajak uchun mas’ul b о `lganida о `z о`g`lini о `zining erkin yashash huquqini himoya qilgan b о `lardi. Bu fikrlari bilan u о `sha davrdagi diniy (nasroniy) qadriyat va an’analardan jamiyatni qutqarmoqchi bо`ladi. YA’ni uning fikricha, bu qadriyatlar kishilar hayotini boshqarishga davogar axloq hodisasidir. Ular insonni erkini cheklaydi. “Nima qilishingizni sizga xech kanday umumiy axloq kursata olmaydi, dunyoda bunday nishona yо`q” . Agar shunday axloq va nishona b о `lganida bormi, insoning xatti-harakati va erki ularning doirasidagina mavjud b о `lardi. Masalan: hozirgi insoniyat qabul kilgan axloqda о`g`irlik qilish, birovni haqqini yemaslik,

z о `ravonlik taqiqlangan b о `lsada, lekin amalda insoniyat bu illatlarsiz yashay olmaydi, ya’ni bu illatlar insoniyat atributiga aylanib qolmoqda. J.P. Sartr umuminsoniy axloqni inkor qilar ekan u о`z fikrlarini «inson bu dunyoda о `z holiga tashlab qо`yilgan» degan qat’iy hukm yordamida isbotlashga harakat qiladi, ya’ni inson bu dunyoda erkin uni boshqaradigan о `zidan boshqa hech narsa yо`qdir. Demak, bundan kelib chiqadiki qaysi axloqni tanlashda ham u erkindir. Inson xohlagancha axloqli b о `lishi va yoki о `shancha axloqsiz b о `lishi mumkin va bu faqat uning о `zigagina bog`liq. Bu payg`ambarimiz (s.a.v.) ning «nimaniki о `zingizga uyat bilmasangiz, shuni bajaravering» degan gaplariga juda yaqindir. J.P. Sartr bu erkin tanlov g`oyasini ilgari surar ekan, har bir inson bu tanlov jarayonida nafaqat о`zini, balki butun insoniyat axloqini belgilashini alohida ta’kidlab о`tadi. U bu xulosalarga Xey Degerning ta’limoti orqali keladi. Buni u quyidagicha tushuntiradi. « О `z holiga tashlab qо`yilganlik haqida gapirar ekanmiz, biz faqat Xudo yо`q va barcha xulosalarni ana shunday chiqarish zarur degan gapni aytmoqchimiz, xolos. Ekzistensializm – keng yoyilgan va Xudodan ozginagina harakat bilan qutilish istagidagi kiborlar axloqiga qarama qarshi turadi». Afsuski bu tanqid faqatgina nasroniylarga tegishli b о `lmay, balki musulmonlarga ham birmuncha aloqadordir. Chunki bugungi kunda ham biror bir kishi ishi yurishmasa, yoki betob b о `lib yotib qolsa, farzand k о `rish masalasida va shu kabi muammolar bilan muqaddas joylarga (ziyorat qililuvchi) turli makonlarga borib, qon chiqarib yoki b о `lmasa о `zlarini qayta-qayta о`qitish hollarini k о `rishimiz mumkin. Holbuki islom axloqida inson Xudoni faqatgina boshiga g`am tashvish tushgandagina emas, hamma vaqt yodda tutishi va chin yurakdan e’tiqod qilishi kerak. Bu vaziyatlarda biz ularni faqat о `z manfaati y о `lida qolaversa Xudoni о `ziga vaqtinchalik xizmatga chorlashini kuzatishimiz mumkin. Bu fikrlardan tabiiy savol tug`ilishi mumkin. Nima bu ikkincha turdagi insonlar Xudoga manfaatsiz ibodat kilishadimi? Albatta, manfaatsiz inson hattoki nafas ham olmaydi, lekin bu о`z meyoridan oshib ketsa, yuqoridagi illatlar yuzaga kelishi aniqdir. Yuqorida misol tariqasida kо`rsatgan «musulmonlar»ning xatti-

harakatlari ham nasroniylarning «indulgensiya» hodisasiga juda yaqin va kerak bо`lsa, undan ham hunukroq va tubanroq holatlardir. Balki mana shunaqa qо`shtirnoq ichidagi dindorlarning xatti-harakati ekzistenchilikning dahriy oqimi vakili bо`lmish J.P. Sartrni Xudo yо`q degan qarorga kelishiga sabab bо`gandir. Bu fikrlarni u quyidagicha ifoda etadi: «ekzistenchilar Xudo bilan birgalikda aql bovar qiladigan dunyoda biror bir qadriyatni topishning barcha imkoniyatlari ham yо`qolib ketishi tufayli Xudo yо`qligidan bezovta bо`ladilar. Boshka apriori ezgulikning bо`lishi mumkin emas, zero uni fikriga sig`diradigan cheksiz va komil zehn yо`q. Buning ustiga ezgulik mavjud xalol bо`lish lozim yolg`on gapirmaslik kerak deb hech qayerda yozib qо`yilmagan: bu aynan shuning uchunki biz yalanglikdamiz va ana shu yalanglikda faqat odamlargina yashaydilar, xolos». U yuqoridagi va shunga о`xshash sо`zlardan о`z ta’limotini mohiyatini tushunutirib bermoqchi bо`ladi. Va aynan mana shu joyda u yana bir о`zining yirik safdoshi bо`lmish Dostoyevskiyning sо`zlaridan foydalanadi: “Dostoyevskiy qayerdadir: “Agar Xudo yо`q ekan unda hamma narsaga ruhsat bor”, - degan edi. Mana shu ekzistenchilikning ibtido nuqtasidir. Darhaqiqat, agar Xudo yо`q ekan hamma narsaga ruhsat bor, shuning uchun inson о`z holiga tashlab qо`yilgan uning о`zida ham tashqarida ham biron-bir suyanchig`i yо`q. Avvalambor, u о `ziga oqlov topolmaydi. Haqiqatdan ham, agar mohiyat mavjudlikdan keyin kelar ekan. U holda insonga umrbod berilgan tabiatga (fyelga) tayanish bilan hech narsani tushuntirib b о `lmaydi. Boshqacha qilib aytganda determinizm yо`q, inson ozod, inson ozodli”. Xullas inson intilib yashash kerak, hech qanaqa tashqi ilohiy k о `maklarga tayanmasdan deb ta’kidlab о `tadi faylasuf. Bu fikr esa bir muncha hayotga real munosabatda b о `ladigan insondangina chiqshi mumkin. Bu fikrni aksini о `ylaydigan b о `lsak biz о `zimizni mavjudligimizni inkor qilgan b о `lamiz. Chunki hamma ishni boshqa birov bajarsa, bizning о `rnimizga boshqa birov о `ylasa, biz yaratgan narsalarni, u yaratgan b о `lsa. Unda bu о `ylashu bajarishdan nima foyda. Bu fikrlarni davom etadigan b о `lsak inson absurd holatiga tushib qolishi hech gap

emas. Demak, bundan taqdirga tan beruvchilar, k о `proq xudbinroq degan mantiqiy xulosa chiqarish mumkin. Chunki ular boshqalarga nisbatan о `zini k о `proq о `ylaydi. Bu toifa odamlar uchun J.P. Sartr quyidagi fikrlarni bayon etadi. “ Toki , siz о` z hayotingiz bilan yashamas ekansiz hayotingiz о` zicha hech narsani anglatmaydi , unga о` zingiz ma ’ no bag ` ishlashingiz kerak , qadriyat esa mana shu siz tanlaydigan ma ’ nodan boshqa hech narsa emas . Shu bilan siz insoniy hamjamiyat yaratishga imkoniyat borligini kurasiz ”. U bu fikrlarni davom ettirib qadriyatlarni inson qabul qilsagina , qadriyatlar uni ustidan hukmronlik qilishi mumkin . Agar qabul qilmasa , har qanday kuch qudratini y о` qotadi deydi . Shu fikrdan ma ’ lum b о` ladiki , qadriyatlarni hamma о` zi uchun о` zi belgilaydi , qadriyatlar insonni emas . Lekin k о` pincha insonlar qadriyatlar qurboni b о` lganini , uning quliga aylanib qolganini k о` rishimiz mumkin ( uning hayoti bundan istisno albatta ). Masalan jamiyat talablari , qimmatbaxo buyumlar , orzu umidlar va shu kabi qadriyatlarni , insoniyat erkini cheklab q о` yishini tan olishga afsuski biz majburmiz . Chunki inson ijtimoiy mavjudot . U xohlaydimi y о` qmi boshqalar bilan hisob - kitob qilishga va har bir xatti - harakatida boshqalarni ham hisobga olshiga majbur . J . P . Sartr va uning safdoshlari axloq falsafasiga « ma ’ suliyat » tushunchasi orqali yondashadilar . Masalan “ har bir odam axloqsiz harakat qilar ekan , yoki yolg ` on gapirar ekan , hamma shunaqa qilsa nima b о` ladi deb о` ziga savol berishi kerak ”, deb takidlaydi . Lekin uning aytishicha, bu savoldan faqat yolg`on ishlatibgina qochish mumkin. YA’ni aldayotgan kishi ham, hamma shunday qiladiku, deb о `zini oqlashga urinadi, uz vijdoniga xilof yо`l tutadi. Zero, sodir etilgan bu yolg`onga universal qadriyat darajasi berilayotganini bildiradi. Har bir inson о `z- о `ziga: “Haqiqatdan ham qilmishlarimdan butun insoniyat namuna oladigan tarzda harakat qilishga haqqim bormi”, deyishi kerak. Agar о `ziga shu savolni bermasa, u о `z xavotirini о `zidan yashirgan b о `ladi. Bu qay darajada mas’uliyatini о `z b о `yniga olgan har bir kishiga ma’lum b о `lgan xavotirdir.

Yuqoridagi fikrlardan J.P. Sartr xudosiz yoki dinsiz axloqni e’tirof etganini yaqqol k о `rish mumkin. Xudosiz axloq esa bir tamonlama manfaatdan va yoki bir tamonlama qо`rquvdan kelib chiqadi. Chunki bular faqatgina insondan qaytishini k о `zlab yaxshilik qilishi mumkin. Ikkinchi toifa insonlar esa qilgan axloqiy munosabati uchun ham insonlardan va ham Ollohdan qaytishini k о `zlab qiladilar. Lekin buni tan olish ancha qiyin masala. Chunki buni tan olishda ham ikki tamondan zarar b о `lishdan qо`rqadi. J.P. Sartr da’vat qilayotgan axloq esa “alturizm”ga juda yaqindir. Ammo “alturizm” etirof etgan axloq sohibi b о `lishning iloji b о `lmasa kerak. Demak, bu axloqni ideal deb qaraydigan b о `lsak, J.P. Sartr da’vat qilayotgan axloq shu ideal axloq tamon olib boruvchi yо`llarning eng qisqasidir. J.P. Sartr о `z asarlarida tarix va kelajakni bir muncha inkor qilishga ham intiladi. U bu haqida shunday yozadi: “ О `zining ajoyib maqolalaridan birida Ponj shunday deb yozgan edi: “inson bu insoning kelajagidir”. Va bu haqiqatdan ham tо`g`ri. Ammo uni kelajak yuqoridan belgilab qо`yilgan va Xudoga ayon, degan tarzda tushinish butunlay notо`g`ri. Chunki bu holda u kelajak b о `lolmaydi. Mazkur fikrlarni insonning qanday b о `lishidan qat’iy nazar, uni oldinda doimo nomalum kelajak kutadi, degan ma’noda tushunmoq lozim”. U bu qarashga qadriyatlarni inkor qilish orqali keladi. YA’ni hayot dalilsiz mohiyatga ega emas. Siz о `z hayotingizni yashamaguncha, u hech nimani anglatmaydi. Hayotingizga о `zingiz mohiyat bag`ishlashingiz kerak. Qadriyat esa siz tanlagan ushbu mohiyatdan boshqa hech narsa emas. Bu fikrlar birinchidan, kelajakka bо`lgan qiziqishni yanada kuchaytirsa, ikkinchidan, tarix bilan maqtanadigan millatlarga qaratilgan kuchli zarbadir. Buni ikki taraflama tushunish mumkin. Tarixga qarab oldinga intilish ya’ni, о `sha millatga ruhiy dalda berib tursa, bu yaxshi albatta. Agar ikkinchisi, ya’ni tarixni pesh qilib maqtanib, о `zi shusiz ham biz buyuk millatmiz, bizning bobolarimiz mana shuncha ishlarni qilgan, bizlar qilmasak ham kahramonmiz degan yalqovlik, ma’sulyatsizlik kabi illatlarga olib kelsa, bu albatta, ushbu millatning fojeasidir. Yoki bizning tariximiz minglab yillarni о `z ichiga oladi, sizlarniki esa bor yо`g`i V-VI asrni deb millatlarga past nazar bilan qarashga olib kelsa undanda yomon. Xolbuki, butun millatu elatlar bir ota-onadan tarqalgan. Ularning ota-bobolari kundalik

tutishmagan, yoki asarlar bitishmagan b о `lsa, demak, ular kechagina osmondan tushib qolgan degani emasku. Xullas tarixdan tо`g`ri xulosa chiqarib, tо`g`ri foydalanish kerak. Ming afsuslar b о `lsinki yuqoridagi illatlar oqibatida hattoki tarixni soxtalashtirish jarayonlari ham kuzatilmoqda. Umuman, inson tarixi yoki kelajagi bilan emas, (xudi ovchining qо`liga tushgan g`ozlar, о `limdan qutulish uchun ota-bobolari Rimni qutqarganini pesh qilganidek) balki buguni bilan maqtansa maqsadga muvofiq b о `lardi. Uni J.P. Sartr quyidagicha ta’kidlaydi: О `tmish quruq uy, undan hayot qurib b о `lmaydi, kelajak esa mavhum, mavhum narsaga intilish о `z о `zini aldashdir”. Bu fikrlarga biz faqat tanqidiy kо`z bilan qaramasdan, balki saboq ham olishimiz kerak bо`ladi. Alber Kamyu – nafaqat о`z vatani Fransiyada, balki butun dunyoda shuhrat topgan buyuk adib va faylasufdir. Uning roman, qissa, hikoya, badia va hatto kundaliklaridagi yozuvlari ham badiiyot, fikr, tafakkur, umuman, insonlar uchun doimiy kо`ngil hamrohidir. Alber Kamyu kо`p marotaba faylasuf emasligini takrorlaydi. Haqiqatdan ham, mutaxassis-faylasuf bо`lmagan. Zotan, falsafiy ma’lumot olgan bо`lsa ham, biror-bir universitetning professori bо`lishi imkoniyati bо`lgan (Bunga uning betobligi monelik qilgan). Shunday bо`lganda ham, Kamyu romanlarining muxlislari kо`p narsani yо`qotgan bо`lar edi. Mutaxassis-faylasuflar Kamyu ijodida aniq ta’riflar, tushunchaviy mulohazalar yо`qligini kо`rsatganlar. Lekin har bir akademik faylasufga Kamyu falsafiy mushohadalarining betakror, о`ziga xos jihatlarini mavjudligi, intuitsiya darajasidagi aniqlik yaqqol namoyon bо`lgan. Montenning «Tajribalar» idan tortib Dekartning «Uslub haqida mulohazalar», Laroshfukoning «Maksima»si, Paskalning «Mulohazalari»gacha Fransiyada essechilik an’analari uzluksiz davom etgan. Ular nafaqat, falsafa fakulteti bitiruvchilarigagina emas, balki har bir ma’lumotli о`quvchiga mо`ljallangan bо`lgan. Aslida, Kamyuning fransuz «axloqshunoslari» an’analariga yaqinligini, dastlab, Sartr «Sizif haqida afsona» va «Begona»ga yozgan taqrizida bildiradi. Fransuz axloqshunosi – bu axloqni yaratuvchisi emas, hattoki, axloq mavzusi haqida yozuvchi mutafakkir ham emas. Falsafa qadimgi davrdan inson oldiga –

«О`zligingni bil» - degan vazifani qо`ygan, fransuz axloqshunoslarining doimiy mulohaza obyekti inson bо`lgan – uning ruhiyati, xarakteri, turli hayotiy vazifalarda о`zining tutishi va xulqi. Falsafiy mulohazalar va badiiy tasvirlar hikmatli aforizmlar shaklida ifodalangan. Bu esa о`quvchidan maxsus ilmiy bilimni ham falsafiy kategoriyalar «texnikasiga» ega bо`lishni ham talab qilmagan. Ular faqat mustaqil fikrlash kо`nikmasiga ega bо`lsalar, о`z tajribalarini muallif kuzatmalari bilan solishtira olsalar bas. Bu janrning mazmuni aniqlikda va yaqqollikda edi. Intuitsiya darajasida erishilgan inson tabiatining negiziy xususiyatlaridan hayotiy maksimalar keltirilib chiqariladi: unga taklif qilingan insoniy oxirat bilan dunyoqarash kengaygan individ qanday yashashi va harakat qilishi zarur. Falsafa hayot о`qituvchisidir: foydali fanlar kо`p, lekin eng asosiy narsani bilish esa yо`q. Falsafa doim badiiy adabiyotga yaqin bо`lgan. U qadimgi Yunonistonda Parmenid va Empedokl poemalaridan, Aflotun dialoglaridan, Epikur va Seneka maktublaridan boshlangan. Keyinchalik ham bu aloqalar davom etgan: Avgustin, Dante, Erazm, Volter, Lixtenberg va boshqa romantiklar, Solovyevning «Uch muloqoti», F. Nitshening «Zardо`sht tavallosi». Fransuz ekzistensializmi, aynan ana shu an’analarning merosxо`ri bо`ldi – u yoki bu darajada mashhur bо`lgan fransuz faylasuf-ekzistensialistlari bir vaqtning о`zida yirik yozuvchilar, publitsistlar bо`lganlar. Ba’zida personajlar muallifning «alter ego»si bо`lgan: xuddi shunday «Vabo»dagi asosiy personajlar Kamyu shaxsiyatining ba’zi qirralarini tashkil qiladi, ular birgalikda muallifning falsafiy qarashlarini ifodalaydi; Sartrning «Behuzur»ligidagi Antuan Rokanten о`z kundaliklarida yozgan g`oyalari, keyinchalik «Borliq va hech narsa» traktatida rivojlantiriladi; «Sizif haqida afsona»dagi bema’ni dunyo atmosferasida «Begona», «Kaligula», «Anglashilmovchilik»ning qahramonlari yashaydi. «Garchi faylasuf bо`lishni istasang, - deb yozadi Kamyu hali yoshlik chog`idayoq, - romanlar yoz». Unda taqlid qilish uchun buyuk timsollar mavjud edi – Dostoyevskiy, Jid, Malro va hokazo. Darhaqiqat, Kamyu falsafiy romanlar muallifini qanday xatarlar kutayotganini yaxshi anglagan: 1938 yilda nashr qilingan «Behuzurlik»ka yozgan taqrizida, uning sxematikligini, undagi timsollarning ma’lum darajada keng tarqalganligini bildiradi. Kamyu bunday falsafiy sxemalardan

qochishga harakat qilgan va buning uddasidan chiqa olgan. Lekin nima bо`lsa ham, Kamyuning falsafiy tajribasi bilan tanishishni xohlovchilar, uning badiiy asarlarini о`qishlari shart. Romanlarda va qissalarda ifodalangan falsafa, kо`pgina va turli talqinlarga keng yо`l ochadi. Kamyu ham adabiyotshunoslarning va falsafiy-tarixiy dissertatsiyalarning sevimli obyektiga aylandi - G`arbda ularning oqimi kamaymayapti 75 . Yevropaliklar uchun Kamyu 40-50 yillarda ekzistensializmning klassiklaridan biriga aylangan edi. Uni Sartr bilan bir darajada kо`rganlar. Lekin ularning dastlabki asarlarida hamda 50-yillardagi falsafiy va siyosiy qarashlarida farq qatta bо`lgan. Faylasuf-ekzistensialistlarning intilishlariga qaramasdan, ularning g`oyalari, ommaviy ong tasavvuriga tushkunlik ruhiyatini ifodalovchi («panfojiyaviylik») ta’limot sifatida, inson mavjudligining bema’noligini kо`rsatuvchi g`oya sifatida kirdi. U davrda murakkab g`oyalarni, qо`rqmasdan jasur jurnalistlar tomonidan ifodalanishi urfga aylangan edi. Nemis ekzistensial-faylasufi Karl Yaspers 1951 yilda yozadi: «Qachonki, Parijda yosh odam о`ziga jalb qiluvchi kiyimda yursa, erkin jinsiy hayot kechirsa, ishlamasa qahvaxonalarda kо`p vaqtini о`tkazsa, g`ayri oddiy iboralarni qо`llasa – uni ekzistensialist, deb ataganlar; yarim asr ilgari bunday hayot tarzida yashovchi insonni Berlinda – Nitshechi, deb atar edilar. Lekin birinchi toifadagi inson Sartr bilan hech qanday umumiylikka ega bо`lmaganidek, ikkinchi toifadagi inson ham Nitshedan shunchalik farq qilgan. Ular bu faylasuflarning asarlarini о`qiganlar, lekin ularni asl ma’nosini tushunmaganlar, mashhur asarlarining kо`p mazmunli iboralarini yodlab olish bilan cheklanganlar, ulardan uslubiy mulohaza yuritish kо`nikmasiga ega bо`lmaganlar» 76 . Parijda zaruriy tarzda qora shiftlar bilan qoplangan «ekzistensial qahvaxonalar» paydo bо`ldi, tashrif buyuruvchilarga «sog`inch iztirobi», «qо`msash», «mazmunsizlik» yoki «behuzurlik» kechinmalariga berilishlari, diqqatlarini jalb qilishlari yengil bо`lishi uchun. Kamyuda bunday hayot tarzini modaga aylanishi e’tiroz uyg`otgan, «absurdchilik» klassiklari safiga о`zini qо`shmagan. «Pushaymonlik», «samoviy qayg`urish» о`yinlarini Kamyu tafakkurning qashshoqligi bilan bog`lagan.

«Haqiqatan, mening avlodim odamlari kо`p narsani kо`rdilar, dunyoning rang- barangligi, faqat manzara sifatida saqlanib qolgan, - deb yozadi Kamyu 1948 yilda, - ular qamoqxonalarni biladilar, tongdagi qatllarni kо`rganlar, beayb о`limni guvohi bо`lganlar, yolg`onning g`alabasini kо`rganlar. Lekin bu – pushaymon emas! Bu – aniqlikdir. Haqiqiy pushaymon, kо`rlikni bildiradi. Bu g`azab, zо`ravonlik, qotillik bilan о`lchanadi. Bunday turdagi pushaymon bilan men hech qachon kelisha olmayman». Albatta, Kamyu qora shiftli qahvaxonada vaqt о`tkazishga da’vat qilmagan, «absurdchilik» modasi uning ishtirokida tug`ilmagan. Uning о`zi juda murakkab hayotiy yо`lni bosib о`tgan. Bu yо`lda ekzistensializmning nigilistik oqibatlarini yengib о`tishga harakat qilgan. Bu evolyusiya yо`li uning ijodida yaqqol namoyon bо`ladi. Alber Kamyu 1913 yilning 7 noyabrida fransuz Jazoirining Mondovi degan kichik shaharchasida dunyoga keladi. О`tgan asrning 30-yillaridan boshlab Jazoir qirg`oqlariga fransuz, ispan, italyan va yunon muhojirlari kelib joylasha boshlaydi. Kamyuning tug`ilgan davriga kelib ularning soni milliondan oshadi. Uning о`limidan keyin, arab aholisining milliy-ozodlik uchun kurashining g`alabasidan sо`ng kо`pchilik muhojirlar Fransiyaga qaytadi. Albatta, Jazoir va Tunisdagi yevropaliklarning imtiyozlari bо`lgan, lekin muhojirlarning hammasini «kolonizator» safiga qо`shib bо`lmaydi. Kamyu qishloq xо`jaligida ishlovchilar oilasida tug`iladi; Birinchi Jahon urushining boshida uning otasi Lyusyen Kamyu Mervedagi jangda halok bо`ladi. Hamma boshqa «qora oyoqlilar» (muhojirlarni shunday atar edilar) kabi Kamyuning onasi ispanlardan kelib chiqqan. Bunga keyinchalik yozuvchining о`zi kо`p marotaba ilova qiladi. U Ispaniyaga doimo intiladi, bu qiziqish unda yoshlik chog`idanoq bо`ladi. Otasidan ayrilgan oila, ona va ikki farzand Jazoirga kо`chib keladi. Kamyuning onasi kir yuvuvchi bо`lib ishga kiradi. Xо`jayinlarning kirini yuvadi. Bu mehnatdan topilgan pul ikki о`g`ilni oyoqqa turgazish uchun arang yetadi. Alberning akasi, oddiy ishchilar oilasida bо`lgani kabi, о`z nonini topib yeyish uchun yoshligidan ishlay boshlaydi. Kichik о`g`ilga esa о`z doirasidan chiqib, aqllilarning (intellektuallarning) dahosiga aylanishi nasib qiladi.

Fransiyada hozirgi kunda ham о`rta ta’lim, tо`liq bо`lmagan ta’limdan katta farq qiladi. Asrning boshida bu farq yanada chuqurroq bо`lgan. Kо`pgina о`quvchilar faqat boshlang`ich ma’lumotga ega bо`lganlar. Chunki litseylar katta mablag`ni talab qilgan. 1924 yilda Belkurda boshlang`ich maktabni tugatib (Jazoirning eng qashshoq rayonlaridan biri), Kamyu biron-bir hunarni о`rganib, ishchilar qatorini tо`ldirishi kerak bо`ladi. Lekin taqdir boshqa yо`lga boshlaydi: boshlang`ich sinf о`qituvchisi Lui Jermen, iqtidorli о`smirga e’tiborini qaratadi, unga stipendiya-mablag` topadi. Fransuzcha litsey, inqilobgacha bо`lgan gimnaziyaga о`xshab, gumanitar fanlardan chuqur bilim bergan va universitetga imtihonsiz kirish huquqini ham bergan. Kamyu a’lo baholarga о`qiydi. Muammolar faqat uning ijtimoiy kelib chiqishi tufayli sodir bо`lgan. Belkurdan kelgan, qashshoq stipendiantga о`qituvchilar ham, mahalliy boy oqsuyaklardan bо`lgan talabalar yuqoridan, pisand qilmay qaraganlar. Adolatga, ijtimoiy tenglikka bо`lgan intilish yoshlik chog`idanoq nazariy, aqliy konstruksiya-tuzilma bо`lmay, balki hayotiy tajribasining natijasi sifatida shakllangan. Litseyda Kamyuga ikkinchi marotaba baxt kulib boqadi: falsafa sinfining о`qituvchisi Jan Grenye bо`ladi. Kelajakda u Kamyuning eng yaqin dо`stiga aylanadi. U metafizika, adabiyot va teatrga qiziqishni uyg`otadi. Moddiy yetishmovchilikni, keyinchalik xotirlaydi Kamyu, yengilroq yengib о`tish mumkin, qachonki u tabiat gо`zalligi bilan tо`ldirilsa, jismoniy hayot tо`kis bо`ladi. О`rta yer dengizi tabiatiga Kamyu prozasining eng gо`zal lavhalari, satralari bag`ishlangan. Bu zamin antik davr izlarini о`zida saqlab qolgan, dunyoga juda yorqin bо`lgan apologetlarni va cherkov otalarini bergan – Tertulian va Avgustin, Kamyu ongida quyoshli appaloncha dunyo sifatida doimo namoyon bо`lgan. Ular ellinlardan yorqin fikr va hissiyotni meros qilib olganlar. Kamyu о`zini baxtsiz deb hisoblamagan, chunki unga О`rta yer dengizi quyoshli sohillari va sport berilgan edi. Lekin sport tufayli bir hodisa sodir bо`ladi va bu hursandchiligiga rahna soladi. Bir futbol matchidan sо`ng Kamyu qattiq shamollab qoladi, о`pka zotiljami tuberkulyozga о`tadi. Bu kasallik Kamyuning kо`pgina kelgusi rejalarini chipakka chiqaradi.

Litseyni tugatgach, Kamyu mahalliy universitetning falsafiy-tarixiy fakultetiga о`qishga kiradi. U talabalik davrlarida oddiy kun kechirish uchun, har qanday yumushni qiladi. Lekin shunga qaramay, mumtoz falsafiy matnlarni muvafaqqiyatli о`zlashtiradi, zamonaviy falsafa bilan tanishadi. Nitshe, Kyerkegor, Shestov, Yaspers asarlari qatorida Dostoyevskiy, Prust, Jid, Malro ijodi bilan tanishadi. Universitetda о`qishni tugatgach, «Xristianlik metafizikasi va neoplatonchilik» mavzuiga bag`ishlangan malakaviy bitiruv ishini yozadi. Bu mavzu – xristianlik bilan ungacha bо`lgan fikrlarni munosabati masalasi – keyinchalik Kamyu falsafasining asosiy qirralaridan birini tashkil qiladi. Bu malakaviy ishni yozgunga qadar shakllangan xristianlik haqidagi tushuncha «Isyonkor inson»da ham saqlanib qolgan. Malakaviy bitiruv ishning hajmi hozirgi nomzodlik dissertatsiyasi hajmiga teng bо`ladi. Kamyuning «Isyonkor inson» I asosiy falsafiy asarlaridan biri edi. Mazkur asardagi ba’zi satralar, malakaviy ishdan olinadi. Bu esa uning dunyoqarashini shakllanishining asosiy davri hisoblanadi. Unda xristianlikka о`rin ajratilmaydi. Kamyu diniy tarbiya olmagan. Unda yoshlik chog`ida ham, о`spirinlik davrida ham Xudoga e’tiqod bо`lmagan. Xristanlikdagi Tavrot timsollarini о`z «mahalladoshi» asarlari orqali tahlil qiladi – ularga muqaddas Avgustin, shuningdek, zamondosh faylasuflar – Kyerkegor, Shestov, Yaspers kirgan. Unda umrining oxirigacha qadimgi davr va о`rta asr bid’atchiligiga, gnostiklarga, moniychilikka, katarlarga hurmat saqlanib qolgan. U katolikchilikni na xalq dini sifatida, na ilohiy doktrina sifatida kо`rmagan. Xristianlikka nitshecha munosabatni Kamyu qabul qilmaydi; kambag`al tabaqadan chiqqan Kamyu uchun Nitshening «qora tо`da»ga bо`lgan g`azabli munosabati ham begona edi. Oldindan kо`ra bilish esa, uningcha, fatalizmning (tolechilikning) vazifasi edi. U xristianlikni Avgustin ta’limoti bilan bir narsa deb hisoblaydi; dastlabki gunoh, hayotdan keyingi taqdirlanish, forig`lanish Kamyu fikriga kо`ra, afsonadir. Ular yerdagi adolatsizlikka insonni kо`niktiradi. Talabalik yillarida Kamyu kommunistik partiyaga a’zo bо`ladi. U davrda FKPga faqat ba’zi intellektuallargina kirganlar. О`arshilik davrida vaziyat о`zgaradi, Kamyu birinchilardan bо`lib, dastlabki yо`lni bosib о`tgan: dastlab a’zo

bо`lish, ijtimoiy adolatga intilish, mehnatkash ommaga qо`shilish xohishi. Keyin esa Fransiya tashqarisida sodir bо`lgan u yoki bu hodisalar tufayli umidsizlanish (eng asosiy davrlar 1956, 1968 va 1979 yillar bо`lgan) yoki partiyaning о`zidagi «demokratik markazchilik» bunga sabab bо`lgan. Nihoyat, eshikni orqasidan yopib ketish, asosiy urf sifatida bajarilgan. 30-yillarda hali bular urf bо`lmagan paytda, Kamyu 1937 yilda partiya safidan chiqadi, lekin kommunistlar bilan birga turli tadbirlarda qatnashadi (Ispaniya respublikasi uchun mablag` yig`ish va boshqalar). Partiyadan ketishning asosiy sababi Moskvadan yо`naltirilgan arab aholisi о`rtasida olib borilgan tashviqotlar konyukturali о`zgarishlar bо`lgan. Arablar siyosiy kurashning qо`g`irchog`iga aylanadilar. Jazoir ishchilari uchun uyushtiriladigan tadbirlarda Kamyu, partiyadan ketganiga qaramasdan, faol ishtirok etadi. Dastlabki teatr tajribalari «Mehnat teatri» truppasi bilan bog`lanadi. Kamyu aktyorlik qilib, rollarni ham ijro etadi. Jumladan, Esxilning «Kishanlangan Prometey»ida, Gorkiyning «Tub»ida, Pushkinning «Tosh mehmon»ida, Dostoyevskiyning «Aka-uka Karamazovlar»ida. Kamyu hayotida teatr katta rol о`ynaydi. U bir vaqtning о`zida ham saqnalashtiruvchi, ham dramaturg, ham iqtidorli akter bо`ladi. 30-yillarning oxirida «Ekip» teatr truppasi bilan butun Jazoirni aylanib chiqadi. Uncha katta bо`lmagan rollarni, umuman, sahna uchun moslashmagan teatrlarda ijro etadi. Unda dekoratsiyalar deyarli yо`q. U bir vaqtda rejisser, sahna ishchisi va suflerlik vazifalarini ham bajaradi. Bu davrda uning asosiy roli - о`zi saqnalashtirgan «Aka- uka Karamazovlar»dagi Ivan obrazidir. «Men uni yomon ijro etgan bо`lishim mumkin, lekin uni mukammal tushunganman», - deb keyinchalik xotirlaydi Kamyu «Mehnat teatri»di va «Ekip»da о`ynagan Ivan obrazini yaratgan rollari haqida. «Sizif haqida afsona» va «Isyonkor inson»dagi mulohazalarining о`ziga xos tomoni Kamyuning akter sifatida rolga kirishida namoyon bо`ladi - ular Prometey, Don Juan, Ivan Karamazov, «Istilochi» yoki rus terrorist-eseri. Ular «ichidan- botinidan» о`tadi, his qilinadi, ijro etiladi. Insonning akter sifatida rol о`ynashi

«Sizif haqida afsona»dagi mulohazalarda bevosita shaxsiy tajriba bilan bog`liqligi keltiriladi. 1938 yil Kamyu «Respublikancha Jazoir» gazetasiga asos solgan Paskal Pia bilan tanishadi, keyinchalik ularning munosabati qalin dо`stlikka aylanadi. Shundan sо`ng Kamyu yana bir kasb – jurnalistikani egallaydi. Bu sohada ham u katta yutuqlarga erishadi. Xalq fronti bu davrga kelib susayadi. Bu front Jazoirga hech qanday islohatlar olib kelmaydi. Yangi gazeta arablar bilan teng huquqli darajasiga kо`tariladi, saylovlardagi qonunbuzarliklarni ochib tashlaydi. Kamyu huquqsizlikni, qashshoqlikni arab xalqining nochorligini ochib tashlovchi, ketma-ket maqolalar yozadi. Davlat hukumatining bundan g`azabi qaynab boradi – «Alber Kamyu о`ziga tegishli bо`lmagan ishga burnini suqayapti, u bilan baxtsizlik sodir bо`lmasa edi». «О`ora oyoqlilarning» bо`lajak fojiasi shunda ediki, ular о`z yerlarini tashlab ketishga majbur bо`lib qolishdi, mahalliy hukumat shunga tayyorlanib qо`ydi, ular hech qanday yon bosishlar haqida, ish haqining tengligi haqida, tibbiyot va ma’rifat haqida eshitishni ham xohlashmasdi. «Respublikancha Jazoir» Ikkinchi Jahon urushining boshlanishi bilan о`z faoliyatini majburan tugatdi. Kamyu ixtiyoriy ravishda chaqiruv punktiga boradi, lekin tuberkulyoz bu yerda ham unga tо`g`anoq bо`ladi. Bu orada harbiy vaziyatdan foydalangan mahalliy hukumat Kamyuning maqolalarini harbiy senzura orqali ta’qiqlaydi. Gazeta ham yopiladi. Kamyu yana ishsiz qoladi. Shunda Pia о`z tanishlari orqali Kamyuni poytaxtdagi «Pari-Suar» gazetasiga texnik kotiblik lavozimiga ishga joylashtirib qо`yadi. Kamyu birinchi bor Parijga keladi «О`iziq urush» tezda t о`gaydi, gazeta bilan birga Kamyu, dastlab Klerion-Ferranga, sо`ngra Lionga kо`chib о`tadi. Kapitulyatsiyadan sо`ng faqat okkupantlarni va Peten hukumatini sharaflovchi gazetalar qoladi. Ular bilan Kamyu faoliyat yuritishdan bosh tortadi. Jazoirning Oran shahriga qaytib ketadi. U yerda Kamyuni juda yaxshi bilishar edi – unga gazetadan ish berishmaydi. О`anchadir vaqt Kamyu yangi tuzum tufayli maktabdan haydalgan yahudiy bolalarni о`qitib yuradi. 1941 yilda u «Sizif haqida afsona»sini tugatadi.

1942 yil Kamyu Fransiyaga qaytadi. Yashirin guruh bо`lgan «Komba»ga a’zo bо`ladi. Bu guruh «О`arshilik»ning ikki guruhining birga qо`shilishi natijasida vujudga keladi. Ular о`z matbuot organiga ham ega edi. Shuning natijasida «Komba» gazetasi ta’sis etiladi. Dastlab bu gazetaning boshlig`i Pia bо`ladi. Keyinchalik u «О`arshilik»dagi boshqa tashkiliy ishlar bilan mashg`ul bо`lgandan sо`ng, gazetaga rahbarlik qilishni Kamyuga topshiradi. Yashirin gazetada «Nemis dо`stga maktublar» nashr qilinadi. Yashirin faoliyat uchun «Gallimer» nashriyoti Kamyuning ijodi uchun juda yaxshi himoyalanish tashkiloti bо`ladi. U umrining oxirigacha bu tashkilotning xizmatchisi bо`ladi va deyarli asosiy asarlarini shu yerda nashrdan chiqaradi. Kamyu «Qarshilik» davrini xotirlashni yomon kо`radi. О`zining bu harakatdagi faoliyatini ham yuqori baholamaydi. Zotan, u о`zini «olib ham qochmagan», halokat juda yuqori edi - har daqiqada u qо`lga tushib, otib tashlanishi mumkin edi. Uning yaqin dо`sti Rene Leyno, «Kombo» xizmatchisi shu ahvolga tushadi, ya’ni qо`lga olinib, otib tashlanadi. 1944 yil 24 avgustda Parijdagi janglarning birida, endi yashirin bо`lmagan «Kombo»ning birinchi soni chiqadi. Uning birinchi sahifasidan Kamyuning «Ozodlik qoni» degan maqolasi о`rin oladi. Unda yuz bergan inqilob haqida sо`z ketadi: yillar davomida okkupatsiya va mavjud rejimga qarshi kurash olib borgan insonlar, endilikda Uchinchi respublika tartiblarini, ijtimoiy adolatsizlikni, ezilishni, ekspluatatsiyani qabul qilmaydilar. Kurash «hokimiyat uchun emas, adolat uchun, siyosat uchun emas, axloq uchun» olib borilmoqda. Kamyu gazetaga shunday sarlavha beradi: «О`arshilikdan – Inqilobga». О`sha yilning 24 noyabrida bosh sahifada Kamyu sotsializm haqida yozadi. U о`z kurashida yolg`iz emas edi – inqilob haqida, sotsializm haqida О`arshilikning kо`pgina a’zolari sо`z yuritadilar. «Kombo» vaqtinchalik eng ommabop gazetaga aylanadi, О`arshilikning timsoli bо`ladi. Uning a’zolari mashhur yozuvchilar, olimlar, publitsistlar bо`ladi. О`shanda «Kombo» uchun yozuvchi Raymon Aron, keyinchalik nafaqat «Figaro» va «Ekspress»ning mashhur sharhlovchisi bо`ladi, balki yirik fransuz iqtisodchisi, siyosatshunosi bо`lgan. U keyinchalik xotiralarida

shunday deydi, ««Kombo» о`sha davrda poytaxtning adabiy, siyosiy doiralarida eng yuqori reputatsiyaga-mavqega ega edi. Alber Kamyuning birinchi sahifadagi maqolalari katta muvafaqqiyat qozongan edi: haqiqiy yozuvchi kunning dolzarb voqealarini sharhlab borar edi. Tahririyat faqat intellektuallardan-ziyolilardan tashkil topgan edi, ularning hammasi О`arshilik safidan chiqqan edilar, о`z faoliyatlariga hali qaytmagan edilar… Gazeta qora siyohi bilan gazeta varaqasi о`rtasidagi nomutanosiblikka qarang». Lekin buyuk entuziazm-kо`tarinkilik davrlari tezda о`tib ketadi. Sotsialistlar, radikallar va kommunistlarning de Goll rahbarligidagi ittifoqi – bu vaqtinchalik holat bо`ladi. Tо`rtinchi respublika va «sovuq urush» о`rtasidagi siyosiy kurash О`arshilik a’zolari qatorini ikkiga ajratib yuboradi. Hamma partiyalar о`z gazetasini nashr qila boshlaydi. Urushdan keyingi qashshoqlikdan sо`ng tijorat nashriyotlari paydo bо`la boshlaydi. «Kombo» yopilishga mahkum etiladi. Keyinchalik Kamyu bir muddat haftalik gazeta bо`lgan «Ekspress»da ishlaydi. Lekin jurnalistikadan butunlay ketadi. «Kombo»dagi nashr etilgan qator maqolalardan 1946 yilda chop etilganlari qiziqarli hisoblanadi. «О`lja ham emas, jallod ham emas» degan maqolasida kо`pgina falsafiy va siyosiy masalalar kо`tariladi. Bu «Isyonkor inson»ga kiradi. Urush yillarida ikki asar chop etiladi, ular Kamyuga keng mashhurlik olib keladi - ular «Begona» va «Sizif haqida afsona» edi. Bu mashhurlikni urushdan keyin saqnalashtirilgan «Kaligula» pyesasi yanada oshiradi. Unda Jerar Filipp asosiy rolni о`ynaydi. 1947 yilda «Vabo» romani chop etiladi. Undan sо`ng «Qamal holati» va «Taqvodorlar» pyesalari yoziladi. 50-yillarning oxirlarida Kamyu yana teatrga qaytadi. U bir qancha asarlarini о`zi saqnalashtiradi. Jumladan, Folknerning «Rohibaga bag`ishlov», Dostoyevskiyning «Shaytonlar»i bunga misoldir. «Isyonkor inson» Kamyuning sо`ngi va eng asosiy falsafiy asarlaridan biri, «Inqiroz» esa eng oxirgi romani bо`ldi. 1957 yilda adabiyot uchun Nobel mukofotini topshirilishi «Shvetsiya nutqlari»ga turtki bо`ldi. Bu nutq butun dunyo bо`yicha aks sado berdi. 50-

yillardagi publitsistikadan eng sarasi «Gilyotina haqida mulohazalar»ida - о`lim jazosini bekor qilinishiga da’vat qilinadi. 1960 yil 4 yanvarda Kamyu о`z dо`sti bо`lgan noshir M. Gallimardan Parijga qaytishi uchun taklifnoma oladi. Parijga poyezdda emas, avtomobilda yо`l oladi. Mashina yо`ldan chiqib ketib, daraxtga borib uriladi. Kamyu vafot etadi. «Birinchi inson» romani sо`ngiga yetmaydi. О`limidan sо`ng yozuv daftarchasi, yoshlik chog`ida yozilgan «Baxtli о`lim» romani nashr qilinadi. Shunday qilib, Alber Kamyu - nafaqat о`z vatani Fransiyada, balki butun dunyoda shuhrat topgan buyuk adib va faylasufdir. Uning roman, qissa, hikoya, badia va hatto kundalikdagi yozuvlari ham badiiyot, fikr, tafakkur, umuman, adabiyotni qadrlaydiganlar uchun doimiy kо`ngil hamrohidir. Kamyu qarashlarining falsafiy evolyusiyasi tarixiy sharoit bilan bog`lanib ketadi. Kamyu о`z ijodini ikki davrga bо`ladi. 30-yillarda yozilgan asarlari beburdlik (absurd) maslasiga bag`ishlangan – «Sizif haqida afsona», «Begona» qissasi va «Kaligula» pyesasi. Isyon mavzusiga – «Isyonkor inson» essesi, «Vabo» romani va «Taqvodorlar» pyesasi. Stokgolmda Nobel mukofotini topshirilishidan oldin bergan intervyusida Kamyu birinchi davrdagi asarlari «inkor»ni ifodalasa, ikkinchi davrdagi asarlar vazifani ijobiy hal etishga qaratilgan, deydi; lekin ikki davrda yozilgan asarlar bir vaqtning о`zida mulohaza qilinadi, lekin birin-ketin amalga oshiriladi. Bu holatda Kamyuning sо`zi shubhali tuyuladi: chunki umumiy qaraganda, bunday manzara mantiqiy kо`rinadi, biroq u «tezis» va «antitezis»ga о`xshaydi. Aslida, Kamyu hayotida umuminsoniy qadriyatlarda ta’kidlanganidek, beburdlikdan nigilizmga, sо`ng esa isyonga о`tish yо`lida murakkab qiyinchiliklarni va ziddiyatlarni yengib о`tadi. Kamyu - XX asr mutafakkiridir, u beburdlik muammosini nafaqat qadimgi falsafiy va diniy fikr an’analaridan oladi. Axloqiy meyor va qadriyatlarni yemirilishi millionlab yevropaliklar ongida, nigilizm zamonaviy dolzarb masala bо`lib gavdalanadi. Albatta, boshqa madaniyatlar ham diniy an’analar inqirozining oqibati sifatida nigilizmni boshidan о`tkazadi. Lekin buzg`unchilikning bunday о`tkir darajada hamma qadriyatlarni birdaniga yо`q qilishini tarix hali bilmagan edi. A.

Malroning yozishicha, biz «butun yerni bosib olgan, lekin о`z qasr-saroylariga, maqbaralariga ega bо`lmagan birinchi sivilizatsiya» bilan tо`qnash keldik. Bular tijorat faoliyatida har qanday chegaralardan ozod bо`lgan, inson tomonidan vujudga keltirildi, texnika rivoji va ishlab chiqarish sohasida quloq eshitmagan muvafaqqiyatlarga olib keldi. Lekin XX asrning birinchi о`n yilligi shuni kо`rsatadiki, fan, madaniyat va industriyaning avtomatik taraqqiyotiga ishonganlarning umidi sarobga aylandi. Ikkinchi Jahon urushi, qonli inqiloblar, aksininqiloblar, dunyoni bо`lib olish uchun olib borilgan kurashlar, kolonial urushlar, totalitar tuzumlar, konslagerlar, megopolis shaharda yashovchilarning axloqiy yovvoyilashuvi – bularning hammasi XX asr realliklari edi. Texnika hukmronligining о`sishi har qanday insoniy chegaralardan mahrum bо`lgan insonni yanada xavfli qilib qо`ydi – dastlab boshqa xalqlar oldida, sо`ngra buyuk-insonning о`zini oldida, bularning hammasi xudosiz bо`lib qolgan zaminda sodir bо`ldi. Nigilizm о`z oqibatlarini «Xudoning о`limidan» qidira boshladi. Prometeycha isyon, qahramonona «о`zligini aniqlash», «tanlanganlarning» oqsuyakligi – Nitshening ushbu mavzulari faylasuf-ekzistensialistlar tomonidan davom ettirildi. Bular Kamyuning «Sizif haqida afsona» asarining ham belgilovchi jihatlari bо`ldi va bu asarda «Absurd haqida esse» nomi bilan ataldi. Barcha faylasuf-ekzistensialistlar kabi Kamyu ham inson о`ziga va dunyoga oid bо`lgan hayotiy zaruriy haqiqatlarni ilmiy bilim yoki spekulyativ falsafa orqali olmaydi, balki uni mavjudligi namoyon bо`ladigan, «dunyo borlig`i» seziladigan hissiyotlari vositasida oladi. Kamyu Xaydegger «havotiri»ga va Sartr «buhuzurligi»ga ilova qiladi, u zerikish haqida yozadi, bu tuyg`u insonni dab- durustdan chо`lg`ab oladi. Mudroqlik (spleen) yoki «ruscha lanjlik» holati oz- ozdan har kimning boshiga tushishi, hamma uchun falsafaning kо`magisiz ham ma’lumdir. Kyerkegor faylasuflarning ichida birinchilardan bо`lib, bunday qо`rquv, «melonxoliya» kabi xolatlarni ontologik nuqtai nazardan kо`rib chiqadi. Kayfiyat va hissiyot subyektiv xususiyatga ega emas, ular bizning irodamizga bog`liq bо`lmagan holda keladi va ketadi, lekin mavjudligimizning asosiy- fundamental qirralarini namoyon qiladi. Kamyuda inson borlig`ini xarakterlovchi

bunday hissiyot – beburdlik-absurdlik hissiyotidir. U tasodifan zerikishdan bino bо`ladi, boshqa kechinmalar ahamiyatini yо`qqa chiqarib yuboradi. Individ kundalik hayot tо`rlariga о`ralashib ketadi (masalan, «ertalab uyg`onish, nonushta qilish, soat tо`rtgacha fabrikada yoki korxonada…» va hokazo). Shunday savolga tо`qnash keladi «Umuman, hayot uni yashash uchun arziydimi» Kamyu «mantiqiy о`zini о`ldirishni» va Dostoyevskiyning Krillovini eslaydi. Biroq bu savolni «Yoki-yoki»da kо`tarilishi unga yaqinroq bо`ladi: «О`z-о`zini о`ldirish – cheksiz erkinlikning salbiy shaklidir. Kimki ijobiy tomonini topsa, u inson baxtlidir». Kamyu «Sizif haqida afsona»sida diniy umid о`lgan dunyodagi borliqdan ana shunday «ijobiy shaklni» qidirishni taklif qiladi. Kamyuning savoli shunday qо`yiladi: yuksak mazmunsiz va farovonliksiz qanday yashash mumkin? Dunyo о`z-о`zicha beburd emas, u faqat tafakkurdan holidir, u insondan tashqaridagi reallikdir. U bizning xohish-istaklarimiz va tafakkurimiz bilan hech qanday umumiylikka ega emas. Lekin bundan dunyoni bilib bо`lmaydi, degan xulosaga kelib bо`lmaydi. Shopengauerning «irodasi» singari irratsionaldir yoki Bergsonning «hayotiy jо`shqinligi»dir. Kamyu uchun ham bunday tasavvurlar antropomorf xususiyatga ega. Chunki u bizga qandaydir irratsional intuitsiya yordamida bо`lsa ham dunyoning birinchi asosini bilib olishimiz mumkinligi haqidagi «sarob» sifat tasavvurni beradi. Kamyu empirik bilimni, fan uslublarini yuqori qо`yadi. Dunyoni bemalol bilish mumkin, bir ilmiy nazariyadan boshqa mukammalroq nazariyaga о`tiladi. Lekin bu har doim bizning nazariya bо`ladi, inson tafakkurining gipotetik tuzilmasi- konstruksiyasi bо`ladi. Dunyoda yakunlangan, oxirgi mazmun yо`q, dunyo tafakkurimiz uchun tiniq kо`rinishga ega emas. U bizni qiziqtirgan savollarga javob bermaydi. Makon va zamonni о`lchov miqdori, atom va galaktika-koinotning tuzilishi masalasi – fan uchun qanchalik ahamiyatga ega bо`lsa, lekin hech qanday insoniy mazmunga ega emas. Biz bu dunyoga, koinotga, tarixga, moziyga tashlab yuborilganmiz. Biz о`tkinchi va о`limga mahkummiz. Hech qanday fan mavjud bо`lishning maqsadi haqida, butun mavjudlikning mazmuni haqida javob bermaydi. Bu javobni barcha

falsafiy fikr tarixi ham bermadi – ular taklif qilgan javoblar noratsional isbotga ega bо`lib, e’tiqodga tayanadi. Kamyu «Sizif haqida afsona»sida beburdlik masalasini talqin qilib ikki xulosaga keladi. Ulardan birinchisi – «о`z-о`zini о`ldirish» bо`lsa, ikkinchisi «о`z- о`zini falsafiy о`ldirish» bо`ldi. Beburdlik uchun inson va dunyoning mavjudligi shart bо`lsa, bu ikki qutbdan birining yо`qolishi bu masalani hal etadi, ya’ni absurdni yо`qolishiga olib keladi. Dekartning “cogita”si (fikrlayapman, demak tirikman) kabi, aniq fikrlovchi tafakkur uchun birinchi ayonlikdir. О`z-о`zini о`ldirish aniqlikning sо`nishidir, absurdga yengilishdir, о`zining yо`q qilinishidir. Xuddi shunday absurddan qochish «о`z-о`zini falsafiy о`ldirishni» ham tashkil qiladi – «absurdlik panjarasidan» «sakrab» о`tishdir. Birinchi holatda savol beruvchi butunlay qilingan, ikkinchi holatda – aniqlik о`rnini sarob egallaydi, xohish reallik-mavjudlik sifatida qabul qilindi, dunyoga – insonga xos bо`lgan xislatlar – aql, muhabbat, rahmdillik va boshqalar tatbiq qilinadi. Falsafiy doktrinalar, ular ratsional bо`ladimi yoki noratsional bо`ladimi, dinga tenglashadi. Chunki ularda mukammal ma’no, tartib va mazmun bor, deb ta’kidlanadi. Yaqqol kо`ringan bema’nilik, niqoblangan inson taqdiriga aylanadi. Absurdlik devorlari qulaydi: individual ong universal ongga solishtiriladi, xuddi Parmenidning «Yagonaligi»ga, Aflotunning «g`oyalar dunyosi»ga yoki Kyerkegor, Shestov va Yaspersning «Xudosi»ga. Lekin tafakkur aniqligi yо`q. Kamyu bu yо`lni «cheklanish» deb ataydi. Paskalning «kо`ngil xushliklari»ga qiyoslaydi. Diniy e’tiqodni Kamyu yaqqol kо`rishning xiralashishi, deb hisoblaydi. Insonni bema’ni mavjudligiga kо`niktiruvchi, yoqlanmagan «sakrash»ga о`xshatadi. Xristianlikni iztirob va о`lim bilan kelishtiradi («О`lim, qani sening zahring?), lekin hamma transsendental tartib haqidagi isbotlar shubhalidir. Kartezianchilikdan aniqlik timsolini hamda yaqqol tafakkurni meros qilib olib, Kamyu – Xudoning mavjudligi g`oyasidan, uning haqiqatdan bor ekanligini keltirib chiqarib bо`lmaydi – degan ontologik argument- dalilni inkor qiladi. «Absurdda sog`lom fikr bir muncha kо`proqdir, - deb yozadi Kamyu 1943 yilda, - Absurd yо`qotilgan jannatni qо`msashga iztirobli sog`inchga bog`lanadi».

Tasavvur aniqligini talab qilish, о`z-о`zi oldida haqoniy bо`lishni bildiradi, bu har qandayin yolg`onlarga berilmaslik, kelishuvlardan bosh tortish, bevosita о`z tajribasiga ishonch, undan ustun bо`lgan hech qanday narsani yо`qligini bildiradi. Shunday о`ziga xos pozitsiyada turib Kamyu: aniq aqliy tafakkurlashni targ`ib qiladi. Bu Aflotundan boshlab Gusserlgacha hamma «metafizika olamining» yevropacha an’analariga meros bо`lib о`tgan. Unga kо`ra, aql namoyon bо`lishga о`xshatiladi, haqiqat – yorug`likka yolg`on-zulmatga, ilohiyot-yorug`lik manbaiga yoki nurning о`ziga. Bu metfizika goh ratsional tizimning xususiyatiga ega bо`ladi, goh mistik doktrina xarakterini oladi. Lekin u doimo insoniy aqlni, tafakkuriylikni (yoki tafakkurdan ustunlikni) ilohiy nur bilan bog`liqligini tan olgan. Kamyuga kо`ra, aniq tasavvur faqat oxirgi mavjudotga berilgan. U о`ziga begona bо`lgan dunyoga itarib, itqitib yuborilgan. Kamyu aynan aqlning ana shu yorug` tomonini har narsadan ustun qо`yganligi uchun ham, inson borlig`ining qorong`u tomonlarini emas, balki mazmunni qidirishi bilan ham, «Sizif haqida afsona»sida ham chekka yevropacha nigilizm shakllaridan ancha yiroqda turadi. Biroq absurd universal axloqiy normalarni inkor etilishi ham kelib chiqadi. Nitshecha hayqiriqdan (entuziazmdan) xoli bо`lmagan holda Kamyu absurddan shunday xulosani keltirib chiqaradi – «hama narsa mumkin». Yagona qadriyat sifatida faqat aniq tasavvur va kechinmalar tо`liqligi (jо`shqinlik) qabul qilinadi. Absurdni о`z-о`zini о`ldirish bilan yoki e’tiqodga «sakrash» bilan yо`qotish zarur emas, uni maksimal darajada, tо`liq holda yashab о`tish kerak. Komediant, Don Juan, Istilochi, Yozuvchi о`z-о`zini namoyon qiladi, yengib о`tadi. Insonda hech qanday dastlabki gunoh yо`q, shakllanish (oyoqqa turish) «ayb emas», mavjudlikning yagona baholash mezoni kо`rsatkichi asllik, ichki-autentik tanlovi bо`lishi kerak. San’at о`z-о`zicha qadriyat bо`la olmaydi, bu «ertangi kuni yо`q ijoddir», u rassomga о`z-о`zini namoyon qilish quvonchini beradi, u о`z ijodiy asarini yaratish ustida tinmay ishlaydi. Aktyor sahnada birin ketin kо`p hayotlarni boshidan о`tkazadi, yozuvchi (yo umuman, rassomning) «absurdlik holatining» tomoni о`z- о`zini intizomga solishda namoyon bо`ladi, «bardoshlilik, chidamning va aniqlikning mahsuldor maktabi»dir. Ijodkor timsollar qamrovida bо`ladi, afsonalar

tо`qiydi, shu bilan birga о`zini ham yaratadi, chunki tasavvur bilan borliq о`rtasida hech qanday aniq chegara yо`q. Mazkur essening hamma mulohazalari va tasavvurlari «Sizif haqida afsona» orqali xotimaga keltiriladi. Shunday qilib, Nitshe xristianlik e’tiqodini yо`qotgan insoniyatga «abadiy qaytish» haqidagi afsonasini taqdim qilsa, Kamyu «о`z-о`zini namoyon qilish, tasdiqlash» afsonasini taqdim etadi. U maksimal darajada tafakkur aniqligiga ega, peshonaga bitilgan taqdirni anglagan, inson hayot atalmish yukni kо`tarishga majbur, lekin unga yengilmasdan - о`zligini namoyon qilib, mavjudlik tо`liqligini his qilish, har qanday chо`qqidan zarurroqdir, absurd inson hamma xudolarga qarshi isyon kо`taradi. «Sizif haqida afsona»sini yakuniga yetib qolganda Kmyu о`zligini estetik jihatdan namoyon qilish borasidagi ilgari kelgan xulosalariga, keyinchalik shubhalari kuchayib boradi. Sartrning «Behudalik» nomli asariga yozgan taqrizida uni asosiy qahramoni bо`lgan Antuan Rokantenning isyoni «absurdlik ijodkorligiga» olib kelgani uchun e’tiroz bildiradi. «Kaligula» pyesasida Kamyu absurd bilan oddiy insoniy qadriyatlar о`rtasida ziddiyat mavjudligini bildiradi. Imperator Kaligula о`zining kuzatuvlari natijasida, qilgan xulosasidan, ya’ni «insonlar о`ladi va ular baxtsizdir», degan mulohaza absurdlik nuqtai nazariga tо`liq mos keladi. Bu esa «xudoning qarg`ishiga» «vaboga» olib keldi. Pyesadagi uning raqibi, Xereya esa imperatorni о`ldiradi. Buni u insoniyatni baxtli bо`lishi uchun qiladi. Lekin keyin u shu narsani anglaydiki, bu ishi tiranning yovuzliklari singari yoqlanmaydi. «Istilochida» qadriyatlarning boshqa mezoni yо`q, u bosqinchilik orqali hukmronlik qilayotganida о`zining titanik hrakatlarini tо`laqonli kechinmalarini his qiladi. Lekin «hamma narsa mumkin» degan qoida, nafaqat gо`yoki yaxshilik qiluvchi avantyurist bо`lgan Malro uchun, balki real bosqinchilarga ham tо`g`ri keladi. Ular 1940 yilda Kamyuning yozishiga kо`ra, «alaqachon ruhi о`lgan, ezilib ketgan Yevropa ustidan uzoq yillarga yetadigan yovuzliklarini qildilar… Og`ir sukunat bosdi». Kamyuning ana shu essesidan о`rin olgan. «Bodomzorli bog`lar»ida kelgan xulosasi estetik titanizmga tо`ppa-tо`g`ri qarama-qarshidir:

«hech qachon, boshqa qilichga bо`ysinmaslik, hech qachon, boshqa kuchni tan olmaslik, garchi u ruhga xizmat qilmasa». Nitshe jon-jahdi bilan «Suqrot ta’limotini» ochib tashlay olmas edi, qachonki oliy qadriyatlar hayotdan uzilib qolmaganida edi va meshanlik ikkiyuzlamachilari tomonidan buzib yuborilmaganida. Biroq aynan ana shu qadriyatlar bugungi kunda himoyaga muhtojdir. Qachonki davr tomonidan har qanday madaniyatning inkor qilinishi havfi tug`ilganda, «Nitshe shunday g`alabaga erishish uchun tavakkal qiladi, buni о`zi ham xohlamaydi». Nitshe «ana shu qо`rqmas yangi dunyoning payg`ambari» bо`ldi, Dostoyevskiy «terini shilishni talab qiluvchi» sivilizatsiyaning paydo bо`layotganini oldindan bashorat qildi, - Kamyu payg`ambar bо`lmadi, u ana shu sivilizatsiyani ishtirokchisi bо`ldi, bu sivilizatsiya Nitshecha «hamma narsa mumkin» degan shiorni qimorli tangaga aylantirdi. «Qarshilik»dagi ishtirok Kamyu ijodining burilish nuqtasi bо`ldi. «Nemis dо`stiga maktub»ida Kamyu 30-yillardagi hayoliy hamfikrlari bilan hisob-kitob qiladi. Unga kо`ra, mazmundan mahrum dunyoda, millatdan idol (sanam) yasash, «irqlar ustidan hukmronlik»ni о`rnatish mumkin. Ular millionlab qullar ustidan hukmronlik qiladilar. Bunday afsonanafislik tо`la asosli holda mumkindir. Absurddan aybdorlarni umrbod davolashga о`zini bag`ishlashni, lager pechlarini odamlar bilan tо`ldirishni keltirib chiqarish mumkin. Vijdonni – adashtiruvchi, chalg`ituvchi, deb e’lon qilib, ruhni – yolg`onchi, zо`ravonlikni – qahramonlik darajasiga kо`tarish mumkin bо`ldi. Kо`pgina aqliy faoliyat vakillari Nitshe hikmatlarini ta’sirchan ahamiyatini qayta kо`rib chiqishga majbur bо`ldilar. Kamyu yashirin holatda «Nemis dо`stiga maktub» ini yozayotganida, о`shanda emigrant bо`lgan Tomas Mann intellektuallarni nozik axloqsizlikka ta’qiqlovchi tamg`a bosishlariga da’vat qilgan. Axloqsizlik uning fikriga kо`ra, «qon va temir» nigilizmini dunyoga kelishiga yordam berdi: «Davr bizni vijdonimizni о`tkirlashtirdi, bu esa fikrni hayot va mavjudlik oldida majburiyatlari, burchlari borligini kо`rsatdi, ular oxirigacha о`yingoh bо`lib qoldi. Tafakkurdagi va adabiyotdagi spektakllar bor, ular bizlarni ilgariga nisbatan,

kamroq hayajonga sola boshladi, bizlarga nonkо`rlik va ahmoqonolik bо`lib kо`rina boshladi. Ruh bugungi kunda axloqiy davrga kirdi, ezgulik va yovuzlikni yangicha axloqiy va diniy nuqtai nazardan ajratish davriga kirdi» 79 . Endilikda isyon, aksincha, «iflos dahshatni va qonli daryoni» keltiruvchi afsonaga qarshi qaratilishi lozim. «Hayot falsafasi»ning aqliy о`yinlari, xaydeggergacha «о`lim borlig`i» haqidagi mulohazalar, autentik-ichki tanlovlar siyosiy shiorlarga aylandi. Shunday qilib, qadriyatlar ruhini nigilistik falsafa yordamida himoya qilish mumkin bо`lmay qoldi. Lekin Kamyu qandaydir dogmatik shakllangan qadriyatlar tizimini ham qabul qila olmaydi – dunyoviy gumanizm, uning nuqtai nazariga kо`ra, hali asoslanmagan edi. «Sinoat» nomli essesida Kamyu «dunyoga e’tiqod qilish» haqida, «e’tiborga noloyiq, lekin e’tiqodli bо`lgan Yunon о`g`lonlariga» tegishlilik haqida gapiradi. Ular bizning nigilizmdan junbushga kelgan asrimizga ham chiday oladigan kuchni о`zlaridan topa oladilar. Demak, dunyoni mazmunsizlik boshqarmaydi, uni mazmuni bor, lekin uni ocha bilish, rasshifrovka qilish-yechim topish juda murakkabdir. Bunday sirg`anib ketadigan mazmunni ochuvchi kalit – bu isyondir . J.-P. Sartr: borliq tiplari Borliqning tiplari Borliqning xarakteristikasi “Borliq о`zida” Narsa borlig ` i shakllari , ular о` zlari bilan aynanlikda olingan ; bu borliq ongga muhtoj emas va unga qodir ham emas ; ong ana shu dunyo bilan yonma - yon mavjud , lekin unga mutlaqo bog ` langan emas . “О`zi uchun borliq” Ong dunyoni aniqlaydi ( uni shahlaydi ) va bir vaqtning о` zida uni о` zidan ajaratadi ; zotan u о` zining mohiyati Hech nima ekanligini anglaydi , ya ’ ni mutloq erkinlik va mutloq imkoniyat ; mening “ Men ” i hayot “ loyihasini ” erkin quradi , о` z mohiyatini erkin belgilaydi .

“О`zga uchun borliq” Qachonki mening shaxsiyligimga ( subyektivligimga ) о` zgalar suqilib kirsa , mening - subyektimni о` zining obyektiga aylantirsa , shunda mening borlig ` imda О` zga paydo b о` ladi va “о` zi uchun borliq ” “о` zga uchun borliqqa ” aylanadi . Zero, bunda mening “Men”i О`zga loyihasining bir qismiga (elementiga) aylanadi (markaziga emas). Bu meni falajlaydi, О`zga nigohi ostida “Men” uyatni, noqulaylikni, andishani his qiladi. О`zganing mavjud bо`lishi mening erkinligimni о`g`irlaydi. Insonlar о`zlarining erkini saqlab qolish uchun, boshqalarning erkinligini olib qо`yishga intiladilar. Bizning boshqalarning erkiga bog`liqdir, ularning erki esa bizga. Shuning uchun ham men о`zim bilan birga, boshqalarning erkli bо`lishini tilashim kerak.

Adabiyotlar: 1. Блауберг И. Анри Бергсон. - М.: Юрайт-Издат, 2003. 2. Гардинер П. Артур Шопенгауэр. Философ германского эллинизма. - М., Наука, 2003. 3. Гриненко Г.В. История философии: Учебник. - М.: Юрайт- Издат, 2006. - 688 с. 4. Дарно Антисери и Джованни Реале. Западная философия от истоков до наших дней. - М., Наука, 2001. 5. Жаҳон фалсафаси тарихидан лавҳалар (Тузувчи ва илмий муҳаррир Қ.Назаров. масъул муҳаррир М.Баратов). - Тошкент: Файласуфлар миллий жамияти, 2004. 6. История философии: Учебник для вузов // Под ред. А.С.Колесникова - СПб.: 2010. 7. История философии для студентов вузов. - Ростов на Дону, 1998. 8. Йўлдошев С, Усмонов М., Каримов Р., Қобулниёзова Г., Рузматова Г. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси (ХУП-ХХ асрлар). - Тошкент: Шарқ, 2002. 9. Камю А. Бегона. - Тошкент: Янги аср авлоди, 2013. 10. Камю А. Избранное. - М.: Мысль, 1969.

O'xshashlar

Germaniyada ekzistensializm

Hozirgi zamon jahon falsafasi va uning asosiy oqimlari

Inson, uning mohiyati va faoliyati

Seren Kyerkegorning inson falsafasi

Moris Merlo Ponti falsafasi