Moris Merlo Ponti falsafasi - Falsafa - Referatlar

Moris Merlo Ponti falsafasi

Yuklangan vaqt:

13.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71 KB

Ko'chirib olish

Moris Merlo Ponti falsafasi Moris Merlo Ponti (1908-1961 yillar) fransuz ekzistensialisti va fenomenologidir. Uning asosiy asarlari – “Axloq strukturasi” (1942), “Qabul qilish fenomenologiyasi” (1945), “Ma’no va bema’nolik” (1948), “Dialektikaning sarguzashtlari” (1955), “Belgilar” (1960), “Kо`rinar va kо`rinmas” (1961) va boshqalar fenomenologik metodologiyaga asoslanib, sof ong tushunchasini tanqid qiladi. Tarixiy reallikni markscha tahliliga moyillik bildirib, tarixni iqtisodiy tushuntirishni qabul qilmaydi. Merlo Ponti о`ziga xos “ekzistensializm falsafasi”ni yaratdi. 1950 yillarda о`z ta’limotini metafizik uslubni saqlab qolgan ekzistensializmga qarshi qо`ydi. Merlo Ponti erkinlik va zaruriyat, obyekt va subyekt о`rtasidagi qarshilikni yengishga harakat qildi. Merlo Pontining M. Mossa ishlariga murojaat qilishi tasodifiy hol emas. Mossa biz universal va mutlaq deb hisoblaydigan madaniy tushunchalar va qadriyatlarning nisbiyligini aniqlagan. Hayotiy tajribani qabul qilish va bayon etish markaziy muammoga aylandi. Merlo- Ponti falsafasi qabul qilish tahlilidan kо`rish tahliliga va subyekt va obyekt о`rtasidagi qarama-qarshilikni olib tashlaydigan, qabul qilinayotgan dunyoning ontologik mavqeini qayta tiklaydigan “mavjudlik” g`oyasiga о`zgaradi. Intensional dunyo refleksiya jarayonida paydo bо`ladigan emas, balki refleksgacha mavjud deb taqdim etiladi. “Dunyo transsendensiya” sifatida talqin qilindi, subyekt muayyan tarixiy, madaniy, va nihoyat biologik mavjudot ekanligi, uning ma’nosi shundan iboratki, subyekt о`z hayotini boshqalar tajribasiga solishtirib keyinchalik anglab yetadi. Dunyo “Men” va boshqa insonlarni, ongni va tabiatni bog`lovchi “oradunyo” sifatida tushunildi. Merlo-Ponti falsafasi eng avvalo insonning intersubyektiv tajribasi falsafasidir. “Til hamjamiyatida mavjud tirik til”ga alohida ahamiyat beriladi. Tanaga о`xshab u о`zida obyekt va subyektni birlashtiradi. Merlo-Pontining fikricha, insonlar о`rtasida tilshunoslik aloqalarni tadqiq etish yagona tarix doirasida ramziy munosabatlarning umumiy qonunini aniqlashi kerak. Merlo-Ponti yangi qarashni taklif etadi: tadqiqotchilar о`rtasida “ikki ma’nolilik falsafasi” nomini olgan siyosatda “qabul

qilishsiz, vijdon erkinligisiz”, falsafada “istiqbollar kо`pligi” va hokazolar. Ushbu qarashning yorqin namoyondasi Jorj Batay (1897-1962 yillar) dir. U о`zining badiiy asarlarida, adabiy tanqidlarida, ijtimoiy-siyosiy tadqiqotlarida, zamonaviy syurrealistik san’at tо`g`risidagi chiqishlarida, falsafiy ishlarida mumkinlik va о`tish chegaralari, ushbu chegaralardan chiqish muammosiga murojaat qildi. Batay asarlari atrofida doim qizg`in munozaralar paydo bо`lardi. M. Blansho, M. Leyris, M. Xaydegger uning tarafida bо`ldi, J.-P. Sartr esa qarshi chiqdi. Da’vat, intilish- muntazamlik va aniqlilikka qarshi ravishda an’anaviy tarzda yomonlik deb qaralgan, biroq Batayning fikricha, aynan chegaralar na insoniy madaniyat va na insoniy psixologiya tomondan aniq belgilanmagan. Bergson g`oyalaridan kelib chiqib Batay transagressiya muammosi chegaralarning ichki noaniqligi, ikki ma’noliligi va qarama-qarshiligi bilan bog`liq. Madaniyat chegaralarni belgilaydi, bu ta’rifga ushbu chegaralarning buzilishi ehtimolini ham qо`shadi. Shunday qilib, Merlo Ponti subyekt bilan obyektning chambarchas aloqadorligi g`oyasini qattiq turib himoya qilarkan, olam subyekt proyeksiyasi, subyekt olamni va insonni obyektivlashtiradi, ularga о `zida mavjudlikni nisbat beradi. Falsafada “ uchinchi y о` l ” ni tutishga urinadi . Amalda esa idrokning bevosita ma ’ lumotlarini chin reallik deb da ’ vo qilish subyektiv idealizmni bildiradi . Bundan tashqari, Merlo Ponti falsafasi eklektikdir, u ekzistensializm bilan marksizmni sintezlashtirib berishga intiladi. Shuningdek, Merlo Ponti ijodiga fenomenologik falsafaning ta’siri kuchli bо`lgan. Ayniqsa, Edmund Gusserl 92 fenomenologiyasi Merlo Ponti dunyoqarashining shakllanishiga katta ta’sir kо`rsatdi. Zamonaviy fransuz faylasuflarining ichida Morris Merlo Ponti falsafasi alohida о`rin tutadi. Ularning dunyoqarashiga Merlo Ponti katta ta’sir kо`rsatgan 93 . Merlo Pontining falsafiy qarashlari о`ziga xos ahamiyatga ega. Faylasufning pozitsiyasi antidialektik va antimaterialistik xarakterga ega. Boshqa faylasuflardan farqli ravishda “Dialektika sraguzashtlari” nomli asarni yozdi. Bu asarda faylasuf fenomenologiyaning nazariy va amaliy kamchiliklarini kо`rsatib berishga harakat qilgan. Dastlab u dialektika va materializmning bir-biriga mos kelmasligini isbotlashga urinadi: “Agar tabiat tabiat bо`lsa, ya’ni о`z-о`ziga va bizga nisbatan,

unda dialektikaga taalluqli bо`lgan munosabatlarni ham, sifatlarni ham uchratib bо`lmaydi”. Bunday ta’kid sofistikaga olib keladi. Merlo Ponti о`z-о`zidan ma’lum bо`lgan narsani isbot qilish zarurati yо`q deb hisoblaydi. Chunki tabiat insonlarga nisbatan, о`ziga nisbatan ham tashqarida joylashgan. Merlo Ponti о`z oldiga ong va tabiat о`rtasidagi organik, psixologik va ijtimoiy aloqani tushunish vazifasini qо`yadi. Falsafaning dastlabki tushunchasi sifatida fenomenni oladi. Fenomenni u subyekt va obyekt munosabatlari о`rtasidagi neytral holat deb tushunadi. Fenomen – ruhiy va jismoniy, ong va tana, ekzistensiya va transsendensiyadir. Merlo Ponti xulq va tuzilma tushunchalarini ham neytral deb talqin qiladi. Tafakkurning asosiy vazifasi uning fikriga kо`ra, dastlabki reallik sifatida “fenomenal maydon”ni aniqlashdan iborat. “Refleksiya, -deb yozadi Merlo Ponti, - о`z-о`zidan tashqariga chiqmasa, о`zini irrefleksiv-refleksiya sifatida anglamasa, asl refleksiya emas, demakki, u bizning mavjudligimiz tuzilmasini о`zgartira olishi kerak” 96 . Shunday qilib, gusserlcha sof mohiyatlar haqidagi ta’limotga qо`shilgan holda, Merlo Ponti ularni falsafaning haqiqiy obyekti sifatida tushunishni emas, balki “fenomenal maydon” da mujassamlashgan, zaruriy о`rta mavjudlik vositasi sifatida qabul qilishni talab qiladi. Faylasufning fikriga kо`ra, “Gusserl oxirgi sо`zida fenomenga qaytib, falsafa bilan orani ochiq qilishni istagan”. Merlo Ponti “fenomenal maydon” ning bо`linmas yaxlit namoyoni sifatida qabul qilishni oladi. Uning fikriga kо`ra, “dastlabki qabul qilish netetik 98 , ya’ni obyektgacha, ongacha bо`lgan tajribadir ... Dastlabki maydonning har bir nuqtasidan intensiyalar chiqadi, ular bо`sh, lekin aniq; ana shu intensiyalarni amalga oshirib, tahlil fenomen sifatida fan obyektigacha, hissiyotgacha, sof subyektgacha boradi, bu birinchisiga ham, ikkinchisiga ham taalluqli bо`ladi. Ana shu uch termin dastlabki tajriba poyida yotadi”. Merlo-Pontining qabul qilish konsepsiyasiga psixologiyaning ta’siri kuchli. Psixologiya namoyandalarining tadqiqotlariga suyanib, mutafakkir haqiqiy reallikni murakkab va yaxlitlik tashkil qiladi, oddiylik va qism esa ularning elementlari hisoblanadi. Bu elementlar faqat mavhumlikda mustaqil borliqqa aylanadi. Masalan, bunday mavhumlikka amaliyotchi-psixologlar “analitik mulohaza” orqali

murakkablikni oddiy tushuntirish uchun murojaat qiladi. Merlo Pontining fikriga kо`ra, qabul qilish bu psixologik reallikdir. Ana shu reallikdan u juda keng umumiy gnoseologik va ontologik tizimlarni keltirib chiqaradi. Bu bilan faylasuf ekzistensial irratsionalizmni yangitdan asoslaydi. Fan bevosita tajribaning degradatsiyasi sifatida paydo bо`lgan deb hisoblaydi. “Men fan orqali dunyo haqida nimani bilsam, - deb yozadi Merlo Ponti, - о`z nuqtai nazarimga kо`ra va о`z tajribamga kо`ra bilaman. Ularsiz fanning belgilari hech qanday ahamiyatga ega bо`lmaydi. Butun fan borlig`i yashab о`tilgan dunyo asosida tashkillashtirilgan. Agar biz fan haqida qat’iy fikr yuritishni istasak, uning haqiqiy mazmun-mohiyatini bilishga intilsak, dastlab dunyo tajribasini uyg`otishga tо`g`ri keladi. U ikkilamchi xususiyatga ega” 100 . Dastlabki kundalik tajribani Merlo Ponti haqiqat darajasiga kо`tarib yuboradi. Fanning chuqurlashishini u reallikdan uzoqlashish deb tushunadi. “Narsalarning tabiatiga qaytish, - deb yozadi faylasuf, -bu bilimgacha bо`lgan dunyoga qaytishni anglatadi, bilim har doim gapiradigan dunyo ilmiy determinatsiya orqali mavhumlashgan, belgili mazmunga ega...”. Fenomenologiya Merlo Ponti ta’limotida, kundalik hayotda bizni о`rab turgan narsalarni ular bizga qay tarzda namoyon bо`lsa, shundayligicha qabul qilishga undaydi. Masalan, qalam yordamida yozamiz. Demak, fenomenologik nuqtai nazardan buyum undan qanday foydalanishga kо`ra ta’riflanadi. Fenomenologik tanqid fikricha, qalamni atomlarning muayyan yig`indisi deb tushunish xatodir. Shu jihatdan fenomenologiya dunyoni butun rang-barangligi, butun sifatlari bilan qayta tuzishga intiladi, deb tushunishimiz mumkin. Bu oqim ilmiy ontologiyaga asoslangan bir о`lchamli standartlashtirishga, ya’ni tabiiy fanlargina buyumlarni aslida qanday bо`lsa, shunday sharhlaydi, deb hisoblaydigan nazariyaga qarshidir. Bu о`rinda biz tahliliy falsafadagi til mashqlariga о`xshash holatlarni kuzatamiz. YA’ni, turli lingvistik kontekstlar rang-barangligi tо`g`risidagi qarashlar faqat fan tushunchalari tо`g`riligi tо`g`risidagi tasavvurni rad etadi. Lingvistik mazmun kontekstga qarab beligilanadi. Biroq, fenomenologik ta’riflarda til emas, balki hodisalar markaziy о`rin tutadi. Biroq fenomenologiyada ham tabiiy ilmiy tushunchalardan foydalanishgina tо`g`ri deb hisoblanadigan mutlaq nuqtai nazar

tanqid ostiga olinadi. Ayni paytda shuni qayd etish lozimki, tahliliy falsafa ham, fenomenologiya ham tabiiy fanlarga qarshi emas. Ular faqat tabiiy-ilmiy tushunchalar bilan qamrab olinishi mumkin bо`lgan falsafiy nazariyanigina tanqid qiladi. Fenomenologiya kо`pincha oddiy voqealarni ta’riflaydi: don yanchish, ot taqasini qoqish, xat yozish. Bular haqida hayotiy olam (Lebenswelt) haqidagi kabi fikr yuritadi. YA’ni biz yashayotgan olam undagi kundalik buyumlar va fikrlar, hidisalar (fenomenlar) hamda lingvistik ifodalar kо`zda tutiladi. Demak, tildan foydalanuvchilar kabi foydalanilgan til hayotiy dunyoning bir qismini tashkil etadi. Fenomenologiya hayotiy dunyoni, Merlo Ponti fikriga kо`ra, ilmiy tasavvurning muqobili sifatidagina ilgari surmaydi. Hayotiy dunyo epistemologik ustivorlikka ega. Fanlar ayni hayotiy dunyo tufayli yuzaga kelgan. Ular tarixan hayotiy dunyodan farqli paydo bо`lgan fikr notо`g`ri. Aynan u transsendental ma’noda ilmiy faoliyatga imkon yaratadi. Demak, fenomenologiya, masalan, Merlo Pontida, Yevropa ilmiy taraqqiyotining davomchisi bо`lib, unda falsafa xuddi fan kabi oqilonalikni maqsad qilib kо`zlaydi. Fenomenologiya esa ilm-fanning bazis muammolarini yoritish va tushuntirish bilan shug`ullanadi. Agar Merlo Ponti ta’rifidan foydalaniladigan bо`lsa, “transsendental fenomenologiya”, boshqacha aytganda “falsafa jiddiy fan sifatida” ilm-fanni “Yevropa fanlari tanazzuli” sharoitida qо`llab-quvvatlaydi. Fenomenologiyaning fandagi ilmiy jihatlarni saqlab qolishga yо`naltirilgan harakatlari hayotiy dunyoni kashf etish va batafsil о`rganish, uni fanlar mohiyatining asosi va tafakkurga ichki intilish (telos) sifatida izohlashdan iborat. Fenomenologiya, yuqorida ta’kidlanganidek, nafaqat holatlarni, ya’ni kundalik buyumlarni, balki kishilarning istak-xohishlarini turli kontekstda qanday namoyon bо`lsa, shundayligicha izohlaydi. Fenomenologiya individning ichki kechinmalarini she’riy tarzda izohlash bilan shug`ullanmaydi. Uning chuqur ma’nosi hayotiy dunyo shartlarini, shu orqali uning mavjudligini ta’minlashdan iborat. YA’ni uning borligini ta’minlovchi tub shartlarni aniqlashdan iborat. Yana bir bor shaxmat о`yiniga solishtiring: shaxmat qoidalari turli kuchli va kuchsiz yurishlar mohiyatini tashkil etadi. Bu yerda lingvistik tahlildagi kabi muayayn transsendental-pragmatik asoslash mavjud. Qayd

etish mumkinki, bu turdagi transsendental falsafa til-amaliyot yaxlitligi uchun kо`proq yoki kamroq darajada о`zgaruvchan omillarni talab etadi. Shunisi bilan u Kantning bitta subyektni talab etuvchi falsafasidan ajralib turadi. Hayotiy dunyo tarkibini izohlash muayyan epistemologik maqsadga ega. Bunda hayotiy dunyoning amaliy tabiatga egaligi, uning maqsadga yо`naltirilgan vazifa va xatti-harakat meyorlari orqali namoyon bо`lishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu tufayli epistemologik muammolar xatti-harakatlar passiv hissiy tajriba kontekstida (vazifalar, mehnat, о`zaro ta’sir) muhokama qilinadi. Qilayotgan ishni bilish fundamental ma’noda izohlanadi. U faqat hissiy taassurotlarga tenglashtirilishi mumkin emas. Masalan, о`tin yorar ekanman, men hissiy tarzda nima qilayotganimni bilaman. YA’ni, men qо`limning harakati haqidagi tassavurim unga faqat tashqaridan qarab, uni nima qilayotganini anglashdan iborat bо`lmaydi. Albatta, о`tin yorishda qо`limga qarayman, lekin qо`limni tashqaridan kuzatish harakat kontekstining bir qismidir, bunda qо`l harakatini anglash men uni tashqi bir obyekt sifatida kuzatishimdan farq qiladi. Fenomenologiyaning ibtidosi passiv hissiy taassurotlar yoki sof tafakkurdan emas, epistemologik tarzda xatti-harakatimizdan boshlangani unda obyekt va subyekt о`rtasidagi bog`liqlik narsalarni aniqlash va individning о`ziga о`xshashligi bilan bog`lanib ketganini anglatadi. Amaliyotchi sifatida odam faoliyatda bevosita ishtirok etadi. Bu yerda obyekt va subyektga mutlaq bо`linish yо`q. Hodisalar muayayn vaziyatda о`zini qay tarzda namoyon qilsa, shundaydir. Harakat vaqti mobaynida aynan faoliyat kо`rsatayotgan odamning ongi uzluksizlik va о`ziga о`xshashlikni ta’minlaydi. Buyumlar muammosi tashqi olam, “moddiy substansiya” va subyekt (Berkli va Yum ta’limotidagi “mental substansiya”) bilan solishtiriladi.

Adabiyotlar: 1. Блауберг И. Анри Бергсон. - М.: Юрайт-Издат, 2003. 2. Гардинер П. Артур Шопенгауэр. Философ германского эллинизма. - М., Наука, 2003. 3. Гриненко Г.В. История философии: Учебник. - М.: Юрайт-Издат, 2006. - 688 с. 4. Дарно Антисери и Джованни Реале. Западная философия от истоков до наших дней. - М., Наука, 2001. 5. Жаҳон фалсафаси тарихидан лавҳалар (Тузувчи ва илмий муҳаррир Қ.Назаров. масъул муҳаррир М.Баратов). - Тошкент: Файласуфлар миллий жамияти, 2004. 6. История философии: Учебник для вузов // Под ред. А.С.Колесникова - СПб.: 2010. 7. История философии для студентов вузов. - Ростов на Дону, 1998. 8. Йўлдошев С, Усмонов М., Каримов Р., Қобулниёзова Г., Рузматова Г. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси (ХУП-ХХ асрлар). - Тошкент: Шарқ, 2002. 9. Камю А. Бегона. - Тошкент: Янги аср авлоди, 2013. 10. Камю А. Избранное. - М.: Мысль, 1969.

O'xshashlar

Mustaqil ta’lim uchun mavzular Edmund Gusserl fenomenologiyasi

Detyerminizm falsafasi

Borliq falsafasi

Fan falsafasi

Qadriyatlar falsafasi