Neopozitivizm - Falsafa - Referatlar

Neopozitivizm

Yuklangan vaqt:

13.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

162.5 KB

Ko'chirib olish

Neopozitivizm Reja: 1. Neopozitivizm falsafasining shakllanishi va rivoji. 2. Bertarn Rasselning matematik mantiq nazariyasi. 3. Lyudvig Vitgenshteynning yagona ilmiy-mantiqiy til yaratish ta’limoti. 4. Vena tо`garagining mantiqiy pozitivizmi.

Dastlab “mantiqiy pozitivizm” atamasi 1920-1930 yillarda Venada yashagan, o`zlari uchun fan yo`nalishini tanlab, ish olib borgan bir guruh faylasuflarga ( Vena to`garagi ) nisbatan qo`llanilgan. Bu guruhga Morits Shlik (Moriz Schlick, 1882- 1936), Otto Neyrat (Otto Neurath), Rudolf Karnap (Rudolf Carnap, 1891-1970) kabi faylasuflar kirar edi. Guruh yana nemis tilida so`zlashuvchi boshqa faylasuflarni ham o`z ichiga olgan edi. Jumladan, Karl Gampel (Carl Hempel, 1905-1998) va Gans Reyxenbax (Hans Reichenbach, 1891-1953). Mantiqiy pozitivistlarni birlashtirgan narsa ularning spekulyativ falsafadan yiroqligi edi . Metafizika davri allaqachon o`tdi! Biz tayanishimiz kerak bo`lgan narsa – bu mantiq (shu jumladan, matematika) va namuna sifatida fizikani ham qamrab oladigan empirik fanlar. Shu sababli mantiqiy pozitivistlar faqat o`zlari ishlab chiqqan shakldagi fanning tahliliy falsafasini yagona falsafa sifatida e’tirof etishardi. An’anaviy falsafaga nisbatan shunga o`xshash tanqidiy munosabat o`sha paytdagi Britaniya falsafasiga ham xos edi. U qisman oddiy tilga asoslangan konseptual tanqiddan iborat edi (Jorj Eduard Mur, Jeorge Edward Moore 1873- 1958). Qisman esa 1910 yilda matematik mantiq haqidagi mashhur asar “Principia Mathematica” ni tugallagan Bertran Rassel (Bertrand Russel, 1872-1970) va Alfred Uaytxed (Alfred North Whitehead, 1861-1974) singari mantiqiy formal uslublarni qo`llar edi. Muayyan davr mobaynida B. Rassel mantiqiy pozitivizmning Britaniyadagi ko`zga ko`ringan himoyachilaridan biri bo`ldi. Yana boshqa bir vakili – Alfred Julius Ayer (Alfred Jules Ayer, 1910-1989) dir. Bertran Rassel 1872 yil 18-may kuni Buyuk Britaniyada sobiq aristokrat oilasida tug ` ilgan. U Buyuk Britaniya vaziri Jonn Rasselning nabirasi, Jon Styuarn Millning ( ingliz faylasufi, mantiqshunos va pozitivizm vakili ) chо`qintirgan о`g`li, Kembrij universitetini a’lo baholarga tugatgan, Lord unvoniga ega bо`lgan va salkam 100 yil yashagan – 1970 yil 2-fevral kuni vafot etgan faylasuf. XX asr kuchli falsafiy janglarda ishtirok etgan: matematika va mantiq muammolari bо`yicha, ilmiy bilim va fan tili metodologiyasi savollari bо`yicha, ateizm va

zamonaviy hurfikrlilik muammolari masalasida va nihoyat, falsafa tarixini zamonaviy asoslash bо`yicha,umumiy qurolsizlanish harakatining faol qatnashchisisifatida (oxirgi marta u 89 yoshida yadroviy qurollar haqidagi mitingda ishtirok etgani uchun qamalgan). 1949-yilda birlashgan qirollikning “Xizmatlari uchun” ordeni bilan taqdirlangan. 1950-yilda ilmiy ishlari bо`yicha “Nobel” mukofotiga sazovor bо`lgan. U qadimgi falsafa bilan zamonaviy falsafani birlashtirgan olim sifatida nom qozondi va uning g`oyalari bugungi kungacha dolzarb bо`lib qolmoqda. Uning nomi birinchi jahon urushidan sо`ng paydo bо`lgan mantiqiy pozitivizm g`oyalari bilan bog`liq. Mantiqiy pozitivizm mantiqni fanning anglash metodi sifatida asos qilib olgan. Dastlab bu atama Vena tо`garagi faoliyati bilan bog`liq bо`lgan (M. Shlik, O. Neyrat, R. Karnap), sо`ngra A.D. Ayer va shaxsan Rassel bu yо`nalishni rivojlantirdi. An’anaviy falsafaga tanqidiy yondashish Britaniya falsafasiga xos odat edi. B. Rassel va A. Uaytxed о`zining mantiq sohasidagi asosiy asari “Matematik tamoyillari” (1910-1913 yy) da formal mantiqning uslublarini sistemalashtirgan. B. Rassel va A. Uaytxed tomonidan bu asarda e’tirof qilingan “logitsizm” tushunchasi nafaqat matematikani mantiqiy asoslashga qaratilgan edi, balki XIX asr matematikasi inqirozi asosida qolgan javobsiz savollarga javob berdi. Bu inqiroz Evklid geometriyasi va arifmetik sonlar bilan aloqadorlikda edi. Eng kuchli muammolar G. Kantor (1845-1918) tomonidan qiymatlar tо`plami nazariyasi va 1889-yil Dj. Peano tomonidan arifmetikaning tamoyillarining fanga kiritilishi bilan hal qilindi. Biroq, matematikaning paradokslari bilan bog`liq muammolar hali yechimsiz edi. Bu muammoni Rassel mantiqiy tushunchalar iyerarxiyasi – paradokslar qatorini olib tashlash orqali hal etdi. Yakkalik, deydi Rassel, kо`plikning qismi, bо`lagidir. Bu fikrlarning barchasi argumentlar qiymatini chegaralash orqali tushuniladi. Yangi xulosa quyidagicha, u kо`plikka tegishlimi yoki mansub emasmi -bir- biriga qarama-qarshi emas. Rassel tomonidan taklif qilingan bu hukm, bir necha marta tanqidga sabab bо`lgan. Masalan, Gedel kо`plik teoriyasi va arifmetik sistemada isbotlaydigan hukmlarga vosita yо`q deya tushuntiradi. D. Gilberg, formalizm arifmetikadagi tushunchalar qatori mantiqiy qonunlar asosida bо`ladi,

deydi. Uning tanqidiy formal sistemasiga xulosa yasaydigan bо`lsak, unga – mustaqillik, tо`liqlik va birlik kiradi. Rassel mavjudlik aksiomasiga kо`plab savollar bilan qiziqish bildiradi. Mavjudlik va cheksizlik mantiqning chegarasidagi tushunchalardir. Undan tashqarida bо`lishi mumkin emas. Rassel, falsafa – matematik mantiq vositalari bilan qurollanib, dunyo va borliq haqidagi hissiy bilimlarni tahlil qila oladi, deb hisoblaydi. Buning uchun mantiqiy tilning shakli muhim. Rassel munosabatlar mantig`ini rivojlantirdi va mantiqiy simvolika tilini yanada takomillashtirdi. Uning fikricha, falsafa о`z muammolarini tibbiyot ilmidan olishini, uning asosiy vazifasi tabiiyot ilmi tamoyillari va tushunchalarini tahlil qilish va tushuntirish asosida tadqiq etishdan iborat ekanligini ta’kidlaydi. Rasselning falsafiy konsepsiyasi – mantiqiy atomizmdir. Ma’no – belgilarning birlashishidan paydo bо`ladi. Aynan shu g`oya L. Vitgenshteynning “Mantiqiy-falsafiy traktati” ning yaratilishiga turtki bо`ldi. Uning asosida til va haqiqatning о`zaro munosabati yotadi. Ular bir-birini tо`ldiradi. Eng muhimi nutqda ularni tо`g`ri qо`llash. Aynan gap dunyo bilan bizni bog`laydi. Gap bо`laklari birgalikda ma’no kasb etadi. Haqiqatga asos bо`ladi. Inson sezadigan narsa – “fakt” dir yoki “faktlar” aralashmasidir. Faktlar betaraf tushunchalardir. “Ma’nolar haqida” nomli maqolasida (1905) Rassel ma’noning 3 vaziyatini kо`rsatib beradi: gap belgi ifodalashi mumkin, lekin hech qanday ma’noga ega bо`lmasligi mumkin; gap aloxida obyektga qaratilgan bо`lishi mumkin; gap no’malum narsaga qaratilgan bо`lishi mumkin. Gaplarni analiz qilish ularning ma’no-mazmunini ochib berishga xizmat qiladi. Rassel о`zining “Falsafaning muammolari” (1912) asarida bilimning turlarini ifodalab bergan. Uningcha bilim “tanishbilim” va “notanish bilim”ga bо`linadi. Tanish bilimlar orqali biz mavjud hissiy bilimlarimizni tо`ldiramiz. “Mantiqiy atomizm” maqolasida Rassel konsepsiyaga asos bо`ladigan narsa bu – mantiqdir. Bundan xulosa qiladigan bо`lsak mantiq hamma bilimlarni his qilishga yordam beradi. Xulosa baxs- munozara asosida kelib chiqadi. Bilim sо`z va gaplar yordamida hosil qilinadi.

Rassel fikricha, bilimda instinktivlik muhim, lekin hayotimizdagi narsalarni tushunish uchun ularni obyektiv mavjudligini tan olish kerak. Rassel о`zining “Mistika va mantiq” (1917) asarida bilimni hissiy a’zolarimiz orqali olishimizni ta’kidlaydi: his-tuyg`u, asab, ong shulardandir. Vitgenshteyn ta’siri asosida va ingliz neogegelchilik monizmiga qarshi ravishda, Rassel о`zining plyuralistik dunyoqarashini “Mantiqiy atomizm falsafasi” (1918) asarida yoritadi. Rassel “Ruh tahlili” (1921) asarida xukmning psixik va jismoniy vazifalarini ajratib beradi, “ va ruh, va moddiy predmet xuddi mantiqiy dastur.... narsalardan tashkil topgan, qaysiki moddiy farqlanmaydi va ba’zida haqiqatan bir-biriga о`xshash”. Rassel barcha yerda jismoniy fanning obyekti hissiy ma’lumotlardan farq qilishini ta’kidlaydi, lekin uning asosida qismlari bor. Maxsus shu g`oyaga Rassel “Materiyaning tahlili” (1927) asarini bag`ishlaydi. Bu asarda fizika materializm va idealizmga yо`llovchi usul sifatida qayd qilinadi. Bu skeptik qarash Rasselning “Mening falsafiy biografiyam” (1959) asarida mantiqan davom ettiriladi: “Men ta’kidlaymanki, deydi Rassel, bizning boshimizda bо`ladigan voqealarni biz kо`ra olamiz va kuzata olamiz. Boshimizda yо`qlarini esa aksincha”. Rasselning ateistik tadqiqot ishlariga quyidagilar kiradi: “Mistika va mantiq”, “Din sivilizatsiyaga foyda keltirdimi?”, “Din va fan”, “Nega men xristian dini vakili emasman”. Rassel hurfikrlilik tarafdori bо`lgan. Hattoki 1940-yilda ateistik qarashlari uchun Nyu-Yorkda xibsga olinadi va shahar kolledjida dars berish huquqidan mahrum qilinadi. Bu Londonda yepiskop –Gor (1929) bilan munozara va tarixchi- iyezuit F. Koplston (1948) bilan baxsga sabab bо`ladi. Rassel fikricha, dinning asosida qotib qolgan aqidalar yotadi. “G`arb falsafasi tarixi” (1948) asari katolik falsafasiga bag`ishlangan. Rassel tomonidan juda kо`plab maxsus asarlar yozilgan (Leybnits, Djeyms, Gegel, Dyu, Santayana, Mill, Vitgenshteyn falsafiy konsepsiyalari), umumiy asarlar yozilgan (“G`arb falsafasi tarixi”va “G`arb donishmandligi. Siyosiy va jamoaviy munosabatlar haqida tarixiy tadqiqot falsafasi”). Ular falsafani butun dunyoga mashhur qilishgan. Rasselning hayotiy pozitsiyasi, falsafiy konsepsiyasi avvalambor, siyosatda о`z aksini topgan edi. Rassel fanda asosan buyuk mantiqshunos olim sifatida mashhur bо`lgan.

B. Rassel til bilan voqelikning o`zaro bir xil muvofiqligi haqidagi qarashni himoya qilgan. Til qisman atomar, faktlarga muvofiq keladigan atomar og`zaki iboralardan va qisman ushbu og`zaki iboralar o`rtasidagi mantiqiy o`zaro bog`lanishlardan tashkil topadi. Bunda mantiqiy aloqalar formal mantiq tomonidan bayon qilinadi. Masalan, “mushuk” va “bo`yra” so`zlarini ko`rib chiqaylik. Bu so`zlar atomar faktlarga, ya’ni muayyan mushukka va muayyan bo`yraga tegishli atomar og`zaki iboralar sifatida qo`llaniladi. “Ushbu mushuk shu bo`yrada yotibdi”, degan gap mushukning bo`yrada yotishidan iborat narsalarning muayyan murakkab holati bilan o`zaro bir xilda muvofiq keladi, chunki bu gap tarkibiga kiradigan oddiy (atomar) lingvistik iboralar narsalarning oddiy holatlarini ko`rib chiqilayotgan gapning sintaktik shakli mushuk bilan bo`yra o`rtasidagi munosabatni to`g`ri aks ettiradi. Shunday qilib, voqelik oddiy, alohida faktlardan iborat va shu tariqa epistemik idrok etilgan til ana shu faktlarga muvofiq keladigan oddiy, alohida iboralardan tashkil topadi, degan fikr mavjud. Bunda ushbu lingvistik iboralar o`rtasidagi to`g`ri mantiqiy aloqalar mazkur iboralar ko`rsatadigan faktlar o`rtasidagi mavjud munosabatlarga muvofiq keladi. Aslida mavjud bo`lgan narsani ta’kidlab ko`rsatadigan gaplar qiziqarli og`zaki iboralar hisoblanadi. Bunday gaplar yoki fikrlar voqelik bilan o`zaro bir xildagi muvofiqlikka ega bo`lishi va shu sababli epistemik idrok etilishi mumkin. Og`zaki iboralarning boshqa turlari (undoshlar, buyruqlar, savollar, baholovchi fikrlar, majoziy iboralar va shu kabilar) bunday xususiyatga ega emas va bilishga doir qiziqish kasb etmaydi. Bunday atomistik fikr voqelik (va til) oddiy, alohida faktlardan (va iboralardan) iborat va voqelik bilan til tashqi jihatdan bir-biriga muvofiq keladi, deb ta’kidlaydi, olim. Bunga tayanadigan fikrlash usuli turlicha tushunchalar va ishlarning holatlari bir-birini inkor qiladi va boshqacha tushunchalar hamda ishlarning holatlarini ko`rsatadi, deb izohlaydigan dialektik fikrlash usuliga zid keladi. Dialektika tushunchalarning ichki aloqalariga asoslanadigan yaxlitliklarni izlash tamoyiliga ega, atomizm esa dunyo va tilni bir-biri bilan tashqi aloqa qiladigan alohida iboralar va faktlar sifatida tushunadi. “Ichki aloqa” haqida

gapirganda, biz alohida tushuncha uning boshqa tushunchalar bilan munosabatlarisiz belgilanishi mumkin emasligini nazarda tutamiz. Boshqacha aytganda, tushunchaning to`liq ta’rifi boshqa tushunchalarga bog`liq bo`ladi (harakat tushunchasi ushbu harakat yo`naltirilgan niyat, amal qiluvchi shaxs va ob’ekt kabi tushunchalar yordamida belgilanadi, degan nuqtai nazar bilan taqqoslang). “Tashqi munosabat” haqida gapirganda biz tushuncha, uning boshqa tushunchalar bilan aloqalaridan qat’i nazar, shu xolida ham tushuncha ekanligini nazarda tutamiz (masalan, mushuk, uning bo`yra bilan qanday aloqasi mavjudligidan qat’i nazar, baribir mushukdir). Shunday qilib, biz fikrning bilimni ifodalashga qodir bo`lishi uchun bajarilishi lozim bo`lgan ikkita shartga egamiz: 1. Fikr yaxshi shakllantirilgan, ya’ni grammatik jihatdan to`g`ri bo`lishi lozim. 2. Fikr tajriba orqali tasdiqlanadigan bo`lishi kerak, ya’ni biz aslida bunday fikrni kuzatuvlar va gipotetik-deduktiv uslub yordamida isbotlab bera oladigan bo`lishimiz lozim. Bunday shartlarga javob bera olmaydigan fikrlar bilimni ifodalamaydi. Ular epistemik jihatdan behudadir. “O`ldirmagin”, “Xudo - ezgulikdir” va “substansiya yagona” kabi etik, diniy va metafizik fikrlar shunga misol bo`ladi. Epistemik idrok qilinish mezonlariga binoan bunday fikrlar bilimni ifodalamaydi. Albatta, bunda ularning hissiy jihatdan idrok etilishi mumkinligi inkor qilinmaydi. Masalan, qadriyatlar haqidagi fikrlar ko’rincha shaxs uchun ham, jamiyat uchun ham ahamiyatlidir. Biroq, ana shu ikki mezonga ko`ra, ular bilimdan iborat bo`lgan fikrlar hisoblanmaydi. B. Rasselning pozitsiyasini (uning falsafiy ijodining muayyan bosqichidagi) hisobga olib, mantiqiy pozitivizmning nuqtai nazarini qisqacha shunday ifodalash mumkin. Faqat ikki turdagi epistemik idrok etilgan fikrlar, ya’ni aynan tahliliy fikrlar va yaxshi shakllantirilgan aposterior sintetik fikrlar mavjud. Boshqacha aytganda, biz formal fanlarda (matematik mantiqda) va tajriba hamda gipotetik-

deduktiv uslubga tayanadigan fanlarda topadigan fikrlargina yagona epistemik idrok etilgan fikrlar hisoblanadi. Vitgenshteyn buyuk faylasuflardan biri bо`lib, uning xizmatlari beqiyosdir. U 1889 yili Vena shahrida pо`lat erituvchi magnat Karl Vitgenshteyn oilasida tug`ildi. Lins maktabida, sо`ngra Angliyadagi Manchester oliy texnik maktabida о`qidi. Frege bilan ishladi va uning maslahatiga kо`ra, 1911 yili Rasselning oldiga Kembridjga keladi, chunki uning ta’limoti bilan Vitgenshteyn qiziqib qolgan edi. 1913 yil Vitgenshteynning otasi vafot etadi va о`g`liga katta meros qoldiradi. Vitgenshteyn merosning katta qismini Avstriya madaniyati namoyandalariga in’om etadi (ular orasida Reyner Mariya Rilka va Glorg Trakllar bor edi), merosning qolgan qismini aka singillariga berib yuboradi. О`sha davrda Yevropa urush bо`sag`asida turgan edi, ya’ni, birinchi jahon urushi yaqinlashib qolgan edi. U ikki akasi qatori 1916 yilda kо`ngillilar sifatida vatan himoyasi uchun bel bog`ladi. Keyinchalik armiya safaridan qaytganidan sо`ng ilmiy ishlar bilan shug`ullanishga qaror qiladi va о`zining eng mashhur “Falsafiy-mantiqiy traktat” asarini urush davridan boshlab, 1918 yilda tugatdi. 1919 yilda urush tugaydi. Vitgenshteyn asarini nashriyotga olib keladi, lekin ular asarni chop etishga shoshilmaydilar. Keyinchalik 1921 yilda Germaniyada nemis tilida, yana biroz vaqtdan sо`ng ingliz tilida Rasselning taqrizi bilan Angliyada chop etiladi. Bu davrda esa Vitgenshteyn shahar hayotidan uzoqda Alp tog`lari etagidagi qishloqlarning birida boshlang`ich sinf о`qituvchisi bо`lib ishlayotgan edi. Vitgenshteyn 5 yil о `qituvchi bо`lib, 1926 yilgacha, keyin rohib bо`lib cherkovda xizmat qiladi, bog`bonchilik va nihoyat opasi Margaretning uyi qurilishi ishlariga qatnashadi. 1927 yillari Venada bо`lib о`tadigan majlislarda qatnashib katta muvaffaqiyat qozona boshlaydi. 1929 yilda Vitgenshteyn Kembridja dissertatsiyasini yoqlaydi va umrining oxirigacha (oxirgi 20 yil) Kembridjda qolib falsafadan ma’ruza о`qiydi. Bu davrda u kо`p yozadi, lekin hech narsa chop etmaydi. 1934 yilda Sovet Ittifoqiga safar qiladi. U rus tilini shunchalik о`zlashtirib oladiki, hatto Dostoyevskiy asarlarini ham tarjimasiz о`qiy boshlaydi.

Vitgenshteynni Sovet Ittifoqida juda yaxshi kutib oladilar, hatto Qozon universitetining falsafa kafedrasiga ishga taklif qiladilar, lekin zavodda, stanok oldida ishlash xohishini rad etadilar. Rossiyadan qaytgan Vitgenshteyn safar taassurotlarini hech kim bilan b о `lishmaydi. Vitgenshteyn eng yaxshi о`quvchilariga inson hayotida hech bо`lmasa bir marotaba katta dо`konda yoki firmada ishlashni tavsiya etadi. Chunki oddiy odamlar bilan bо`lgan muloqotni, hayot tajribasini, Kembridj universiteti bera olmasligini ta’kidlaydi. Ikkinchi jahon urushi yillarida London gospitallarining birida sanitar bо`lib ishlaydi, chunki nemislar Angliya poytaxtini bombardimon qilib turgan bir paytda universitetda ma’ruza о`qish noо`rin deb biladi. Vitgenshteyn 1951 yil 29 aprelda kechasi saraton kasalligi tufayli vafot etadi. U navbatchi shifokorga: “Ularga ayt, men ajoyib hayot kechirdim”– deydi. Vitgenshteyn hayotligida uning ikkita kitobi “Falsafiy-mantiqiy traktati” (1921) va boshqa maqolalari chop etilgan. Shu о`rinda yana falsafiy bо`lmagan asarlari – “Xalq maktablari uchun lug`at”ni (1928) ham aytib о`tish mumkin. Boshqa asarlari uning vafotidan keyin chop etilgan. Ulardan eng asosiysi “Falsafiy izlanishlar” asari 1953 yil chop etilgan. Vitgenshteyn yaxshi ta’lim olish bilan bir qatorda juda kо`p kitoblar о`qigan. Dо`stlari va kasbdoshlarining xotiralariga kо`ra, Vitgenshteynni Avgustin, Shopengauer, Kyerkegor, Shpengler, Dostoyevskiy, Tolstoy ijodi juda qiziqtirgan ekan. Vitgenshteyn ijodida Kant ta’limotining ta’siri juda kuchli bо`lgan. Kant ta’limoti bilan uning ustozlari Shopengauer va Fregey ham qiziqqan. Vitgenshteyn asrdaligida Kant ta’limotining Lyudvig Xandel bilan ham muhokama qilgan. Yosh Vitgenshteynning – “Falsafiy-mantiqiy traktat” i, uning asosiy asarlaridan biri bо`lib XX asr ingliz falsafasining butunligicha qamrab oladi. О`z asarini Vitgenshteyn birinchi “Der satz”, “Fikr” yoki “Pozitsiya” deb nomlaydi. Bu asarni о`qib chiqqan Dj. Mur unga lotincha “Traktatus Logico–Philosophicus” deb nom beradi. Chunki Vitgenshteyn kitobi Spinoza asarlarini eslatar edi. Asarning ingliz tilidagi nusxasi Vitgenshteynga mashhurlik olib keladi. Sо`z boshini yozgan Rasseldan Vitgenshteyn norozi edi, chunki u mantiqiy fikrlarga e’tibor berib,

badiiylikka e’tibor bermagan. Rasselning fikricha, Vitgenshteyn bu asarida mantiqiy mukammal tilni tuzish uchun zaruriy sharoitlarni va oddiy til uchun mukammallikka intilishni tadqiq qiladi. Vitgenshteyn bu asarni yozishdan maqsadi dо`sti Lyudvig Fon Fikerga shunday bayon qiladi: “Kitob axloqiy maqsaddan iborat… Mening ishim ikki qismdan iborat, birinchi qismi shu yozganlarim, ikkinchi qismi yozmaganlarim. Eng muhimi ikkinchi qismida, unda ichki axloqiy muhitni chegaralaganman”. Demak, muallifning shaxsiy tavsifiga kо`ra asar kо`pgina tushunchalarni yechish bilan bir qatorda asosiy g`oyalarni “yashiradi”. Asarning vazifasi, Vitgenshteynning kirish sо`zida aytishicha, “Fikr bayonining chegarasini belgilab, aytilishi mumkin bо`lgan narsalarni yorqin ifodalab, aytilishi mumkin bо`lmagan narsa haqida sukut saqlash kerak”, - deydi. Shuning uchun Rassel ham kirish sо`zida “Traktat” ning asosiy vazifasi bu mantiqiy mukammal tilni tuzishdan iborat deydi. Demak, Vitgenshteyn ilmiy tilning ifodalanish imkoniyatlarini, yoki oddiy til bilan reallikni ifodalash sharoitlarini tadqiq qiladi. Lekin asosiy qismlariga о`tishdan oldin asosiy g`oyalar haqida tо`xtalib о`tamiz. Birinchi g`oya obyektiv reallik muammosi emas, balki unda formalarning ifodalanishida, tasvirlanishida, belgilanishida. Bunday fikrlash hayolat va reallikni chegaralaydi. Bunda u tilga chegara qо`yish bilan birga fikrlashga ham chegara qо`yadi. Uchinchi g`oya shunday munosabatlarga borib taqaladi: dunyo va til yoki ontologiya va semantika: ontologiya (mantiqiy) va semantik (lingvistik) tushunchalar oynada aks etgandek biri-birida aks etadi. Tо`rtinchidan, Vitgenshteyn falsafaning roli tilning ifodalanishida va faoloyatida deb biladi. Shuning uchun “Traktatda” muhokama qilinadigan predmetlar bu dunyo, til, mantiq va fikrdir. “Traktat” ontologiyasining asl mohiyati “obyektdir”, chunki predmet va jismlar dunyo ontologiyasining negizini tashkil qilmaydi. Jismlar va predmetlarni biz his qilishimiz mumkin. Shu о`rinda Rasselning Vitgenshteyn “obyektlarini”, hissiyot kо`rsatmalari deb hisoblanishini “Traktat” da inkor etadi. Obyektlar sezgilarimiz (hissiyotlarimiz) orqali emas, balki dunyo negizida yotgan bir necha

elementlar, formalar orqali qabul qilinadi. Chunki obyekt bu oddiy, hech qanday xususiyatlarga ega bо`lmagan va real dunyodan uzoq bо`lgan narsa. Obyektlar mantiqiy xarakterga ega, chunki ular mantiqy kenglikda mavjud bо`ladi. Bunda Vitgenshteynning mantiqiy-semantika nazariyasiga oid, mantiqiy muammoni yechish uchun, gapning mantiqiy analizini hosil qiladi. Ontologik (о`rganish) strukturasining keyingi qismi “voqea hodisalarning” yoki “ishlar kо`lamini” о`rganishga qaratilgan. Obyektlar voqealar bilan bog`lanadi. Vitgenshteyn “Vaqt” deb nomlangan narsa voqea hodisalarning strukturasidan hosil bо`ladi. Bu holatda atomarlik tamoyili yuzaga keladi: voqealar murakkab konfiguratsiyalarni hosil qilish bilan birga butunlay mustaqil bо`ladi. Vitgenshteyn “dunyo”ni butunligicha qamrab olingan reallik deydi. “Traktat” ning mazmunidan kelib chiqsak, dunyoning bir nechta elementlarini bilishimiz mumkin, lekin butunicha emas, chunki bir qismi mistikaga tegishli. Keyingi masala, til va ontologiyaning munosabatlari. Ismlar – elementar belgilar, tilning lingvistik bо`linishi. Ismlar obyektlarni bildiradi, ya’ni obyekt ismning mohiyati, mazmuni emas. Ismlar majmuasi gap hosil qiladi. Dunyoni bilish negizida elementar gaplar – voqealar yotadi elementar gaplar (jumlalar) murakkab, qо`shma gaplarni hosil qiladi. Ular mazmun jihatidan bir–biri bilan bog`lanib keladi. Qо`shma gaplar faktlarni bildiradi. Tabiiy faktlarni mazmun jihatidan bor bо`lgan qо`shma gaplarni bildiradi. Mantiqan mumkin bо`lgan, chunki yolg`on gaplar bizni noreal dunyoga yetaklaydi. Dunyoning til va mantiqiy kenglikda adekvat “aks” etishi “mantiqiy forma” hosil qiladi Lekin mantiqiy formaning mazmuni va funksional yuklamasini tushunishimiz uchun Vitgenshteyn yana “kartina” tasviriy prinsipini kiritadi. Kartina reallik modelini hosil qilada, chunki kartina elementlari va reallik elementlari orasida yaqinlik bor. Bu oddiy о`xshashlik emas, balki aynanlikdir. Surat reallikni о`zida aks etishi mumkin, ya’ni mantiqiy formasida. Jumladan bu “voqelik manzarasi”. Kartinalarning namunasi bu tabiiy jumlalardir. Suratda tasvirlangan narsalar, uning mazmunini hosil qiladi. Gaplar mazmun mohiyatiga ega bо`ladi, ular yo rost yoki yolg`on, ya’ni voqea- hodisalarni rost yoki yolg`on talqin qilishlari mumkin. Mantiqiy jumlalar alohida

о`rin tutadi. Ular hech narsani anglatmaydi, lekin ularni umuman mazmunsiz deb ham bо`lmaydi. Mantiqiy gaplar о`zi haqida hech narsa deya olmaydi, lekin ular mantiqiy formaga ega bо`lib boshqa gaplarning dunyoni tо`g`ri talqin etishiga yordam beradi. Vitgenshteynning bu konsepsiyasini “mantiqiy atomizm” deb atash qabul qilingan. Bu konsepsiya Rasselning mantiqiy atomizmidan nimasi bilan farq qiladi? Rasselning taxminicha, jismoniy tushuncha bilan hissiyot bog`liq bо`lishi mumkin. Vitgenshteyn esa dunyo va bizning zaboniy ongimiz orasida quyidagicha munosabatlar paydo bо`ladi deydi, sо`zlarda reallik tasvirlanadi. Bu esa mantiqiy atomizm bilan bog`liq bо`lib, Rasselda empirik asos ustun turadi, Vitgenshteynda mantiqiy zarurat haqida gap ketadi. Nihoyat, mantiqiy atomizm Vitgenshteyn ta’limotining bir qismini tashkil qiladi, uning ustida mantiq va tildan yiroq bо`lgan mistik hayolot dunyosi turadi. Rassel falsafasida mistikaga yoki uni analogiyasiga о`rin berilmagan. “Traktat” ning asosiy vazifasi bu fikrlar chegarasini о`rnatish, bunda “subyekt” tushunchasining ajoyib talqin etilishiga qarashimiz, e’tibor berishimiz kerak bо`ladi. Unda “subyekt” ning ikki xil tasviri berilgan – matafizik va irodali subyekt. Ikkalasi ham dunyodan tashqarida bо`lib, ularni tasvirlab bо`lmaydi. “Subyekt” ning mavjudligidan tashqari biz u haqida hech narsa deya olmaymiz. Bu subyektning dunyoga hech qanday aloqasi yо`q va ular faqat axloqiy tushunchalarga ega bо`lib, ular haqida hech narsa deya olmaymiz. Bizni faqat metafizik subyekt qiziqtirishi kerak. Subyekt yig`indi bо`la olmaganidek, uni biz fikrlar, hissiyotlar, sezgilar yig`indisi deya olmaymiz. Subyektni oddiy narsa deb olib, obyektlardan biri deb olganimizda ham, dunyoning bir qismi bо`la olmaydi va bundan kelib chiqadiki u obyekt bо`la olmaydi. Subyekt haqida qonuniy faqat Vitgenshteyn nazaryasiga kо`ra, subyektni “dunyo chegarasi” deb faraz qilishimiz mumkin. Vitgenshteynning subyektga bо`lgan munosabatini ikki holatini inobatga olib olish kerak bо`ladi. Birinchidan, Vitgenshteyn dunyo haqida fikrlash modeli qilib `vizdal maydon” tushunchasini, uning qilib kо`zni oladi. Ikkinchidan, Vitgenshteyn urf bо`lib qolgan odat subyekt

va obyektni bо`lishni inkor etadi. Uning aytishicha biz kо`zimiz bilan metofizik subyektni kо`ra olmaymiz. Subyektni “dunyo chegarasi” deyishdan boshqa hech narsa qо`sha olmaymiz. Boshqa sо`z bilan aytganda uni dunyodan ayri holda ham tushuna olmaymiz. U dunyoning bir qismi emas, balki uning chegarasidagi bir nuqtadir. Subyekt chegara sifatida falsafaning asosiy masalasi bilan chambarchas bog`liqdir. Falsafa fikrlash chegaralarini о`rnatishi kerak, ular esa ichdan о`rnatilishi, ya’ni aytilishi mumkin bо`lgan narsaning ichida bо`lishi kerak. Tilning mohiyati uning mantiqiy formasiga qarab aniqlanganidek, uning chegarasini mantiq belgilaydi. Til faqat faktlarni tasvirlashi mumkin, lekin subyekt fakt bо`la olmaydi (chunki faktlar dunyoga taalluqli bо`lib, subyekt dunyoning qismi bо`la olmaydi) shuning uchun uni sо`zda tasvirlay olmaymiz. Mantiqiy forma singari uni kо`rsata olmaymiz, lekin chegara sifatida dunyo va “mening dunyoyim” mos tushadi. Boshqa tomondan solipsizm realizm bilan mos tushadi, chunki subyekt “nuqtachaga qisilib boradi” va mening dunyoyim deganda biz faqat oddiy dunyomiz haqida gapiramiz, ya’ni subyekt dunyoning bir qismi bо`la olmaydi, u dunyoga nisbatan hamma narsa, yoki hech narsa bо`lishi mumkin. Vitgenshteyn aytishi bо`yicha, solipsizm bilan realizm ekvivalentdirlar. Xaqiqatdan ham hamma narsa subyektdir, chunki dunyo mening dunyoyimdir, lekin bunday deyishimiz ham mumkin. Hamma narsa bu dunyo demakdir, subyekt esa dunyodan tashqarida hech narsa emas. Solipsizm bu realizmdir, chunki subyekt dunyo faktlariga ta’sir qilmaydi, hech qanday shaxsiy harakterda kо`rsatmaydi. Butun olamda subyekt qanday joy olsa, mening olamimda ham shunday joy oladi. Biz fikrlayotgan meni inkor etganimizda, solipsizmning dualistic interpretatsiyasidan ham yuz о`girganmiz, qachonki subyekt ham, olam ham bor deb faraz qilinadi. Realizm Vitgenshteyn uchun (psixologik subyekt) psixologizmdan qochib real (fakt va hodisalar) haqida gapirish deb biladi. Diqqatimizni shunga qaratishimiz kerak, Vitgenshteyn subyektni borligini inkor etib, qalbni (ruhni) borligini inkor etmaydi, chunki u psixologiyaning negizi hisoblanadi. Olam faktlarga bо`lingan, psixologiya men esa shunday faktlardan iboratki, ular fikr, og`riq, ehtiyoj, tilaklar va boshqalardan iborat.

“Traktat” ning maqsadi mantiqiy til analizm orqali “fikrlash chegarasini” о`rnatish edi. Biz shuni angladikki fikrni ifodalash chegarasi bir vaqtning о`zida olam chegarasi ham bо`lar ekan, mantiqiy til esa bizga olam mantiqi haqida tо`la ma’lumot beradi. Bunda Vitgenshteyn faraziga olam mantiqi о`zida “til belgisini” aks ettirishi kerak – unda xatolar bо`lmaydi, kunlik tillarning fikrlarni alg`ov- dalg`ov qilinishiga yо`l qо`yilmaydi. Bundan kelib chiqadiki, tanho olam mantiqiga tanxo til tо`g`ri keladi va u “mantiqiy grammatikaga” bо`ysunadi. Agar bunga subyekt tushunchasini ham biriktirsak (subyekt olam bilan birgalikda deganimiz bilan, unda hech nimani о`zgartira olmaydi) ayon bо`ladiki “Traktatda” epistemologik savollarga о`rin qolmaydi. Mistik olam. Vitgenshteyn izlanishlarining maqsadi til, mantiq va reallikning bir-biri bilan bо`lgan aloqasi emas edi. Til – bu olam chegarasining indikatori, olamni anglashda metodologik usul bо`lib, borliq va ong о`rtasida umumiylik borligini kо`satadi. Lekin dunyoning о`zga olamida nimalar bor? Gapirish mumkin bо`lmagan narsalarmi? Til ortida (olam, fakt, ilm va mantiq) (tushunmovchi) mavxumlik bо`lib, eksiztensial, mistik olam, inson uchun bebahodir. Mistik olamga tegishli bо`lgan narsalarni sо`z yoki tasvir yordamida, faktlar yordamida kо`rsatib berolmaymiz, lekin о`zini (anglatadi) namoyon qiladi. Vitgenshteynda mistik tasvirlab bо`lmaydigan fakt sifatida subyekt xudo gavdalanadi, etik va estetik, metofizik, “Traktat” muallifining shaxsiy nazaryasi bilan. Vitgenshteynning bunday о`ylashiga Shopengaurning g`oyalari ham misol bо`la oladi. Shopengauer singari Vitgenshteyn ham etikani olam chegarasidan chiqarib, ongni undan ajratadi. Bu jihati bilan u Kantdan yiroqlashadi, lekin hayot falsafasining asosiy postulatlaridan rioya qiladi. “Traktatda”, “Bu mening olamim” va “Olam va hayot ajralmasdir” va boshqa mulohazalar Shopengauer ta’limotiga о`xshab ketadi. Vitgenshteynning mistika va mavxumlik bir-biriga aloqador degan qarashiga bir nechta nuqtai nazarlar mavjud. Masalan E. Stanius bu tushunchalarni ajratadi. Savolning bunday yechimida Vitgenshteyn mantiqiy pozitivizmning namoyondasiga aylanadi, bunda mistikani (tushunmovchilik) mavxumlik sifatida chetga surish kerak bо`ladi. Bu

haqda “Traktat”ning 6.53 paragrafida falsafaning “yagona jiddiy” metodi haqida sо`z yuritiladi. Lekin quyidagi jarayonni inobatga olish kerak: mavxumlik” Traktat” da ikki guruhga tavsif beradi – bu falsafiy sо`zga va mantiqiy sо`zga о`zimiz haqimizda hech narsa demasdan, mohiyatini kо`rsata olish falsafa va mantiqning umumiy (tavsifi) tushunchasini tashkil qiladi. Muammo shundaki mantiqiy jumlalar bizni olam bilan bog`lasa, falsafiy jumlalar chegaradan chiqishga (о`zga olamga) imkoniyat yaratadi. Birinchisiga biroz ergashamiz, chunki biz shu olamda yashaymiz, ikkinchisiga esa “qiyinchiliklar osha” qо`shilamiz, aksincha, ularning keragi bо`lmay qoladi. Aytilishi mumkin bо`lgan va ekzistensial dunyoqarash о`rtasidagi bunday munosabat falsafada ta’limot emas, balki faoliyat deb ifodalanadi. Vitgenshteynning asosiy asarlaridan biri bо`lgan “Falsafiy izlanishlar” 1953 yilda muallifning о`limidan keyin chop etilgan. Kirish sо`zida muallif о`z kitobini “Falsafiy va oddiy albom” ya’ni (Philosophishe Bemerkungen) deb nomlaydi. Bu bilan undagi qisqa paragraflarning bir-biriga nomutanosibligini qayd etadi. Bu asar Vitgenshteynning 16 yillik mehnat mahsul bо`lib unda, fikrlarni ketma-ketlikda terib chiqmoqchi bо`ladi, lekin buni uddasidan chiqolmaydi. Vitgenshteynning maqsadi “Traktatga” yо`l qо`ygan jiddiy xatolarni, bundan tashqari leksiya, qо`lyozma va munozaralardagi g`oyalarning notо`g`ri talqinini bartarafqilishdan va kimnidir bu fikrlarni davom ettirishga da’vat etishdan iborat edi. Avstriya faylasufining asari shunchalar qarama-qarshiliklarga boyki, uning asarlariga izoh berganlarning umumiy baholari ham xilma-xildir. Ayrimlari bu asar Vitgenshteyn ijodining yangi pallasi deb aytsalar, ayrimlari uni “Traktatdan” vos kechgan deb hisoblaydilar. Boshqalari esa Vitgenshteynning umrining oxirgi pallasigacha bu asarda ya’ni “Traktat” dagi g`oyalarning ketma-ketligini rivojlantirgan, deyishadi. Bu esa uning bu ikki Vitgenshteynning asosiy kitoblarini bir-biriga, qarama-qarshi qilmaydi. Muallifning bunday pozitsiyasi “kartezian”, “bixevioristik” va “lingvosemantik” deb ataladi. Vitgenshteyn falsafasining о`zgarishi uning kunlik muomala tiliga murojaat qilganidadir. Bu ancha oldin 1930 yilda “Falsafiy izlanishlar” yozilmasdan sodir

bо`lgan. Bu haqda uning 1930-1932 yillar Kembridjda ma’ruzalarining chop etilishiga guvohlik beradi: unda grammatika tushunchasi ostida abadiy va о`zgarmas grammatika qoidalari emas, balki kunlik tilimizning grammatikasi tushuniladi. “Falsafiy izlanishlarda” birinchi planga epistimologik muammolar chiqadi. Izlanishlar yana til bilan chegaralanib, mantiqning о`rnini hamma tillar uchun “tabiiy tilgrammatikasi” egallaydi, “mantiqiy forma” о`rnini “hayot shakli formasi” egallaydi. Aristotelda mantiq bilan grammatika mos tushadi, chunki narsalarni taqqoslash va biriktirish ularning umumiy hususiyatlariga qarab ifodalangan, uning grammatik kategoriyalarida. Vitgenshteynda esa mantiq va grammatika har xil mazmunga ega, grammatika tushunchasi ostida tabiiy tilning chuqur grammatikasi tushuniladi. U “til о`yinlari”, “hayot shakli formasi” bilan shug`ullanadi, mantiq ostida til о`yinlaridan biri tushuniladi. Tabiiy tilga e’tibor qilish bir vaqtning о`zida “monistik” pozitsiyasini inkor qilish demakdir. Bizning hayotimizni tushunish verbal imkoniyatlarning ifodasiga bо`ysunadi. Vitgenshteyn til haqida nima deydi? Zabiniy hodisalarni biz umumlashtirib “til” deb olishimiz hamma bir xil sо`zlarni ishlatishi kerak degani emas. Lekin ular har xil usullar bilan bog`langan: “Mana shu aloqadorligiga qarab biz ularni “til” (zabon) deb atadik. Vitgenshteyn til hodisalarining bunday “о`zaro aloqasiga” “oilaviy о`xshashlik”. Bunga tilning hodisalarida har xil elementlarning qaytarilib kelishi sabab bо`lishi bilan birga hammasi uchun umumiy bо`la olmaydi. Shunday qilib, hamma tillar uchun umumiy bо`lgan tilning ifodasi mavjud emas ekan, lekin tildagi sо`zlarning ishlatilishiga zarur talablar qо`yilar ekan. Ular sо`zning ma’nosiga qarab ishlatish va ishlatish qoidalaridan tо`g`ri foydalanish demakdir. Vitgenshteyn til haqida farazi falsafaning funksiya va imkoniyatlari bilan bog`liq. Agar falsafaning asosiy vazifasi sо`z о`yinlari va hayot shaklini aks ettirish bо`lsa, u undan ortig`iga qodir emas, til ong va olamning xususiyatlarini о`rganish falsafa qodir emas. Hayotning sо`ngida Vitgenshteyn falsafasida hayot “metofizik chegara” rolini о`ynaydi. Insonga xos bо`lgan ikki xususiyat harakat qilish va sо`zni ifodalash xususiyatlarini “hayot shakli” deb atadi. Bunday bо`g`liqlik har hil usullar bilan

ham ifodalanishi mumkin, faqat “hayot shakllarinig” soni ishlatilishining aktualligi bilan chegaralanadi. Hayot shakllari inson hayotining tuzulishini о`rganib, ayrim hodisalarga qaratilmagan. Ratsional hususiyatga harakterga ega bо`lmagan hayot shakllaridan sotsial nazariyalar tuzishda foydalana olmaymiz. Lebensformenni matematika elementlari va mantiq elementlari singari tushuntirib bera olamiz. Bu esa hayot shakllari hech qachon Erkennen bо`la olmaydi, faqat Erlebenning kategoriyalari bо`ladi. Vitgenshteyn “sо`z о`yinlari” va “hayot shakllari” ma’lumotida Shpengler falsafasining о`rni seziladi. Masalan Vitgenshteynning boshqa xalqqa nisbatan aytganlari, agar biz u xalqning tilini о`rgansak ham uni tushuna olmaymiz, 60-yillarda “boshqa begona onglar” muammosi falsafiy munozaralarning markazida turar edi. Vitgenshteynning “Falsafiy izlanishlardagi” “begona onglarning” mavjudligi “shaxsiy til” tushunchasiga olib keldi. Shaxsiy til mavjudligi masalasi quyidagilardan iborat: ichki tajribalarni, shaxsiy kechinmalarni yetkazib bera oladimi? Shaxsiy tilning vujudga kelishi juda oddiy bо`lib kо`rinadi: masalan meni qandaydir hissiyot qiziqtirib qoldi, о`sha narsaga diqqatimni qarataman, uni qandaydir belgi yoki sо`z bilan atab, о`sha hissiyot qachon vujudga kelsa shu sо`zni ishlataman. Shaxsiy sо`z (tilning) analiziga “Falsafiy izlanishlar” asarida 243-280 bet bag`ishlangan, lekin bu haqda boshqa paragraflarda ham gapirilgan. “Begona onglar” muammosi Vitgenshteyn umrining oxirgi pallasida juda dolzarb bо`lib, birinchi pog`onaga epistimologiya, “mantiqiy falsafiy traktatdagi” lingvistik soloipsizm metodologik solipsizmga aylanadi. Metodologik solipsizmdan farqli bо`lib, undagi Men bir necha jarayonda birlamchi (yoki birinchi о`rinda) bо`la oladi. Albatta, boshqa onglarga bо`lgan munosabat о`rtalikda bо`lib (uni uchinchi shaxs tomonidan analiz qilganida isbotlaganmiz), lekin bizning tilimizni ishlatilishi, uning mavjudligi bо`lgan shubxamiz yо`qdir. Bunday xulosaga kelishimizga nima sabab? Misol uchun bir nechta argumentlarni keltirishimiz mumkin, shaxsiy tilning mavjudligini inkor etadigan. (1) Tabiiy tilni tashxis qilgan Vitgenshteyn shunday xulosaga keladi, xis – tuyg`ularning tabiiy ifodalanishi (qichqirish, ingrash va b.q) tilni о`rganishda

boshqa sо`z ifodasi bilan almashinadi, bu har xil odamlarning his-tuyg`ularini о`xshashligidan kelib chiqadi. Shunday qilib, shaxsiy harakterga ega xis – tuyg`ular qanday qurilayotganligiga qarab о`rganiladi. (2) Keyingisi, his – tuyg`ularning yuqori ifodalanishi shaxsiy tilning borligiga shubha tug`diradi, chunki sо`zning ma’nosini solishtirishimiz mumkin bо`lib, shaxsiy tilni tushunishimizga yordam beradi. (3) Shaxsiy til muammosining asosini til tashkil qiladi, shaxsiy harakterdagi his – tuyg`ular emas. His–tuyg`ular о`rganish paytida sо`zlarning tо`g`ri yoki notо`g`ri ishlatilishiga e’tibor berishimiz kerak. Lekin til qoidalarini grammatika nazorat qiladi. Bunday kelib chiqadiki, shaxsiy tilda qoida tushunchasi mavjud emas. Falsafiy metod Vitgenshteyn tushunchasi bо`yicha deskriktiv bо`lib, falsafa buni tushuntirmaydi, aksincha tasvirlaydi. Tasvirlash – bu oddiy til yordamida tushuntirishdir. Bundan tashqari, shuni inobatga olish kerakki, falsafadagi grammatik tasvirlash bilan lingvistikadagi grammatik tasvirlash о`rtasida umumiy hech narsa yо`q. Grammatika Vitgenshteyn tushunchasida “chuqur grammatika” bо`lib sо`z о`yinlarining asosiy ma’nosini, ya’ni hayotning til bilan bog`langan ramziy sistemasini tashkil qiladi. Bunday tо`xtamga kelishining sababi grammatik analizlar vaqtida topilgan qator tushunchalar bо`lib, ular yordamida oddiy tilning funksiyasi izohlab beradi. Bunday konseptualizatsiya tо`liq va mukammal til modeli tuzildi degani emas, Vitgenshteyn о`z tushunchasi bо`yicha bu mumkin emas. Oddiy tilni taxlil qilayotgan Vitgenshteyn о`z oldiga “mustahkam qobiq” masalasini tark etmaslik (unutmaslik) kerakligini ta’kidlaydi, bu bilan kundalik ishlayotgan tilimizni taxlil qilayotganda tо`qnash kelmiz. Shunday qilib avstriya faylasufi о`zini noqulay xolatga qо`yadi, bir tomondan tilning moxiyatini, tarkibini kо`rsatib berish kerak bо`lsa, ikkinchi tomondan tabiiy ishlatish jarayonida qanday bо`lsa shunday saqlab qolish masalasi. Vitgenshteyn bu masalani quyidagicha yechadi: tilning kо`p ma’noligini inobatga olgan xolda (hohlagan) har xil falsafiy taxlil jarayonida о`zgarishsiz qolishi kerak. Vitgenshteyn falsfasining oxirgi pallasida metodning о`zgarishi bilan

birga Men subyekt tushunchasi ham о`zgaradi. “Falsafiy izlanishlarim” asarida subyekt grammatik kо`riladi, mantiqiy emas. Bunday nuqtayi nazarga Men kishilik olmoshining ishlatilishi va uning lingvistik gapirish harakatlari sabab bо`ladi. Subyekt “FI” da grammatik sharoitga ega bо`lib “Men” – bu grammatik xususiyatga ega bо`lgan yagona sо`zdir. “Ong” tushunchasiga (soznaniya) kelsak, Vitgenshteyn kechki falsafasida tanqidiy nuqtaiy nazardan yondoshadi. Vitgenshteyn о`z oldiga quyidagi masalani qо`yadi: anglash nazariyasini falsafiy metofizikaning bir qismi sifatida qattiq tanqid qilish, uni yolg`on nuqtai nazar deb qarashni ta’kidlagan edi. Tarixla bunday tanqid “Men” tushunchasining empiriokrititsizmda va pragmatizmda qaralishiga о`xshashini va “belgi” deb qabul qilinishini kundalik hayotimizda, fanda esa u yechib bо`lmas muammolarni tug`dirar ekan. Agar Avenarius yoki Djeymsda empirik deskripsiya pozitsiyasidan tanqid qilinsa, birinchidan xis-tuyg`ularni reduksiyasi orqali kritika qilinadi. Vitgenshteyn esa falsafiy – psixologik tushunchani til orqali kritika qiladi. Vitgenshteyn nazariyani tanqid qilayotganda “sog`lom fikr” nuqtai nazari bilan psixologik xolatni interpretetsiya qiladi. Xatolarning asosini birinchi va ikkinchi xolatda ham kundalik tilimizning shakllari deb xisoblasak bо`ladi, chunki u shunday tuzilganki undagi ayrim g`oyalar tabiiy xisoblanib haqiqiy deb qabul qilinadi, aslida esa amalda bunday emas. Vitgenshteyn falsafasining asosini, u taqdim qilgan ong konsepsiyasining falsafiy va ilmiy muammolarga konsental yondashishdir. Boshqa sо`z bilan aytganda, ong falsafasi “FI” da g`oyalarining qonuniy rivojlanishida, falsafiy tilde nazariy о`rnatilgan, uni tushunish keng kontekssiz mumkin emas. Vitgenshteyn ongni о`rganayotganda funksional psixologik tushunchaga e’tibor beradi, ya’ni ular qanday ishlaydi. Ong ichki xususiyat bо`lib Vitgenshteyn xulosasiga kо`ra subyektning unga nisbatan hech qanday kirish imkoniyati yо`q. Biz kо`nikib qolgan “Ong” tushunchasi (har xil xolatlari va aktlari bilan) har xil sо`z о`yinlariga biriktirilgan bо`lib, u yoki bu xolatlar bilan bog`liqdir. Albatta bunda ichkidan tashqi xolatga о`tish asosiy rol о`ynaydi, tilda aytilib harakatda namoyon bо`lgan. Oxirgi xulosa

Vitgenshteynni bixeviorizmchilar qatoriga qо`shishga sabab bо`ldi. Adabiyotda bu masala о`tkir munozalarining sabachisi bо`ldi. Vitgenshteyn pozitsiyasining asosiy belgilari qatnashgan bо`lsa ham, tilning real qurilmasiga ijodiy yondashish “о`zgartirish” kiritgani bо`ldi: sо`z о`yinlarida uning xulqi, ya’ni til interpretatsiyasini qabul qilishi bо`ldi. Tilning ishlatilishi, ya’ni uning sotsial funksiyasi tabiiyligi bizga ma’lum bо`lib, tilning namoyon bо`lish xususiyati deb nomlanadi. Tushuncha, taxmin, istak, faraz va boshqalar Vitgenshteyn nuqtaiy nazarida ong funksiyalaridan tashqaridagi jarayon emas. Bu sо`zlarni о`rganayotganimizdagi kabi “oilaviy о`xshashliklardir”. Ongning xususiyatlaridan biri munosib tushunchalarning amalda ishlatilishidir. Uning amalda ishlatilishi haqiqiy mazmunini ochib beradi. Bu masalada til hech narsani berkitmaydi, lekin uning ish jarayonini kuzatish uchun о`zgacha metodika kerak bо`ladi. Vitgenshteyn taxminiga kо`ra haqiqiy falsafa shu bilan shug`ullanishi kerak. Tilning sotsialligi haqidagi tezisi shunday xulosaga olib keldi. Solipsizm muammosidan kechgan Vitgenshteyn pmoralist bо`lib qoladi, ya’ni u “hayot shakllari” bir-biriga tо`g`ri kelmaydi (madaniyatni xisobga olganda). Ularning “oilaviy о`xshashliklar” sifatida namoyon bо`lishi, boshqa madaniyatning boshqa madaniyatga tarjimasi (о`tkazilishi) muammolar tug`diradi. Boshqa sо`z bilan aytganda bunday xolatlarni qidirish yaxshi natijalarga olib kelmaydi. Vitgenshteynning sо`z о`yinlari konsepsiyasini, an’anaviy ong falsafasining psixologik lug`ati debochasi deyish mumkin. Falsafadagi ong subyektga nisbatan anglash va tushunish jarayoni о`rin tutsa, Vitgenshteynda sо`z о`yinlarining deskripsiyasi о`rin tutadi (undan tashqari hech kimda) sо`z va intensiyalar mazmunga ega bо`ladilar. Boshqa tarafdanbiz psixologiya va falsafada ongni definitsiyalash va umumlashtirishga qarshi Tezisga qaytib keldik, har xil mazmun sо`z о`yinlaridan tashqari, sо`zlarga, tushunchalarga biriktirilsa yolg`on bо`lib qoladi. Olam tasviri Vitgenshteynning til haqidagi falsafasiga kо`ra, narsalar, xodisalar va ishlar kо`lamini aks etadigan til bilan hech qanday umumiylik yо`qdir. Vitgenshteynning umrining oxiridagi til va olam uyg`unligi haqidagi g`oyasi

“Traktatdagidan” tashqari, Yevropa falsafasining olam tasviri paradigmas g`oyasiga ham ziddir. Sо`z о`yinlari olamni aks ettirmaydilar va tasvirlamaydilar, balki olamni о`z о`lchamlari bо`yicha bichadilar, bunga esa “hayot shakllarini” asos qilib oladilar. “Aytilmaydigan” narsalar va amaldagi faoliyat olamdan tashqarida deb hisoblanadi. Faqat anglash mumkin bо`lgan narsalar Olam hisoblanar ekan. Vena to`garagiga mansub bo`lgan guruh mantiqiy pozitivizmining ikki jahon urushlari oralig`i davridagi asosiy pozitsiyasi, soddalashtirib aytganda, shundan iborat edi. Epistemik jihatdan idrok etiladigan fikrlar bilan epistemik behuda fikrlar – haqiqiy bilimlar bilan soxta fikrlar o`rtasidagi farq bu o`rinda tekshirilishi (tajriba orqali tasdiqlanishi) mumkin bo`lgan fikrlar bilan tekshirilishi mumkin bo`lmagan fikrlar o`rtasidagi farq sifatida belgilanadi. Bunday tafovut fan bilan soxta fan o`rtasidagi tafovutga o`xshashdir. Empiritsizmning boshqa shakllariga o`xshab mantiqiy pozitivizm gnoseologik ratsionalizmga, ya’ni haqiqiylikni da’vo qiladigan, lekin ayni paytda kuzatuv va gipotetik-deduktiv uslub yordamida tekshirilganida talablarga javob bera olmaydigan fikrlarga qarshi chiqadi. Xususan, teologiya va klassik metafizika (masalan, ontologiya) epistemik jihatdan behudaligi sababli inkor qilinadi. Biz ilgari qayd qilganimizdek, bunday raddiya muammolidir, chunki empiritsistik tezisning o`zi u epistemik jihatdan behuda, deb e’lon qiladigan toifaga tushub qolmaydimi, degan savol tug`iladi. Ushbu tezisning o`zini empirik jihatdan tekshirish mumkinmi? Biz Dekart va Lokk munosabati bilan ana shu o`z-o`ziga qo`llanishga asoslangan bunday e’tiroz to`g`risida eslatib o`tgan edik. Empiritsistik tezisga ko`ra, qadriyatga oid mulohazalar – etik va estetik fikrlarni epistemik jihatdan behuda, deb e’lon qilish kerak bo`ladi. Biroq bunday holda ularning rad qilinishi teologik va metafizik fikrlarni inkor qilishga nisbatan boshqacha tusda bo`ladi. Aytish mumkinki, etik va estetik fikrlar epistemik jihatdan behuda, lekin ular teologik va metafizik fikrlardan farqli ravishda bilishga doir ahamiyatga egalikni da’vo qilishmaydi. Ular “haqiqat” va “yolg`on” atamalari bilan asoslanishi mumkin bo`lmagan dasturlar va baholarni ifodalasa-da, baribir

bizning hayotimizda muhim rol o`ynaydi. O`quvchiga D. Yumning etika muhokamasida bildirgan bilish (“aql-idrok”) bilan emotsiyalar (“his- tuyg`ular”)ning aloqasi xususidagi nuqtai nazari haqida eslatib o`tish mumkin. Vena to`garagi siyosiy masalalarga nisbatan aslo loqayd qaramas edi. Ikki jahon urushi oralig`idagi davrda uning a’zolari aniq antifashist pozitsiyani egalladilar. Empiritsistik bazisning oqibatlaridan biri fashizmni ilmiy bema’nilik sifatida inkor etish bo`ldi. Shunday qilib, mantiqiy pozitivistlar muayyan siyosiy va etik pozitsiyada turishgan. Lekin bunda shuni qayd qilish kerakki, ular o`zlari egallagan me’yoriy pozitsiyaning tanlanishini ratsional dalillar vositasida asoslab bera olish mumkin, deb hisoblashmagan. Pirovard natijada, gap etik va siyosiy masalalarga borib taqalganida, har bir kishi ratsionallikkacha bo`lgan (prerational) qarorlarga ishonishi lozim. Har bir kishi aslida ratsional jihatdan to`g`ri, deb e’tirof qilinishi mumkin bo`lmagan echimni tanlaydi. Pozitivizmning idrok etilmaydigan (ilmiy jihatdan tekshirilmaydigan) narsaning empiritsistik ta’rifiga asoslanib fashist safsatalaridan himoyani taqdim etgan-yetmaganligidan qat’i nazar, u baribir fashizmning asosiy me’yorlari rad qila olmas edi. Boshqacha aytganda, pozitivistlar fashistlarning qoidalaridagi empiric jihatdan tekshirilmagan va tekshirilmaydigan g`oyalarni (masalan, irqchilik nazariyasi va ming yillikdagi uchinchi reyx haqidagi g`oyani) inkor qilishi mumkin edi. Biroq, pozitivistlar bazaviy me’yorlar va tamoyillar to`g`risidagi dalillangan munozaraning o`tkazilishi mumkinligini oshkora rad qilishgan. Ularning fikricha, bu sohadagi munozara ishonarli xulosalarga olib kelishi mumkin emas edi. Mantiqiy pozitivizm maktabi shunday tashkil topib, shakllannib borgan, uning g`oyaviy va tashkiliy yadrosini “Vena to`garagi” tashkil qilgan. Neopozitivizm fan falsafasi, “tabiatshunoslik falsafasi” sifatida G`arb mamlakatlarida keng targ`ib qilingan. 30-yillardan boshlab bu yo`nalish turli xil xalqaro ilmiy hamjamiyatlari ko`rinishida chiqa boshladi. Mantiq va fan falsafasi xalqaro jamiyati, Fanlar falsafasi xalqaro akademiyasi tomonidan tabiatshunoslik va falsafaning xilma-xil muammolari o`rtaga tashlanib, o`ziga xos echimlari beriladigan “Bilish”, “Analiz”

(“Tahlil”), “Unifikatsiyalangan fan jurnali” va boshqa jurnallar nashr etilib kelinmoqda. Neopozitivizmni dunyoga kelishini nima bilan tushuntirib berish mumkin? U tabiatshunoslikning rivojlanishi, uning o`sishidagi qiyinchiliklarni tushunishga intilish munosabati bilan paydo bo`lgan. Neopozitivizmni paydo bo`lishining umumiy gnoseologik sabablari: birinchidan, bilimlarning nisbiyligi; ikkinchidan , fanlar nazariy qismining rivojlanishi bilan yaqqol namoyon bo`lgan fanlarning matematiklashuvi va formallashuvi jarayoni. Neopozitivistlar ilmiy bilishga yangicha qarashni ishlab chiqishgan bo`lib, unga ko`ra ilmiy bilishga – hissiy sezgilar bergan ma’lumotlar asosida mantiqiy konstruksiya sifatida qaralgan. Mantiqiy pozitivizmning asosiy xususiyatlari: 1. Fanning tasviriy xususiyati. Ilmiy bilimning asoslanishi bu – faktlarning qayd qilinishi. Faktlar bu – sof hissiy tajribani qayd etish va qolgan bilimlarga nisbatan betaraflik. Misol uchun, men hidini his qilib turgan gulni ham moddiy, ham moddiy emas, deb atash be’manilikdir. Men uni moddiy deb hisoblaymanmi, yoki ideal debmi, nima bo`lganida ham bu uning men his qilib turgan hidiga hech ham ta’sir ko`rsatmaydi, u bundan yomon hidli bo`lib qolmaydiku? Demak, verifikatsiya jarayonida hukmni (aytilgan qandaydir fikr-mulohazani) faqat sezgi organlari ma’lumotlari bilan taqqoslash mumkin. Bundan kelib chiqadiki, birorta ham ilmiy qonun, “barcha odamlar o`ladi” degan hukmga o`xshash birorta ham mulohaza verifikatsiyadan o`tishi mumkin emas. Bu esa, o`z navbatida, verifikatsiya barcha hosil qilingan bilimlarning tajribaviy tekshiruvi prinsipini belgilab beradi. 2. Verifikatsiya prinsipining kiritilishi. Ularning tadqiqotlarida fan tilini mantiqiy tahlil qilish asosiy o`rin tutadi. Ilmiy tildan barcha soxta fanlar (ular qatoriga kundalik muomaladagi til ham, falsafadagi hukmlar ham kiritilgan) chiqarib yuborilishi kerak. Verifikatsiya – chin bilimlarni tekshirish jarayoni. U murakkab mulohazalarni protokol mulohazalarga bo`lishni taqozo etadi. Protokol mulohazalarning chinligi shubhasiz, sababi ular sof hissiy tajribani namoyon etadi. Murakkab mulohazalarni protokol mulohazalarga

keltirish reduksiya, deb nomlanadi. Mulohaza protokol mulohazami yoki yo`qmi buni olimning o`zi belgilaydi. Fan mulohazalarining chinligini verifikatsiya qilish olimning o`zi baholashiga bog`liq bo`lib qolgach, sub’ektiv xarakterga ega bo`lib qoldi. Shuning uchun, mulohaza agar bir nechta nufuzli olimlar birlashib turib “chin” deb topsalargina verifikatsiyadan o`tgan, deb hisoblanishi mumkin. Ya’ni chinlik (haqiqat) mezoni – tadqiqotchilar roziligi. 3. Falsafani tilning mantiqiy tahlili bilan aynanlashtirilishi. Falsafani mantiqiy tahlilga keltirish bu – B. Rasselning “xizmati”. Butun falsafani tilning mantiqiy tahlili bilan aynanlashtirgan neopozitivistlar falsafa sohasidan barcha falsafiy muammolarni chiqarib tashlashadi va shu bilan falsafani deyarli yo`qqa chiqarishadi. 4. Ideal tilni shakllantirish. Kundalik oddiy til ko`plab chalkashliklar va yanglish fikrlarga olib keladi, deb hisoblashadi. Bunga barham berish uchun, har qanday chalkashliklar va yanglishishlardan saqlovchi ideal tilni shakllantirish zarur. Fan tili quyidagicha quriladi: birlamchi mulohazalardan mantiq qoidalari bo`yicha murakkab mulohazalar keltirib chiqariladi. Bunda fan mulohazalari yo chin, yo yolg`on yoki bema’no bo`lishi mumkin. Be’mano mulohazalarni aniqlash uchun fan tilining mantiqiy tahlili zarur va bu bilan faylasuflar shug`ullanishi kerak. Mantiqiy pozitivizm vakillari nuqtai nazariga ko`ra olim faoliyati asosan ikki narsaga yo`naltirilishi kerak: Protokol mulohazalarning o`rnatilishi; Bu mulohazalarni birlashtirish va umumlashtirish usullarini yaratish. Ilmiy nazariya piramida ko`rinishida tasavvur qilingan. Uning yuqorisida asosiy postulatlar turadi; butun piramida protokol mulohazalarning muvofiqligiga tayanadi. 5. Falsafiy mushohada yuritish metodi sifatida zamonaviy formal mantiq namoyon bo`ladi. 1. Falsafa, - degan edi R. Karnap, - bu “fan mantig`i”. Bundan, dunyo haqidagi pozitiv (ijobiy) bilim kuzatish protokollari mazmuniga keltirib bo`ladigan mulohazalarda aks etgan bilim hisoblanadi, degan xulosa kelib chiqadi. Demak,

avvalgi falsafa (“metafizika”) neopozitivistlar tomonidan bema’nilik, deb e’lon qilinadi. Neopozitivistlar nuqtai nazaridan pozitiv falsafaning predmeti nima? Falsafa, neopozitivistlar ta’biricha, – bu konkret fanlar tushunchalarining ma’nosini topish bo`yicha tahliliy faoliyat. Bu yo`nalish – tahliliy falsafa. U: 2. Falsafani mantiqiy tahlili – unda formal mantiq fanlarni formallashtirish uchun yagona ilmiy metatilni yaratishga ko ` maklashish , pozitiv falsafa metodi hisoblanadi ; 3. Lingvistik falsafa – kundalik tilni , ma ’ no jihatlarini tadqiq etish , ko ` pma ’ nolikni bartaraf etish . Bu R. Karnapning semantik falsafasiga bo`linadi. Shunday qilib, pozitivizm, empirizm, yangi mantiq hamda yangi fizika va matematikaning muammolarini anglashni kesishuvida yuzaga kelgan mantiqiy pozitivizm (empirizm) murakkab hodisa sifatida namoyon bo`ladi. 1960-1970 yillarda mantiqiy pozitivizm bu konsepsiyani mantiqiy (K. Popper va boshqalar) va tarixiy (I. Lakatos, T. Kun, P. Feyerabend va boshqalar) tanqid qilgan postpotizitivizm tomonidan siqib chiqariladi. Mantiqiy pozitivizmning (empirizm) asoslarini postpozitivizm ancha soddalashtirilgan ko`rinishda bayon etgandi. Xrestomatik pozitivizmning asosiy jihati: sof empirik protokol mulohazalarga tayanadigan verifikatsiya metodi, alohida mulohazalarning chinligining empirik mezonlari (Lakatosda ular “jastifikatsionizm” e’tiboriga tushadi) va fan rivojining oddiy kumulyativ modeli. R. Karnapning “til karkaslari” va O. Neyratning “ensiklopediyalari” kabi murakkab variantlar “protokol mulohazalar”, induktiv qonunlarni va bilimlarning progressiv to`planishini taklif qilishiga qaramay chetga surib chiqariladi.

Adabiyotlar: 1. Блауберг И. Анри Бергсон. - М.: Юрайт-Издат, 2003. 2. Гардинер П. Артур Шопенгауэр. Философ германского эллинизма. - М., Наука, 2003. 3. Гриненко Г.В. История философии: Учебник. - М.: Юрайт- Издат, 2006. - 688 с. 4. Дарно Антисери и Джованни Реале. Западная философия от истоков до наших дней. - М., Наука, 2001. 5. Жаҳон фалсафаси тарихидан лавҳалар (Тузувчи ва илмий муҳаррир Қ.Назаров. масъул муҳаррир М.Баратов). - Тошкент: Файласуфлар миллий жамияти, 2004. 6. История философии: Учебник для вузов // Под ред. А.С.Колесникова - СПб.: 2010. 7. История философии для студентов вузов. - Ростов на Дону, 1998. 8. Йўлдошев С, Усмонов М., Каримов Р., Қобулниёзова Г., Рузматова Г. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси (ХУП-ХХ асрлар). - Тошкент: Шарқ, 2002. 9. Камю А. Бегона. - Тошкент: Янги аср авлоди, 2013. 10. Камю А. Избранное. - М.: Мысль, 1969.

O'xshashlar

Hozirgi zamon jahon falsafasi va uning asosiy oqimlari

Hozirgi zamon falsafasi va uning asosiy oqimlari

Yangi zamon falsafasida ma`rifatli inson siymosi

Pozitivizmning vujudga kelishi va yо`nalishlari

Falsafaning tarixiy tiplari