Ilmiy tadqiqot va ijod tizimida dalil (fakt) - Falsafa - Referatlar

Ilmiy tadqiqot va ijod tizimida dalil (fakt)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87.5 KB

Ko'chirib olish

Ilmiy tadqiqot va ijod tizimida dalil ( fakt ) Reja: 1. Dalil falsafiy kategoriya sifatida. Dalil turlari. 2. Dalilning ilmiy tadqiqotdagi o‘rni va ahamiyati 3. Dalil sub’yekt va ob’yektning faollig natijasi sifatida

Dalil falsafiy kategoriya sifatida. Dalil turlari. Ilmiy ijodda dalillar o‘ta muhimdir. Dalil bu - fakt ma’nosida ishlatiladi. Biz bu mavzuni yoritar ekanmiz, fakt so‘zini dalil deb qabul qildik. Dalil bu - haqiqatni tasdiqlovchi, inkor etib bo‘lmaydigan narsa va hodisalar haqidagi bilimlar majmuasi. Dalilning asosan ikkita xususiyati bor: 1. Hayotiy bo‘lgan real voqealar, xususiyatlar, munosabatlar, aloqadorliklar, o‘zgarishlar, jarayonlarni o‘zida ifoda etadi. 2. Haqiqatni isbotlovchi fikrlarning to‘laqonliligini, inkor etib bo‘lmasligini, reallikka mosligini qaror toptiradi. Tevarak atrofdagi barcha narsa va hodisalarning mavjudligi, barqarorligi, hodisalarga munosabat kabi jarayonlar dalillarga suyangan holda tahlil qilinadi, mushohada qilinadi. (Aslida esa dalil bo‘lishi yoki bo‘lmasligi mumkin). Bu ob’yektga nisbatan shunday xarakterda bo‘ladi. Sababi, shunday narsa va hodisalar borki, ular dalil va isbotni talab qilmaydi. Demak, ana shu narsa va hodisani tasvirlash uchun dalilga murojaat qilish shart emas. Ammo, ilmiy ijodda esa dalil zaruriy talabdir. Fanning ajralmas qismidir. Chunki fan yangi, haqiqiy bilimlarni berish uchun dalillarga suyanadi. Har bir ijod namunasi falsafaning kategoriyasi bo‘lmish – sabab va oqibat, imkoniyat va voqelik, mazmun va shakl, zaruriyat va tasodif, mohiyat va hodisa butun hamda qismlar orqali, ya’ni ularning metodologik xususiyatlaridan foydalanib, o‘z xulosalarini chiqaradi. Bu xulosalar dalil tushunchasi orqali amalga oshirilganda ijodda mustahkam o‘rin oladi. Ijod natijasi haqiqatga aylanadi. Dalil falsafiy kategoriyadir. Demak, u universal xarakterga ega bo‘lib, barcha narsa va hodisalarga taalluqlidir. U haqiqatni to‘ldiruvchidir. Ba’zi olimlar dalilni haqiqat sinonimidir, deb tushuntiradilar. Bizningcha, bunday qarash yetarli emas. Bu kategoriyalar o‘zaro yaqin bo‘lsalarda, ular turlicha vazifalarni bajaradilar. Avvalo, haqiqat tushunchasi dalil tushunchasiga nisbatan keng ma’nodagi tushuncha bo‘lib, u nisbiy yoki mutlaq xarakterga ega. Haqiqatning

nisbiyligini qo‘shimcha dalillar bilan to‘ldirish mumkin va hokazo. Haqiqatlar dalillarning yig‘indisidir. Shunday ekan, dalil bu voqelik haqidagi ob’yektiv holda olingan va isbotlangan, o‘zgarmaydigan haqiqiy bilimdir. Dalilning turlari quyidagilar: 1. Haqiqiy dalil; 2. Yolg‘on dalil; 3. To‘liq dalil; 4. To‘liq bo‘lmagan dalil; 5. Taxminiy dalil; 6. Isbotlanmaydigan dalil; 7. Isbotlangan dalil; 8. Ilmiy dalil va boshqalar. Dalil turlari voqelikdagi narsa va hodisalarning xarakteridan kelib chiqadi. Dalil alohida-alohida olingan narsa va hodisalarni o‘zida aks ettiradi. Umumiy dalil bo‘lishi mumkin emas. Dalil – konkret-aniqdir. Masalan, haqiqiy dalilda ob’yekt to‘g‘risida to‘la tavsif mujassamdir. Bu tavsif haqiqatga zid kelmasdan, balki qonun va qonuniyatlar asosida vujudga kelgan. Yolg‘on dalil esa buning aksi bo‘lib, qonunlar va qonuniyatga mos emasdir. U faqat insonning tafakkurida aks etadi, xolos. Yolg‘on dalillar shubhali bo‘lib, ularni bir necha bor tekshirish, aniqlash talab etiladi. Yolg‘on dalillar inson tomonidan nojo‘ya ish va faoliyatlarda ko‘proq foydalaniladi. Ammo, yolg‘on dalillardan ham voz kechib bo‘lmaydi. Undan foydali tomonlarini olib, hayotga tatbiq etish lozim. Masalan, shunday voqea va narsalar bo‘ladiki, u to‘g‘risida (vaziyatga qarab) yolg‘on dalil aytishga to‘g‘ri keladi, ya’ni ikkala qarama-qarshi tomonlarni moslashtirish, kelishtirish uchun vaqtincha yolg‘on dalildan foydalanish mumkin. Bu degani, albatta yolg‘on dalillar ilmiy ijodning asosi ekan, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak. Yoki to‘liq bo‘lmagan dalillar to‘g‘risida so‘z yuritganda, izlanuvchi o‘z fikrining ilmiyligini isbotlash uchun qo‘shimcha dalillar topishga harakat qiladi. Qo‘shimcha dalillar esa to‘liq bo‘lmagan dalilni to‘liq dalil bo‘lgunicha ko‘maklashadi. Qo‘shimcha dalillar ilmiy ijodda katta ahamiyatga egadir. Ilmiy ijodda shunday dalillar borki, ularni qayta isbotlashga to‘g‘ri keladi. Chunki davr o‘tishi bilan har qanday dalil qayta isbotlanishini talab etadi. Bu holat

ayniqsa, ilmiy kashfiyotlarda ko‘proq ko‘zga tashlanadi. Isbotlangan dalillar ammaliyotda to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalaniladi. Ilmiy ijod ilmiy dalillar negizida ish yuritadi, faoliyat ko‘rsatadi. Ilmiy ijodda dalillarga erishish og‘ir va mashaqqatli mehnatni talab etadi. Vaqt va sabrlilikni istaydi. Dalillarni qo‘lga kiritish bevosita va bilvosita bo‘lishi mumkin. Ikkala jarayon ham zaruriy holatdir. Bevosita dalillarni qo‘lga kiritishda narsa va hodisaning o‘z holati, taraqqiyoti, rivojlanishi kifoya qiladi. Bilvosita dalillarni qo‘lga kiritish ma’lum shart-sharoitlar, qo‘shimcha ashyolar, texnik vositalar, ko‘rgazmali qurollarni talab etadi. Izlanuvchi ijodkor bunga ruhiy va amaliy jihatdan tayyor turishi kerak. Demak, dalillarni qo‘lga kiritish sub’yektiv va ob’yektiv shart-sharoitlarga bog‘liqdir. Dalil insonning bilim doirasini kengaytiradi. Bilim insonning ajralmas qismidir. Moddiy olam oddiy bilim osti bo‘lgan cheksiz, rang-barang narsa va hodisalarning yig‘indisidan iboratdek bo‘lib ko‘rinadi. Ammo oddiy kuzatish asosida hodisalarning mohiyatini bilish mumkin emas. Agar bilish oddiy kuzatishdangina iborat bo‘lsa, u vaqtda biz hodisalarning qonun va qonuniyatlarini aslo bila olmas edik. Shu sababli ham dalilning asosiy vazifasi moddiy olamni bilishda ishtirok etib, u to‘g‘risida inkor etib bo‘lmaydigan fikrlar tasdig‘ini berishdir. Olam va uning qonuniyatlarini bilish osonlikcha kechmaydi. U haqiqiy ilmiy dalilni, ijodni talab etadi. Olamni bilish g‘oyat murakkab jarayondir. Dalillar farazlarni tahlil qilish uchun ham asosdir. Chunki farazlar hali haqiqiy ilm emas. Farazlar ham bilishning ma’lum chegarasi bo‘lsa-da, inson farazlarga asoslanib faoliyat ko‘rsatmaydi. Farazlarning haqiqiyligini tekshirish, aniqlash dalillar yordamida amalga oshadi. Farazlarning hayotiyligini tasdiqlash yoki inkor qilish voqelikning xarakteriga qarab tajriba yoki kuzatish, modellashtirish, mantiqiy yondashishlar orqali amalga oshiriladi. Har bir tadqiqot, ma’lumki, farazlarni o‘rtaga tashlash bilan boshlanadi. Bu farazlar tadqiqot

negizini tashkil etsa-da, dalilga muhtoj. Ana shu dalil orqali tadqiqot natijasi ko‘rinadi. Ta’kidlash lozimki, nazariyalar ham dalillar yordamida o‘rtaga qo‘yiladi va o‘z navbatida isbotlanadi. Nazariyalar dalilsiz, dalillar nazariyasiz bo‘lishi mumkin emas. Aks holda nazariyalar inson miyasidagi mulohazalardan iborat bo‘lib qolaveradi. Dalilning ilmiy tadqiqotdagi o‘rni va ahamiyati Jamiyatdagi ba’zi muaamolarni ayrim ijtimoiy gumanitar fanlarda, dalillar orqali tasdiqlab bo‘lmasa-da, ular mantiqiy dalillarga asoslanadi. Mantiqiy dalillar haqiqatga yaqin dalillardir. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov mafkuramiz haqida fikr yuritganida quyidagi muhim jarayonlarni ta’kidlaydi: “... jamiyatimiz mafkurasi, odamlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning ma’no-mazmunini belgilab beradi. Endigi eng dolzarb vazifamiz – bu jarayonlarning ilmiy-nazariy asoslarini, ularning yangi-yangi qirralarini mukammal ochib berish, o‘quvchilarimiz, talabalarimizga, keng jamoatchilikka sodda, lo‘nda qilib tushuntirib berish va ularni yangi hayot, zamon talablariga javob beradigan jamiyat qurilishining faol va jo‘shqin ishtirokchilariga aylantirishdan iborat. Buning uchun birinchi galda taraqqiyotimizning har bir yo‘nalishi– jamiyatimizdagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy munosabatlarning rivoji haqida maxsus darsliklar, qo‘llanmalar, ommabop adabiyotlar yaratilishi zarur”. Bu vazifalar real imkoniyatlardan kelib chiqqan holda qo‘yilgan. Mazkur vazifa ko‘proq gumanitar sohalarga taalluqlidir. Ularni amalga oshirish uchun mantiqiy dalillar asosida ish yuritib, darsliklar, qo‘llanmalar, ommabop adabiyotlarning ta’sirchanligiga e’tiborni qaratish dolzarbdir. Tasdiqdan o‘tkazib hayotga tatbiq etish mumkin bo‘lmagan jamiyat taraqqiyotini faqat izchil

tushuntirish, ularning haqiqat ekanligini targ‘ib qilish yo‘li bilan hayotiyligini ta’minlash mumkin. Tushuntirish natijasida har bir inson o‘zi yashayotgan jamiyat yoki davlatning maqsadini teran anglaydi va uni amalga oshirishga harakat qiladi. Ilmiy tadqiqotda dalil to‘plash bir qancha usullar orqali amalga oshiriladi. Bu usullarga: kuzatish, tajriba o‘tkazish, qiyoslash, analiz va sintez qilish, umumlashtirish, formallashtirish, bahs qilish va boshqalar kiradi. Ana shu usullar orqali dalillar to‘planganda ob’yekt ob’yektiv holda tavsiflanadi. Ob’yektiv holda to‘plangan dalil ilmiy ijodda yuqori baholanadi. Ilmiy bilimda yoki ilmiy tadqiqotda dalilning quyidagi vazifalarini e’tiborga olish lozim: 1. Oldingi bilimlar asosida yangi bilimlarni hosil qilish; 2. Narsa va hodisalar taraqqiyotini to‘g‘ri aks ettirish; 3. Ob’yektlarning faoliyatini to‘g‘ri tavsiflash uchun asos shart ekanligini hisobga olish; 4. Ob’yektiv voqelikni to‘g‘ri tushuntirishdagi ishtirokini e’tirof etish va boshqalar. Ilmiy ijodda yuqorida ta’kidlangan dalil turlari ishtirok etishi mumkin. Albatta, ularning barchasi haqida tadqiqotchi to‘la tasavvurga ega bo‘lishi, ularni bir-biridan ajratishi zarurdir. Aks holda dalillar samara bermasligi mumkin. Ilmiy dalillar qudratli kuchga ega. Ular oldindan aytib berishni ham qurollantiradi. Masalan: “ Qushlar va hashoratlar, ya’ni havodan og‘ir ob’yektlar fazo muhitida uchishga qodirligi buyuk mexanik N.E.Jukovskiy tomonidan hozirgi zamon aerodinamikasining negizini tashkil etuvchi ko‘tarma kuch nazariyasining yaratilishiga olib keldi. Barcha eng yangi aviatsiya va kosmonavtika vositalari – raketalar, samolyotlar, vertolyotlar, dirijabllarni loyihalash Jukovskiy kashf etgan aerodinamika asosida amalga oshirildi.” (misol “Ilmiy ijod metodologiyasi”. 73-74 bet). Dalillar ilmiy tadqiqotning turli metodlarini ongli ravishda hamda ijodiy qo‘llanilishi natijasida olinadi. Ijodiy faoliyat murakkabligi sababli, bu

murakkablik dalillar olishda ham namoyon bo‘ladi. Ta’kidlash lozimki, dalillar mavhum bo‘la olmaydi. Har qanday dalil aniqdir. Bu aniqlik dalillar natijasidir. Fanlarda dalillar o‘z holicha ko‘zga tashlanavermaydi. Ob’yektiv real narsa va hodisalarni o‘nlab, yuzlab chig‘iriqdan o‘tkazish natijasida paydo bo‘ladi. Dalillarni nisbiy hamda mutlaq dalillarga bo‘lish yo‘li bilan farqlash kerak. Ular bir xil emas. Masalan, O‘zbekistonning mustaqil bo‘lganligi Birlashgan Millatlar Tashkiloti uchun mutlaq dalildir. O‘zbekistonning bozor munosabatlariga o‘tishi, yangi jamiyatning paydo bo‘lishi nisbiydir. Chunki yangi jamiyatning paydo bo‘lishi jarayonida bozor munosabatlariga o‘tishning mazmun mohiyati davr talabidan kelib chiqib, yangi dalillar bilan to‘ldirilishi mumkin. Bu jarayonlar ma’lum fanlardagi hozirgacha ma’lum bo‘lgan dalillarni to‘ldiraveradi va tarmoqlarini kengaytiradi. Dalillar to‘plashda uslublarni to‘g‘ri tanlay bilish katta ahamiyatga ega bo‘lib, to‘g‘ri uslub tanlanganda xatolardan xoli bo‘lishi mumkin. Aniqrog‘i, ilmiy tadqiqotning ravnaqi, kelajagi uslub tanlashda mujassamlashgan. Ilmiy tadqiqotga dalillar hayot baxsh etadi. Natijada fan taraqqiyoti ham jadallashadi. Uning tizimida yangi sohalar paydo bo‘ladi. Dalillar to‘plash fan nuqtai nazarida cheksizdir. Sababi, bilishning o‘zi ham cheksizdir. Bu cheksizlik olamdagi narsa va hodisalarning bitmas - tuganmasligiga olib boradi. Ana shu tariqa dalillar to‘plash inson faoliyatidan doimiy o‘rin olgan. Ilmiy tadqiqot olib borayotgan izlanuvchi o‘z ijodida dalil aytmasligini sezgan holat ijobiy holatdir. Ushbu yetishmaslik olimning ilmiy salohiyatini, dunyoqarashini oshirishga majbur qiladi. Bundan har qanday fan ham, izlanuvchining o‘zi ham foyda ko‘radi, xolos. Dalillarni izlash jarayonida yangi dalillarga duch kelinadi. Bu esa o‘z navbatida yanada yangi dalillarni ochishga imkon yaratadi. Shunday ekan, tadqiqotda dalillar uzluksizlikni taqozo etadi. Ushbu qonuniyatlar ta’sirida yangi kashfiyotlar paydo bo‘ladi. Bu esa ijodiy izlanuvchi tafakkurining yorqin faoliyatini keltirib chiqaradi. Yangi dalillarni o‘z

doirasida o‘rganish ta’sirida, ya’ni ularni tahlil qilish, o‘xshashligini bilish, aloqa va munosabatlarga e’tiborni qaratish, foyda va zararini baholash yo‘li bilan hayotga tatbiq etish jarayoni hal etiladi. Ilmiy tadqiqotda ilmiy dalillarni to‘plashdan maqsad undan kundalik hayotda izchil foydalanishdir. Hayot, turmush tarzi uchun foydali bo‘lmagan dalillar to‘plashdan uzoq bo‘lish har bir tadqiqotchining muhim vazifasidir. Ilmiy tadqiqotda dalillar ijodiy izlanuvchining ilmiy olamini yaratadi. Dalillar ijodkorga havo va suvdek zarurdir. Tadqiqotchi yaratayotgan yangilik, kashfiyot mantiqiy dalillar, farazlar, nazariyalar, mantiqiy xulosalar jarayonida paydo bo‘ladi. Natijada eski dalillar inkor etilib yangilari paydo bo‘ladi. Demak, ilmiy tadqiqotda ilmiy dalillar nisbiy va mutlaq haqiqatni qaror toptirishda asosiy quroldir. Ilmiy tadqiqotda dalil to‘plash izlanuvchidan mahorat va mehnatni, izlanuvchanlikni va sezgirlikni, tadbirkorlik va hushyorlikni, mutlaqo soflikni, ob’yektiv xulosa chiqarishni talab etadi. Tadqiqotchi esdan chiqarmasligi lozimki, izlanish natijasida olgan yangiliklar, tavsiyalar, xulosalar faqat o‘ziniki bo‘lib qolmaydi, balki ular jamiyat mulkiga aylanadi. Ushbu jarayonlarni o‘z faoliyatida mujassamlashtirgan shaxslar fan tarixida oz emas. Ular o‘z dalillarining haqligini isbotlash yo‘lida o‘z jonlarini fido etganlar. Bularga misol inkivizatsiya davridagi olimlar (Galiley, Kopernik, Jordano Bruno) faoliyatidir. Shunday ekan, dalillar ilmiy ijodning tarkibiy qismlarini tashkil etadi. Bu jarayonsiz izlanuvchi faoliyat ko‘rsata olmaydi. Ilmiy tadqiqotlarda dalillarni tasdiqlash ham o‘z-o‘zidan bo‘lmaydi. Sababi, tadqiqotchining erishgan dalillari ba’zi boshqa izlanuvchilarni shubhaga tushirishi mumkin. Bu shubha izlanuvchini sarosimaga olib keladi. Shu sababli tadqiqotchi o‘zi erishgan dalilni oxirgi nuqta deb bilmasligi kerak. Oldindagi qarama- qarshiliklarga ruhan tayyor turishi, matonatli bo‘lish talab etiladi. Dalillar turli jarayonlardan muvaffaqiyatli o‘tgandan so‘ng, natijasi ko‘rinadi. U o‘zini amaliyotda tasdiqlasa, bu dalilning kelajagi porloqdir.

Dalil sub’yekt va ob’yektning faolligi natijasi sifatida Ilmiy ijod jarayoni sub’yekt(ega) va ob’yekt(narsa) faoliyatiga bog‘liq. Sub’yekt va ob’yekt dalilning ikki qanotidir. Sub’yekt va ob’yekt ham falsafiy kategoriyalardir . Sub’yekt – bu ob’yektiv olamdagi narsa va hodisalarning mohiyatini bilish va ularni nisbatan o‘zgartirishga ta’sir etadigan faoliyat egasidir. Ob’yekt – bu sub’yektning izlanish manbai bo‘lib, sub’yektga bilim beradigan voqelikdir. Sub’yekt deganda, ko‘proq shaxs, inson faoliyati tushuniladi. Shu bilan birga ilmiy izlanishda ishtirok etadigan zamonaviy texnik vositalarni ham, insonning o‘zini ham sub’yekt qatoriga kiritish mumkin. Asosiy sub’yekt boshqa jonli mavjudotdan o‘zining amaliy faoliyati bilan farq qiladi. U voqelikni bilibgina qolmaydi, balki uni nisbatan o‘zgartiradi. Tabiat va jamiyat bilan o‘zaro muloqotda bo‘ladi. Ushbu jarayonda sub’yekt faol, ob’yekt esa passivdir. Xuddi shu faollik insonni sub’yektga aylantiradi va sub’yekt tabiiy hamda sun’iy vositalar yordamida tabiat, jamiyat hodisalariga, narsa hamda jarayonlarga, ya’ni o‘z faoliyatining ob’yektiga ta’sirini o‘tkazadi. Bu esa ilmiy dalil to‘plashning muhim jihatlaridir. Sub’yekt faoliyati haqida I. Kant, I. G. Fixte, G. Gegellar to‘xtalib, uning faolligini ko‘p marotaba ta’kidlaganlar. Ob’yekt faoliyatini o‘zgartirish sub’yektga bog‘liqligini isbotlashga harakat qilganlar. Ob’yektni tadqiq qilish sub’yektning ongiga, tafakkuriga joizdir, deb tushuntirganlar. Ongning faolligi ob’yektga nisbatan birlamchidir. Sub’yekt tadqiqot jarayonida dalillar asosida ish yuritib ob’yektga nisbatan amaliy, hissiy, moddiy jihatdan ta’sir ko‘rsatadi, uni o‘zgartiradi.

Har bir ob’yektda dalillar alohida - alohida bo‘lishi mumkin. Ob’yekt o‘z faoliyatida jiddiy e’tibor berishni talab etadi. Bunda sub’yekt ob’yektga nisbatan aniq yondashadi. Ya’ni, tabiat va jamiyat hodisalarini inson(sub’yekt) o‘z hayotiga yaroqli shaklda o‘zlashtirib olish uchun turli vositalardan, qo‘l va oyoq, ong va ko‘z, quloq va hid bilish organlari, harakat hamda boshqa jarayonlardan foydalanadi, ularni ishga soladi. Shu sababli sub’yekt ob’yektga nisbatan tubdan farq qiladi. Demak, sub’yektning faoliyati tadqiqot dalillariga nisbatan ham ta’sirchandir. Sub’yektning faoliyati ob’yektga nisbatan payqab olgan qonuniyatlarga ham bog‘liqdir. Sub’yekt va ob’yektning o‘zaro ta’siri dalilning zaruriy tomonlaridir. Ta’kidlash lozimki, sub’yekt ob’yektning o‘rni, aloqalari, munosabatlari, qonuniyatlari haqida tegishli bilimga ega bo‘lmasa dalil to‘play olmaydi. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, yakkalangan ayirim shaxs olamni bilish va o‘zgartirishga qaratilgan faoliyatning sub’yekti bo‘la olmaydi. Shaxs jamiyat yaratgan mehnat qurollaridan, tildan, jamg‘arilgan bilimlardan, manbalardan foydalanganligi uchun sub’yekt bo‘lib qoladi. Binobarin, doimo ma’lum bir ishlab chiqarish usuliga, ma’naviy - madaniy taraqqiyotning ma’lum sub’yekti sifatida maydonga chiqishi mumkin. Unutmaslik kerakki, dalillar egasi bo‘lgan sub’yekt va ob’yekt qarama-qarshi tomonlarni tashkil etadi. Qarama-qarshi tomonlar dalilning ichki va tashqi tomonidir, dialektikasidir. Dalillar o‘z faoliyati paydo bo‘lishi bilan ham qarama-qarshi fikrlar majmuasidan iboratdir. Qarama - qarshi tomonlar hal etilsa, sub’yekt tomonidan dalillarga erishiladi. Sub’yektning ijodiy harakatining natijasi dalillarning paydo bo‘lishidir. Sub’yekt va ob’yekt hodisa va narsalar umumiy harakatining, tomonlarining bir qismidir. Narsalar sub’yektsiz, jonsiz tabiatlidir. Tabiat va jamiyatni o‘zgartirish sub’yekt dalillariga bog‘liqdir. Ma’lumki, jamiyat o‘z qonunlariga muvofiq rivojlanadi. Unga: ongga, irodaga ega bo‘lgan, o‘z oldiga dalillar to‘playdigan insonlar kiradi. Ba’zi ob’yektlarda esa iroda ham, ong ham, maqsad ham yo‘q. Demak, sub’yekt bilan ob’yekt o‘rtasida ziddiyatlar dalillar asosida hal etiladi, bartaraf qilinadi.

Natijada ob’yektlar ilmiy izlanish, ijod jarayonida sub’yekt faoliyatining dalil to‘plash qurollariga aylanadilar. Shu asosda sub’yekt faoliyatiga kirib boradi. Demak, sub’yekt va ob’yekt ilmiy izlanish, dalil to‘plash jarayonida diplomatik munosabatni tashkil etadilar. Sub’yektning (insonning) yordamchilarisiz hozirgi zamonni tasavvur qilish qiyin. Insonning yordamchilarini esa sun’iy jihozlar, komp’yuterlar, hisoblash mashinalari, turli moslamalar, asbob uskunalar tashkil etadi. Ikkinchidan, inson faoliyatining mahsullari ob’yektlar sifatida ular bilan inson o‘zaro ta’sirga kirishishi yordamida muhim dalillarni paydo qiladi. Oxir oqibat esa sub’yekt ob’yektni dalillar asosida o‘zgartirib, o‘zlashtirib oladi, o‘z maqsadlariga muvofiqlashtiradi. Shu bilan birga sub’yektning o‘zi ham bilim bilan boyiydi, nisbatan dunyoqarashini o‘zgartiradi. Yangi maqsadlarni topadi va uni bajarish uchun yangi dalillar izlaydi. Tayanch tushuncha va iboralar: dalil, haqiqat, sub’yekt, ob’yekt, dalil turlari, faraz, ilmiy dalil, dalil to‘plash va ilmiy ijod, sub’yekt-ob’yekt faolligi, to‘liq dalil, yolg‘on dalil, dalil vazifalari.

Foydalanilgan adabiyotlar r о `yxati: 1. О `zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. -T. “ О `zbekiston”, 2009 2. Karimov I.A. О `zbekiston: milliy istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. 1-jild, - T. “ О `zbekiston”, 1996. 3. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1996. 4. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild, -T. “ О `zbekiston, 1996. 5. Karimov I.A. Bunyodkorlik y о `lidan. 4-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1996. 6. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot. 6-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1998. 7. S. Xantington “Stopknoveniye sivilizatsiy ? // Polis, M, 1994. 8. SemenovY.N. Sotsialnaya filosofiya A.Toynbi. M., 1980. 9. Sorokin P. Chelovek, sivilizatsiya, obhestvo. M., 1992. 10. T.S. Pilye “ Falsafa tarixi” T., “Sharq” – 2002 y. 11. Tatsit Korneliy Sochineniya v 2-x tomax. L., 1969. 12. Toynbi A. Postijeniye istorii. M., 1991.

O'xshashlar

Hozirgi zamon axborot tizimlarining globallashishi va ilmiy ijod

Ilmiy ijod metodologiyasi kursining predmeti, vazifalari va maqsadlari

Ijod mo`jizasi

Falsafa va fan tarixida ijod muammolarining ishlab chiqilishi

O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida ilmiy tadqiqotlar metodologiyasi