O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida ilmiy tadqiqotlar metodologiyasi - Falsafa - Referatlar

O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida ilmiy tadqiqotlar metodologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

99 KB

Ko'chirib olish

O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida ilmiy tadqiqotlar metodologiyasi REJA : 1. Hozirgi zamon ilmiy tadqiqotlarida ijodiy faoliyat ahamiyatining kuchayishi 2. Davlatning fan va iqtisodiyot sohasidagi siyosati 3. Usullar, metodologiya va iqtisodiyot 4. Umumiy usullar

Hozirgi zamon ilmiy tadqiqotlarida ijodiy faoliyat ahamiyatining kuchayishi Ma’lumki, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot insonlar faoliyati, ularning turmush tarzini yaxshilashga qaratilgan. Respublika hukumatining mazkur sohalarda qator tadbirlarni amalga oshirishida ijodkor xodimlar talab qilinadi. Ilmiy ijod metodologiyasi kursi magistrantlarni faqat ilmiy jarayonlarni tushunish uslublarini bilish, ijod qilishga undabgina qolmaydi. Balki tashabbuskor, ilg‘or fikrlaydigan shaxslar faoliyatini ham shakllantiradi. Ularga mazkur sohalarning qirralarini va muammolarini tushuntiradi. Demak, iqtisodiy sohalarda ijodkor, mustaqil fikrlaydigan mutaxassislar yetishtirishga o‘z hisssasini qo‘shadi. Ming afsuslar bo‘lsinkim, iqtisodiy jarayonlarni ham to‘g‘ri tushunmaydigan, uning rivojlanishi natijasida qanday yutuqlarga erishish mumkinligini sezmaydigan rahbarlar yo‘q emas. Binobarin, ular iqtisodiy sohalardagi ilmiylikni ham tushunmaydilar. Ular iqtisodiyotda ilmiy tadqiqotlar metodologiyasi haqida o‘ylab ham ko‘rmaydilar. “Bugungi kunning eng muhim vazifasi,- deb ta’kidlagan edi, I.A.Karimov, - Hayotimizning barcha sohalarida, ayniqsa, boshqaruvda respublika miqyosida, viloyat, shahar, tuman, qishloq va mahallalarni boshqarishda, tarmoq bo‘g‘inlarini idora etishda yangicha fikrlaydigan, qiyin damlarda mas’uliyatni o‘z zimmasiga oladigan, hayot bilan hamqadam yurishga qodir, imoni pok, bilimdon, ishbilarmon odamlarni topish, ularga ishonch bildirishdan iboratdir”. Ha, ushbu xislatlarga ega bo‘lish uchun ish jarayonida qanday uslublardan foydalanish kerak, degan savol ko‘ndalang bo‘lib turadi. Demak, hozirgi davr iqtisodiyoti, metodologiyasiz ilmiy bo‘la olmaydi. Metodologiya nima ekanligini oldingi bo‘limlarda aytib o‘tgan bo‘lsak-da, aynan iqtisodiy sohada u qanday namoyon bo‘ladi va u nimalarni talab qiladi, endi shular ustida oz bo‘lsa-da, to‘xtalamiz. O‘tmishdagi buyuk allomalar o‘zlarining ijodlarida u yoki bu manbaga, tarixiy jarayonlarga va xalq merosiga suyangan holda yangiliklarni kashf etganlar. Aniqrog‘i hayotdagi, turmush tarzidagi qarashlar, uslublar, tafakkur tizimlaridan

foydalangan holda ob’yektni tasvirlaganlar va xulosalar chiqarganlar. Shu sababli ham ularning xulosalarini, kashfiyotlarini inkor etib bo‘lmaydi. Demak, iqtisodiy soha ham bundan istisno emas. Iqtisodiy sohalar bilan shug‘ullanadigan har bir tadqiqotchi ham o‘tmishdagi iqtisodiy qarashlar, kuzatishlar, uslublar, tafakkur hosilalariga suyangan holda ish olib borsalar, yaratgan ta’limotlari hayotdan abadiy o‘rin oladi. Zero, ana shunday yondashishning o‘zi metodologiyadir. Metodologiya turli chig‘iriqlardan o‘tib, qiyinchiliklarga bardosh beradigan uslublar yig‘indisi sifatida tan olingan ta’limotdir. Chunki, u o‘zining fanda tutgan o‘rni bilan farqlanib turadi. Ilmiy ijodga qanday yondashish kerakligining yo‘lini ko‘rsatadi. Shu munosabat bilan aytish mumkinki, metodologiya ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning kalitini beradi. Metodologiyaga asoslanib, O‘zbekiston ijtiomiy-iqtisodiy sohalarini yangi bosqichga ko‘tarish mumkin. Bu holat fan rivojlanishini qamrab oladi. Fan rivojlanishi metodologiyaga bog‘liq. Binobarin, respublikadagi muhim yo‘nalish – iqtisodiy soha fan taraqqiyotisiz rivojlanmaydi. Fanning ham rivojlanishi insonlar, ijodkorlar faoliyatiga bog‘liq. “Fanning zamon talablari darajasida taraqqiy topishi uchun mening nazarimda, quyidagi muhim omillar zarur. G‘oya, moddiy asos, tegishli sharoit, fikr, tafakkur erkinligi. Ilmga, ijodga, kashf etishga intilish – bu oliyjanob intilishdir. Hozirgi sharoitda ishbilarmonlar, savdogar va tadbirkorlar topish – tutish jihatidan ilm-fan va madaniyat sohasi kishilaridan o‘tib ketgani sir emas. Mayli, bozor iqtisodiyoti busiz bo‘lmaydi. Savdo-sotiq, biznes kerak. Lekin fan, ijod ularning soyasida qolishiga biz yo‘l qo‘ya olmaymiz. Chunki, mamlakatning iqtisodiy qudratini, uning ertangi kunini, boringki, taqdirini ham provard natijada aql-zakovat, ma’naviyat hal qiladi. Zero, ilmga intilish yo‘qolsa, fan taraqqiy etmaydi, ilm-u fan rivojlanmasa – jamiyatning kelajagini tasavvur etib bo‘lmaydi. Bu haqiqatni barcha teran his qilmog‘i darkor (I. A. Karimov. Bunyodkorlik yo‘lidan. T.4. –T.: O‘zbekiston, 1996. 88-bet). Ushbu fikrlardan ko‘rinib turibdiki, fan, ijod izlanish iqtisodiy sohalar chambarchas bog‘lanib ketgan. Bu bog‘lanishlarning o‘zagini topish va shu asosda magistrantdan kelajakda ham izlanishini davom ettirishini

talab etiladi. Bu ancha murakkab jarayon. Ayniqsa, iqtisodiyotning moliya, bank, kredit, audit sohalarini boshqarish yildan yilga murakkablashib bormoqda. Ana shuning uchun ham izlanuvchi metodologik jihatlar bilan shug‘ullanishi zarur. Iqtisodiyotda metodologiya muayyan maqsadga erishmoq uchun qanday vositalar qo‘llanilishi haqida izlanuvchiga ma’lumotlar beradi. Metodologiya mazkur maqsadga erishishning “baho”sini ham belgilashda yordam beradi, xabar qiladi. Biroq bu keng qamrovli bo‘lib, izlanuvchi uning o‘ziga tegishli tomonlarinigina olishi zarur. Aks holda “xabar”larga “ko‘milib” qolib o‘z yo‘lini topa olmay qolish mumkin. Haqiqiy izlanish mavjud narsa va hodisalar haqida olib boriladi, taxminiy narsa va hodisalar rad etiladi. Ilmiy izlanishda inson uchun zarur va ahamiyatli bo‘lgan haqiqat izlanadi: izlanayotgan dalil to‘g‘ri va umumahamiyatga egaki, iqtisodiy fanlar sohasidagi uslubiy jihat ilmiy dalil, o‘z maqsadiga erishish uchun barcha insonlar tomonidan ham to‘g‘ri deb topilishi kerak. Kimdir iqtisodiy fanlar uchun metodologiyaning ahamiyati yo‘q desa, u yirik xatoga yo‘l qo‘yadi. Bilamizki, iqtisodiyotda ham son-sanoqsiz muammolar bor. Ular ba’zida biri ikkinchisini taqozo etadi, inkor qiladi, ziddiyatlarga duch keladi, chekinishlarga to‘g‘ri keladi. Bu muammolarni yechish metodologiyaga bog‘liq. Davlatning fan va iqtisodiyot sohasidagi siyosati Davlatimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng o‘ziga xos va mos rivojlanish yo‘lini tanladi. Sobiq ittifoq davridagi boshqarish talabga javob bermay qoldi. O‘zbekistonni jahonga namoyon qilish, axborot va iqtisodiy jihatdan chetlashtirish hollariga barham berish, jahon hamjamiyatining boshqa mamlakatlari qatorida teng bo‘lib olish sari intilish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylandi. Bu sohada ma’lum yutuqlarga erishildi. Turmush tarzimiz hayotimizni jamiyatimizning asosiy tamoyillarini va davlatimizning siyosiy, ijtimoiy, huquqiy iqtisodiy tuzilmalarini hal qiluvchi, umuminsoniy qadriyatlarga asoslangan, erkin demokratik kelajagimizni aniq belgilab bergan asosiy qonun – Konstitutsiyamizni qabul qildik. Iqtisodiy yo‘nalishlarni belgilashda respublikamizning o‘ziga xos

turmush tarzi, shart-sharoitlari va xususiyatlari, xalq an’analari va urf-odatlari har tomonlama hisobga olindi. O‘zbekiston tanlab olgan yo‘l respublika va uning xalqi manfaatlariga nihoyatda mos keladigan ijtimoiy jihatdan yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan iqtisoddir. Iqtisodiy islohotlar siyosiy manfaatlarga bo‘ysundirilgan mamlakatlarda iqtisodiyot batamom barbod bo‘lishini hayot tasdiqlagan. Shunday bo‘lsa xalqning ahvoli og‘irlashadi. Ziddiyatlar kuchayadi. “Biz iqtisodni har xil siyosiy mafkuradan ustun qo‘yib, shu sohada bo‘lgan muammolarni hal qila borib, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlaymiz. Butun jamiyatimizni yangilash asosini va inson uchun munosib shart-sharoitlar yaratyapmiz. Iqtisodiy islohotlarni o‘tkazishga yangicha yondashuvlarni hayotning o‘zi taqozo etyapti. Iqtisodiy islohotlar mohiyatini chuqurroq ifoda etish, ularning hayotiy zarurligini aniq ravshan anglab yetish lozim. Respublikada har bir rahbar, har bir xodim ilg‘or fikrlovchi har bir odam islohotlar g‘oyasi bilan yashashi lozim” 1 . Demak, iqtisodiy islohotlarni asosiy tamoyil va g‘oyalarini tushunish va tushuntirish fan rivojiga uni amaliy faoliyatga fandagidek, tatbiq etilishiga bog‘liq. Iqtisodiy islohotlarni, vazifalarni amalga oshirishda mamlakat uchun quyidagi sohalar uzluksiz ustuvor yo‘nalishlar qilib belgilangan: - ta’lim va madaniyatni rivojlantirish va isloh qilish; - aqliy va ma’naviy salohiyatini mustahkamlash; - aholini ijtimoiy himoya qilish. Bularni, umuman, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish, bozor iqtisodiyotiga o‘tish, birinchi galda kadrlar imkoniyatiga, ularning kasb jihatdan tayyorlanganligiga bog‘liq. Ta’lim beradigan fanlar darajasini yuqori pog‘onaga ko‘tarish davr talabidir. Bilimdonlik, yuqori madaniylik, yutuqlar garovidir. Fan kashfiyotlari havo va suvdek zarurdir. Shu sababli ham aytilishi lozimki, davlat bundan buyon ham iqtisodiyotda, eng asosiy ustuvor tadqiqotlarni qo‘llab- quvvatlaydi. 1 I. Karimov. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin . T.2.-T.: “O‘zbekiston”, 1996. 4-bet.

Chunki mamlakatimiz kelajagi ana shu tadqiqotlarga bog‘liq. Demak, ilmiy ijod qilish, izlanishlar, ilmiy tadqiqotlar faoliyatining moddiy bazasini rivojlantirish, xorijiy mamlakatlar tajribalarini o‘rganish, aloqalarni mustahkamlash zarur. Buning uchun iqtisodiyotning amaliy ehtiyojlariga yaqinroq bo‘lish, samarali natijalarni beradigan ixcham, izlanuvchan ijodiy jamoalar tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Iqtisodiy sohadagi fan va ilmiy tadqiqotlarning doimiy rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlardan biri bu ta’lim sohasini chuqur isloh qilishdir. Shu munosabat bilan O‘zbekiston Respublikasi ta’lim to‘g‘risidagi qonunining ishlab chiqilishi ayni muddao bo‘ldi. Qonunning 3-moddasida “Ta’lim O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor deb e’lon qilinadi” deb aytilishi bilan birga, ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy tamoyillari ham ko‘rsatib berilgan. Ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik tavsifda ekanligi; ta’limning uzluksizligi va izchilligi; umumiy o‘rta, shuningdek, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining yo‘nalishi: akademik litsey yoki kasb-hunar kollejida o‘qishni tanlashning ixtiyoriyligi; ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi; davlat ta’lim standartlari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi; ta’lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv; bilimli bo‘lishni va iste’dodni rag‘batlantirish; ta’lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvini uyg‘unlashtirish va boshqalar. Bu ko‘rsatilgan tamoyillar ta’lim tizimidagi islohotlardan bo‘lib, sobiq ittifoq ta’lim tizimidan tubdan farq qiladi. Bu tamoyillar respublikada iqtisodiy sohalarni rivojlantirishga bevosita ta’siri bo‘lmasa-da, lekin iqtisodiy sohada kadrlar tayyorlashning asosi uchun zamin yaratadi. Ushbu tamoyillar asosida Oliy o‘quv yurtlarini tubdan qayta qurish boshlandi. Yaqin yillargacha iqtisodiyotda ishlaydigan xodimlar faqat Toshkent va Samarqandda tayyorlansa, hozirgi paytda barcha viloyatlarda iqtisodiy fan va ta’lim markazlari tashkil etilgan. Zero, zamon talabiga mos mutaxassis tayyorlash zarur ekan, asosan, birinchi o‘rinda o‘quv yurtlarini shakli, qiyofasi va tarkibi, moddiy bazasi ham zamonaviy bo‘lishi talab etiladi. Ta’kidlash lozimki, 1997

yilgacha 300 dan ortiq yangi turdagi ta’lim muassasalari ochilgan edi. Oliy o‘quv yurtlari qoshida 46 ta litsey tashkil etilgandi. 800 dan ortiq o‘quvchilar chet ellarda ta’lim olib qaytgan edilar. Ko‘pgina o‘qituvchilar xorijiy mamlakatlarda malakalarini oshirib keldilar. Hozirgi kunda ana shu olib borilgan tadbirlar natijasida iqtisodiy sohada minglab xodimlar unumli mehnat qilmoqdalar. Usullar, metodologiya va iqtisodiyot Usullar, metodologiya va iqtisodiyot haqida so‘z yuritganda shu narsani unutmaslik kerakki, metodologiya barcha fanlar uchun eng umumiy uslubdir. Demak, iqtisodiyotda ham xususiy uslublar mavjud. Nafaqat iqtisodiy sohada, balki barcha fanlarning o‘ziga xos uslublari bor. Umuman, tadqiqot olib borish uchun son-sanoqsiz uslublar bor, desak xato bo‘lmaydi. So‘z, ana shu son-sanoqsiz uslublardan iqtisodiy sohalar uchun qaysilarini tanlab olish kerakligi haqida bormog‘i lozim. Faylasuf Omonulla Fayzullayev ta’kidlaganidek, olam (biz uchun) bitta bo‘lsa ham uni o‘rganadigan yagona usul yo‘q. Chunki olam, koinot, tirik, notirik tabiat xilma-xil bo‘lganligi uchun ham uni bir yoki bir necha usullar bilan o‘rganish kifoya qilmaydi. Olamni tadqiq qilish uchun turli tomondan yondashgan holda tahlil qilish kerak. Buning uchun turli uslublar borligiga murojaat qilamiz. Bu o‘rinda magistrantlarga usullarning xilma- xilligini ko‘rsatish maqsadida O.Fayzullayevning usullar haqida xulosalarini to‘liq keltiramiz: Umumiy usullar: Empirik. Nazariy. Induksiya-deduksiya. Analiz-sintez. Tarixiy- mantiqiy. Qiyoslash. Analogiya. Tipologiya. Sistema. Klassifikatsiya. Formallashtirish. Ideallashtirish. Konkretlashtirish. Umumlashti rish. Abstraktlashtirish. Aksiomalashtirish. Teoremalashtirish. Lem malashtirish. Prinsiplashtirish. Gipoteza. Modellashtirish. Kutub xona va internetdan foydalanish. Maktab va repititorlik. Fikran eksperiment. Miqdoriy eksperiment. Reduksiya. Ekstra interpolyatsiya. Kompleks-sistemalash. Bashorat. Tanqid- maqtash. Yordam. Pedagogik Evristika. Algoritmlash va hokazo. Bu usullar

hamma fanlarga daxldor bo‘lganidan, ularni falsafiy usullar, deb ham aytish mumkin. O‘rtacha umumiy usullar: Matematik. Iqtisodiy. Statistik-ehtimoliyot. Korrelyatsiya. Programmlash. Kriminalistik. Balans. Instruksiya. Grafik. Golog rafiya. Leksikografik. Topografik. Kartografik. O‘yin nazariyasi. Graflar nazariyasi. Garmoniya. Genealogiya va boshqa usullar. Maxsus usullar: Fizikaviy usullar: Optik. Akustik. Spektral. Radiatsion. Fure spektroskopiya. Rentgen. Radiolokatsiya. Elektrofizik. Issiqlik- fizik. Lazer va boshqalar. Kimyoviy usullar: biokimyoviy. Rentgenfaza analizi. Kataliz. Geterogen. Tseolit va hokazo. Biologik usullar: Litologik-Gistologik. Evolyutsion. Genetik. Immunologik. Geobotanik. Introduksiya-akklimitatsiv va hokazo. Hozirgi kunda jahon miqiyosida yaratilgan ilmiy tadqiqot va bilish usullarini sanab o‘tish - maqsadimizning o‘zi emas. Ularning borligini eslatish yosh olimlarimizga yordam berishdir. Darhaqiqat, ilmiy tadqiqot usullarini hisoblab chiqish, ularning effektlarini aniqlash - juda qiyin masala. Misollar Tarixda va hozirgi kunda jahon miqyosida yaratilgan ilmiy tadqiqot va bilish usullarini sanab o‘tish foydali. Lekin, ulardan amalda qanday foydalanilyapti va biz ham kelgusida qanday foydalanishimiz mumkin, - bu bizning maqsadimiz. Shu vazifa bilan O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi ilmiy-tekshirish institutlarida ishlatilayotgan usullar bilan tanishib chiqdik. Yuqorida keltirib o‘tilgan usullar tasnifini qaytarmaslik uchun, usullarni 4 ta toifaga bo‘ldik: 1) strukturalarni tadqiq qilish usullari, 2) xarakteristikalarni aniqlash usullari, 3) sifatni oshirish usullari, 4) modellash usullari. Strukturalarni tadqiq qilish usullari:

Analitik usul bilan sonlar nazariyasi, funksiyalar nazariyasi, h isoblash matematikasi masalalari yechildi. Fredgolm singulyar integral tenglamalari sistemasi yechimi topildi. Kalsiy sulfat- fosfatning moddiy tarkibi aniqlandi. Korrelyatsion analiz yordamida sug‘oriladigan yerlar modeli yaratildi. Paxtani sotishda ishlatila digan yangicha hisob-kitob usuli. Reaksiyalarning oxirgi holatini analiz qilish usuli yaratildi. Atsetoliz usuli bilan g‘o‘za tabiati o‘rganildi. Biodegradatsiya usuli ishlab chiqarildi. Vizualizatsiya usuli bunyodga keldi. Texnoprogrammlash desorbsiya usuli zanglamaydigan metallardan gazni siqib chiqarishda ishlatildi. Oqsillar bilan membranalar o‘zaro ta’siri flyuoressent zondlar usuli bilan t ekshirildi. Molekulalarni ionizatsiya qilishning uchta usuli o‘ylab chiqildi. Pozitron davrini o‘lchash usuli yaratildi. Inkrustatsiya usulidan foydalanildi. Chigit oqsillari peptid usuli bilan o‘rga nildi. Yadroviy chuqur profillashtirish usuli kuchli izotop effekti aniqlandi. Ekinlarni foydali joylashtirishning yangi usuli ishga tushirildi. Paxtachilikda katalitik parchalash usuli qo‘llanildi. Biologik tizimlarni tadqiq qilishda radioanalitik usul yaratildi. Oltin va kumush tarkibida qo‘shimcha moddalarni aniqlashda radioak tivatsion usul qo‘llanilmoqda. Alkilaminni sintez qilish usuli kashf etildi. Kimyoviy rafinlash usuli ishlab chiqildi. Qurt- qumirsqalar feromontlarini sintez qilish usuli bunyod etildi. Elektron nurlanish o‘zaro ta’sirini optik va elektron spektros-kopiyasi usuli bilan o‘rganildi. Spektrografik va xromatografik usullari yordamida defoliantlar tekshirildi. Fotometrik usul ancha ish berdi. Lazer rezonans flyuoressensiya usuli bilan izotoplarning radiusi aniqlandi. Paxtachilikda embriogeniz masalalari elektron- mikroskop usuli bilan tadqiq qilindi. Xarakteristikalarni aniqlash usullari: Pozitronlar annigilyatsiyasi usuli bilan paxta tolasi makro mustahkamlik xususiyati birinchi marta o‘rganildi. Kichik daryolar ekosis temasini qanday tiklash va foydalanish usuli ishga tushdi. Chinordan to‘kilgan barglardan tokoferol olish usuli yaratildi. Geterogen kislota gidrolizi usuli bilan bir qancha mahsulot olindi. Gidrodinamik usul yordamida molekulyar xarakteristikalar aniqlandi.

Blotti usuli qo‘llanildi. Geotermik usul bilan zilzilani oldindai aytib berish sohasida yangi natijaga erishildi. Suvsiz sistemada glikoprotendlarni deglikozilirlash usuli kashf qilindi. Alyumo silikatlar ionlari tekshirish usuli ishtatildi. Regional zilzila fraktalligini aniqlash usulidan foydalanildi. Relyativistik bilishda bilimlarni yig‘ish usuli yaratildi. Radioaktiv qoldiqlarni tozalashning optimal usulidan foylanildi. O‘simliklarda immunitetni aniqlash usuli. Fiziologik faollik gradientining morfologik namoyon bo‘lishini aniqlovchi usul ishla tildi. Bozor iqtisodiyoti tizimiga o‘tishga bir qancha usullar yaratil di. Qiyosiy usul bilan bir qancha davlatlar huquqiy strukturalari, tillarining tipologik tadqiqotlari o‘rganildi. Elektrgidrozarba usuli yordamida g‘o‘zaning xususiyatlari o‘rganilmoqda. Sifatni oshirish usullari: Gullar merosistemasini faollashtirish usuli bilan unimi o‘nlab marta oshirildi. Nashani dalada yo‘qotadigan biopreparat usuli ishlab chiqildi. Nikellash elektrolitlari optimal tarkibini aniqlashda sirtqi taranglatish usuli yaratildi. Ko‘p fazali muhit gidro mexanikasi qonuniyatidan foydalanib tuproq osti sug‘orish usuli yaratildi. Gidroprivozli manipullash organining mustahkamligini oshirish usuli. Orol havzasi suvini tozalashning nazorat usullari ishlab chiqildi. Natriy volframati eritmalarini tozalash usuli. Kingisep fosforini ishlash usuli. Tuproq sifatini oshirish yangi usullari. Chigitning sifatini oshirish usullari. Tseolit usuli taj ribadan o‘tkazildi. Chigitning kasallikdan qutqarish usullari. Qand lavlagini qayta ishlash kompleks usuli. Televideniye effektligini oshirish usuli yaratildi. Yuqori voltli elektroforez usuli mukam mallashtirildi. Yangi spirtsiz ichimliklar ishlab chiqarish usullari joriy etildi. Ko‘kalamlashtirish va gulshunoslikda ilg‘or usullar yaratildi. Yadro reaksiyalari usuli bilan bir qancha materiallar xususiyatlari bunyodga keldi. Chigitni elektrik tok va kompozitsiya bilan qayta ishlash usuli yaratildi. Modellashtirish usuli 1) Matematik modellashtirish. Metallogenetik analiz uchun ikki model tavsiya etildi: ob’yektlarning fazoviy tarqatishi modeli va ob’yektlar orasida

geometrik munosabatlar modeli. Suv havzasida suvning yuqori qatlamida tasodifiy jarayonlar nazariyasidan foydalanib matematik model yaratildi. Paxta teruvchi mashina haraka tining matematik modeli bunyod etildi. Ilk ontogenezning modeli. Fazoviy komponovka konstruktsiyalari matematik modeli. Boshqaruv hujjatlari maketi optimallashtirish matematik model. Differen sial tenglamalar sistemasini yechishning modeli. Filtrlash modeli. Gidrokimyoviy jarayonlarni matematik modeli. Har xil sistemalar dinamikasining matematika modeli. Statistik modellarning turg‘un ligi tatqiq etildi. Paxta terish apparatida tola va chigitning zarar lanishining ehtimollik modeli. Stoxastik differensial tengla malarga asoslangan tasodifiy tebranishlarning miqdoriy modeli. H isoblash matematikasi va texnikasining zamonaviy modellari, informatika texnologiyasining oxirgi modellari ustida ish olib borilmoqda. 2) Fizik modellash. Tog‘ jinslarining transportlash jarayonini modellash. Makromolekula deformatsiyasi va destruksiyasi mexanizm larining modeli. Nuklon zarbasida kvark-glyuon modeli. Ekvivalent elektr o‘tkazishni aniqlash. Seysmik ta’sirda o‘zaro ta’sir modeli. Suyuqlikda generatsiya qilish modeli. Ko‘p darajali tarqatilgan ekspert sistemalarini avtomatlashtirish modeli yaratildi. Yozib olish, modefikatsiya va ko‘chirib yozish modeli. Hisoblash kompleksida idora qilish situatsiyalarini modellash. Chuqur fokusli zilzila geodinamik modeli. G‘o‘zaning ilk rivojlanish modeli. Murakkab strukturali tuproqda namlik, issiqlik va tuzlarning o‘tish modeli. Salbiy geotropizm effektini ifodalovchi model. 3) Struktura - funksional modellar. Dispetcherlik boshqaruvida axborotlarni ishlash modeli transportda ko‘p ishlatil moqda. Informatsion texnologiyalari asosida ilmiy-texnikaviy rivojlanish modellari yaratildi. Agrosanoat ishlab chiqarishda oldindan bilish modeli. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishda talablarning o‘zgarib turishini hisobga oladigan konseptual model ishlamoqda. Byudjetga kirimni operativ oldindan aytish adaptiv modeli. Paxta terish mashinalari uzellari va agregatlarini boshqarish modeli. Kardiologiyada ekspert modeli. Algoritmlar xarakteristikalari tadqiq qilishning dialog modeli. Energoob’yektlar

strukturasini aniqlovchi model. “Dvigatel-nasos-truboprovod” sistemasining umumlashtirilgan dinamik modeli kashf etildi. Strukturalarni analiz qiluvchi tashqi model. Elektro texnika asboblarining ish qobiliyatini topuvchi mantiqiy model yaratildi. Oldindan aniqlash vositasi bo‘lgan makroekonomik model ishlatilmoqda. Iqtisodiy siyosatni modellashtirish modeli yaratilmoqda 1 . Ishonchimiz komilki, magistrantlar keltirilgan usullarga qiyoslash natijasida o‘zlarining tadqiqotlari jarayonida yangi usullarga duch keladilar va o‘zlari ham yangi usullarni kashf qiladilar. Metodologiya ana shu usullarni boshqaradi, ularga ta’sir etadi, boyitadi, o‘z navbatida o‘zi ham mazmunini boyitadi. Metodologiyani yanada yaxshiroq tushunish uchun quyidagi fikr va mulohazalarga diqqatni jalb etamiz. Ma’lumki, metodologiya bu – dialektikadir. Narsa va hodisalarni nisbiy bilish shu metodologiyaga bog‘liq. Metodologiya eng umumiy, unversal usuldir. U o‘zining eng umumiyligini quyidagicha namoyon qiladi. Masalan, bug‘doy o‘simligini olaylik. Bug‘doy o‘zining mazmuni, sifati, shakli, voqeligi, tuzilishi, miqdori, ziddiyatlariga ega. Mazmun, sifat, shakl, voqelik, tuzilish, miqdor, ziddiyat va boshqalar esa falsafiy kategoriyalardir. Ushbu falsafiy kategoriya yoki tushunchalar orqali bug‘doyning turli xususiyatlarini o‘rganishga kompleks yondashiladi. Shunday yondashilganda bug‘doy haqida to‘la ma’lumot olish mumkin bo‘ladi. Xo‘sh, bu iqtisodiyotda qanday amalga oshadi, degan savol tug‘iladi. Demak, iqtisodiyotda ham metodologiya – ya’ni dialektikadan shunday maromda foydalaniladi. Masalan, tovarning tannarxini aniqlash uchun uning miqdorini, sifatini, shaklini, mazmunini, tuzilishini, zaruriyligini, mohiyatini va hokazolarni o‘rganilib xulosa chiqariladi. Bu holatlar xususiy usullar yordamida amalga oshiriladi. Xulosa shundan iboratki, metodologiya iqtisodiy sohalarga har tomonlama yondashib o‘rganishni taqozo etadi. 1 О. Fayzullayev.Falsafa va fanlar metodologiyasi. Т., 2006 y , 58-62 b .

Tayanch tushuncha va iboralar: Nazariya, kashfiyot, bilish, milliy va umuminsoniy qadriyat, ijod va ijodkor, iqtisodiyotda islohotlar, umumiy usullar, maxsus usullar, o‘rtacha umumiy usullar, sifatni oshirish usullari.

Foydalanilgan adabiyotlar r о `yxati: 1. О `zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. -T. “ О `zbekiston”, 2009 2. Karimov I.A. О `zbekiston: milliy istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. 1-jild, - T. “ О `zbekiston”, 1996. 3. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1996. 4. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild, -T. “ О `zbekiston, 1996. 5. Karimov I.A. Bunyodkorlik y о `lidan. 4-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1996. 6. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot. 6-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1998. 7. S. Xantington “Stopknoveniye sivilizatsiy ? // Polis, M, 1994. 8. SemenovY.N. Sotsialnaya filosofiya A.Toynbi. M., 1980. 9. Sorokin P. Chelovek, sivilizatsiya, obhestvo. M., 1992. 10. T.S. Pilye “ Falsafa tarixi” T., “Sharq” – 2002 y. 11. Tatsit Korneliy Sochineniya v 2-x tomax. L., 1969. 12. Toynbi A. Postijeniye istorii. M., 1991.

O'xshashlar

Ilmiy ijod metodologiyasi kursining predmeti, vazifalari va maqsadlari

Bashorat va ilmiy bashorat ijodiy jarayon sifatida

Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi kursining predmeti, tadqiqot usullari va vazifalari

Tajriba ijod jarayonidagi dalillash usuli sifatida. Iqtisodiyotda tajriba

Tabiat falsafasi