Freydizmda inson masalasi - Falsafa - Referatlar

Freydizmda inson masalasi

Yuklangan vaqt:

13.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

108 KB

Ko'chirib olish

Freydizmda inson masalasi Reja: 1. Psixoanalitik oqimning vujudga kelishi. 2. Z. Freyd insonning xirsiy tabiati haqida. 3. «Edip kompleksi» va libido tushunchalari. 4. Z. Freydning dinga munosabati.

Inson ruhiyati tahliliga Zigmund Freyd asos soldi. Bu davrda insonning ruhiy hayoti tо`g`risidagi tasavvurlar yangi bosqichga kо`tarila boshlagan edi. Ruhiy reallikni bilish va uning chegaralarini ishlab chiqish usullari kо`pgina faylasuflar, psixologlar, fiziologlar, nevrologlar diqqat e’tiborini о`ziga jalb qilgan edi. Ruhiyatni anglash bilan bog`liq bо`lgan muammolarni ikki asosiy guruhga ajratish mumkin. Birinchisi, ruhiy mavjudlikning mazmuni - ong va ruhiyat munosabati masalasi; ikkinchisi, ruhiy hodisalarni tadqiq qilish usuli muammosi edi. Ruhiyat tahlilining shakllanishi Z. Freyd tomonidan о`ziga xos yechimini topdi va talqin qilishi bilan asoslandi. Freyd inson ruhiyatining ishlash mexanizmini ochib berishga harakat qiladi. Bunda u inson qalbining eng tubidan joy olgan tabiiy qatlam – «U»ni asos qiladi. «U» ixtiyoriy ravishda kо`proq lazzatlanish dasturi bо`yicha ishlaydi. Zotan, inson о`z ehtiroslarini, tuyg`ularini qondira olmay, «U»ga qarama-qarshi turuvchi tashqi reallikka duch keladi, unda «Men» yordamga kelib, ana shu ehtiroslarni jilovlab, ijtimoiy tan olingan xulq-atvor normalariga moslashtiradi. Dastlab nazar tashlansa, «Men» onglilikning ibtidosi bо`lib kо`rinadi. Ana shu boshlang`ich «U»ni harakatga keltirib, о`z yо`nalishini о`zgartirishga olib kelib ijtimoiy borliq normalariga bо`ysundiradi. Biroq, freydcha shaxs tuzilmasida ish boshqacha tus oladi: «U»ni «Men» boshqarmaydi, aksincha «U» zimdan о`z shartlarini «Men»ga hukm qiladi. Bu munosabatlarni yuqorida keltirganimizdek, Freyd chavandoz va asov tulpor timsollari orqali ifodalaydi. Demak, ongsiz intilishlarning itoatkor xizmatkori sifatidagi freydcha «Men» «U» bilan tashqi dunyo о`rtasidagi kelishuvchanlikni saqlab turadi. Jumladan, bu bitim doimo amal qilavermaganligi tufayli, freydcha shaxs modelida yana bir tizim «Oliy-Men» yoki «Ideal-Men» paydo bо`ladi, u vijdon yoki mas’uliyat orqali «Men» ustidan hukmronlik qiladi. Freydcha shaxs modelida «Oliy-Men» yuqori mavjudot sifatida ijtimoiy normalarni, qonun-qoidalarni, nufuzli shaxs va ota-ona irodasini ifodalaydi. Agar «Men» - tashqi dunyo vakili bо`lsa, «Oliy-Men» esa «Men»ga nisbatan «U» manfaatining himoyachisi sifatida namoyon bо`ladi. Inson ruhiyatidagi о`rni va vazifasiga kо`ra «Oliy-Men» ongsiz intilishlarni, ijtimoiy

qabul qilinuvchi «Men» impulslariga yо`naltiradi. Shu ma’noda «U»ning xohishlarini jilovlashda «Men» bilan birlashadi. «Oliy-Men» ba’zida «Men»ga qarshi ham turadi, shunda nifoqli vaziyat yuzaga keladi va inson ruhiyatida о`zgarishlar sodir bо`ladi. Shunday qilib, freydcha «Men» «baxtsiz ong» timsolida namoyon bо`ladi. U xuddi lokator singari «U» va «Oliy-Men» bilan dо`stona kelishuv munosabatini saqlab qolish uchun ba’zan bir tomonga, ba’zan boshqa tomonga og`ishga majbur bо`ladi. Freyd ongsizlikning «nasliyligini» va «tabiiyligini» tan olsa ham u ongsizlikni anglash qobiliyatiga ishonadi. Bu quyidagi formulada ifodalandi: «Qayerda «U» bо`lsa, о`sha yerda «Men» ham mavjud» . Ruhiy tahlilning vazifasi inson ruhiyatidagi ongsizlik holatlarini ong sohasiga о`tkazishdan iborat bо`ladi. Bunda ongsizlik tabiatini ochish - insonning ehtiroslarini jilovlash va real hayotda ularni nazorat qilish uchun zarurdir. Freydcha ruhiy tahlilning asl maqsadi shundan iborat bо`lgan. Zigmund Freyd psixo-falsafa fanlarida birinchi bо`lib inson ruhiyatini hech qachon о`zaro kelisha olmaydigan instinkt, mulohaza va ong kuchlari о`rtasidagi jang maydoni sifatida taqdim qildi. «Psixodinamik» atamasi aynan ana shu shaxsning ta’limoti asosida yuzaga keldi. Ruhiyat tahlili nazariyasi psixodinamik yondashuvning kо`rinishi sifatida xizmat qilib, inson xulqini boshqarishda hukmronlik uchun о`zaro raqobatlashadigan yoki kurashadigan instinktlar, motivlar (faoliyatga undovchi sabablar) va mayllarning murakkab о`zaro harakatlariga asosiy e’tiborni qaratdi. Freyd ta’limotida psixodinamik yondashuvning mohiyati shundaki, shaxs hech qachon sukunat holatida bо`lmay, о`zaro ziddiyatli jarayonlarni bosib о`tuvchi murakkab mavjudot - qurilma sifatidan iborat, degan tasavvurda talqin qilingan. Shaxsga nisbatan qо`llaniladigan dinamika tushunchasi insonning xulqi tasodifiy yoki bebosh bо`lmay, balki determinlashgan, ya’ni zaruriy sabablarga kо`ra bog`langan, degan ma’noni anglatadi. Psixodinamik yо`nalishda determinizm - bu biz bajarayotgan, his qilayotgan yoki о`ylayotgan, hattoki ayrim odamlar butunlay tasodif deb о`ylaydigan

hodisalar haqida bilmay gapirib yuborish, bilmay xato yozib qо`yish va shunga о`xshash barcha holatlarga ham birdek taalluqlidir. Bu tasavvur bizni psixodinamik yо`nalish taqdim qiladigan eng asosiy va hal qiluvchi mavzuga olib keladi, ya’ni aynan shu tasavvur inson xulqini boshqarishda ongsiz ruhiy jarayonlarning ahamiyatini ta’kidlaydi. Freydning fikricha, faqat qiliqlarimizgina aksariyat hollarda irratsional (aqlli qoidalarga zid) bо`lmay, xulqimizning ahamiyati va sabablari ham kamdan-kam hollarda anglangan bо`ladi. Freydning ta’limotini tan olmay turib, zamonaviy shaxs kamoloti haqidagi nazariyalarni obyektiv baholab bо`lmaydi. Uning u yoki bu g`oyalari tan olinishi yoki tan olinmasligidan qat’i nazar Freydning XX asr G`arb sivilizatsiyasiga kо`rsatgan ta’sirini inkor etib bо`lmaydi. Shuni ta’kidlash joizki, insoniyat tarixi rivojlanishi davomida freydizm g`oyalari keng va kuchli ta’sir kuchiga ega bо`lgan. Uning inson tabiatiga nisbatan о`ziga xos qarashlari о`sha davrda hukmron bо`lgan tasavvurlarga keskin zarba berdi: Freyd insonning qorong`i, yashirin, demak anglab bо`lmas deb hisoblangan ruhiy hayoti qirralarini tushunish yо`llarini taklif qildi. Freyd 45 yillik ilmiy faoliyati davomida: birinchidan, shaxsning keng kо`lamli nazariyasini; ikkinchidan, о`zining terapevtik tajribasi va о`zini о`zi tahlil qilishga asoslangan klinik kuzatishlarning keng miqyosli tizimini; uchinchidan, nevrotik (asabiy) buzilishlarni davolashning о`ziga xos usulini; tо`rtinchidan, boshqa hech qanday usul bilan о`rganib bо`lmaydigan ruhiy jarayonlarni tadqiq qilish uslubini yaratdi. Shu о`rinda alloma Zigmund Freyd haqida tо`xtalib, uning ijodi yil sayin emas, kun sayin rivojlanayotniga guvoh bо`lamiz. U 1856 yilning 6 mayida Avstriyaning Frayberg (hozirgi Chexiyaning Moraviya) shaharchasida tug`ildi. Freyd tо`rt yoshga tо`lganda, uning oilasi moliyaviy qiyinchiliklar tufayli Venaga kо`chib о`tgan. Freyd umrining oxirigacha Venada yashadi va 1938 yilda, о`limidan bir yil oldin Angliyaga kо`chib о`tdi. Freyd klassik ma’lumot oldi: yunon va lotin tilini о`rgandi, buyuk mumtoz shoirlar, dramaturglar va faylasuflar – Shekspir, Kant, Gegel, Shopengauer va Nitshe asarlarini chuqur о`rgandi. 1873 yilda Vena universitetining tibbiyot

fakultetiga о`qishga kirdi. О`qish jarayonida mashhur psixolog Ernest Bryukke qarashlari ta’siriga berildi. Bryukke talqini bо`yicha, barcha tirik mavjudot dinamik-energetik tizim bо`lib, moddiy olam qonunlariga bо`ysunadi. Freyd bu g`oyalarni jiddiy qabul qiladi va keyinchalik ular Freydning ruhiy mavjudlik dinamikasi borasidagi qarashlarida aks etdi. 1881 yili Freyd universitetni tugatib, miya anatomiyasi institutida ishlay boshladi hamda katta yoshdagi odamlar va homila miyasining qiyosiy tadqiqotlari bilan shug`ullandi. Oradan kо`p о`tmay, u о`z ishini tashlab, nevropatolog sifatida faoliyat kо`rsata boshladi. 1885 yil Freydning taqdirida burilish bо`ldi. U Parijga borish va о`sha davrning eng mashhur nevrologlaridan bо`lgan Jan Sharkoning qо`lida tо`rt oy shogird-tadqiqotchi bо`lib ishlashga imkon beradigan tadqiqotchilik stipendiyasini olishga muvaffaq bо`ldi. Sharko kо`plab turli-tuman somatik muammolarda namoyon bо`ladigan ruhiy buzilish – isteriyalarning sabablari va davolash usullarini о`rganar edi. Isteriyadan aziyat chekadigan bemorlarda barmoqlarning ishlamay qolishi, kо`rlik, karlik kabi simptomlar kuzatiladi. Sharko gipnotik holatda ta’sir kо`rsatishdan foydalanib, bu simptomlarni kuchaytirishi yoki bartaraf qilishi mumkin edi. Birmuncha kechroq Freyd terapevtik usul sifatida gipnozni rad qilgan bо`lsa ham, Sharkoning ma’ruzalari va klinik tajribalari unga juda kuchli ta’sir kо`rsatdi. Parijning mashhur Salpetriyer shifoxonasidagi qisqa muddatli amaliyotdan sо`ng Freyd nevrolog ixtisosligidan psixopatologga aylandi. 80-yillarda Freyd Venaning eng taniqli vrachlaridan biri Yozef Breyer bilan hamkorlik qila boshladi. Bu davrga kelib Breyer isterik kasalliklarni bemorlarning о`z kasallik simptomlari haqidagi erkin hikoyalari usulini qо`llab davolash sohasida sezilarli muvaffaqiyatga erishgan edi. Breyer va Freyd isteriyaning psixologik sabablari va bu kasallik terapiyasi usullarini birgalikda tadqiq qildilar. Bu ish «Isteriyani tadqiq qilish» (1895) kitobini nashr qilish bilan yakunlandi. Ular bu kitobda isterik simptomlarning paydo bо`lishiga jarohatlovchi hodisalarni eslatuvchi ong ostiga siqib chiqarilgan xotiralar sabab bо`ladi, degan xulosaga keldilar.

Freyd bilan Breyer о`rtasidagi shaxsiy va kasbiy munosabatlar taxminan «Isteriyani tadqiq qilish» kitobi nashr qilinishi bilan keskin uzildi. Hamkasblarning birdaniga ashaddiy raqiblarga aylanib qolishining sabablari hozirgacha noma’lum. Freydning biografi Ernest Jounning tasdiqlashicha, Breyer isteriyaning kelib chiqishida hirsiylikning roli masalasida Freydning fikri bilan umuman kelisha olmagan va shu narsa ular munosabatlarining uzilishiga sabab bо`lgan. Freydning isteriya va boshqa ruhiy buzilishlar asosida hirsiylik bilan bog`liq muammolar yotishi haqidagi fikrlari 1896 yilda uning Vena tibbiyot jamiyati a’zoligidan chiqarilishiga sabab bо`ldi. Bu vaqtda Freydda keyinchalik uning ruhiyat tahlili ta’limotiga asos bо`ladigan ma’lumotlar nihoyatda kam edi. Ustiga-ustak bu vaqtda unda ma’lum ma’noda tushkunlik kayfiyati ham paydo bо`lgan. Jonsning kuzatishi bо`yicha, bu vaqtda Freydning о`zini о`zi baholashi uning quyidagi fikrida ifoda qilinadi: «Mening qobiliyat va iste’dodim nihoyatda cheklangan – men na tabiiy fanlarda, na matematikada va na hisobda kuchli emasman. Biroq, о`ylaymanki, mening cheklangan bilimlarimning о`ziyoq juda ham kuchli rivojlangan». 1896-1900 yillar oralig`i Freyd uchun yolg`izlikda kechgan sermahsul davr bо`ldi. Bu davrda u о`z tushlarini tahlil qila boshlaydi. 1896 yil otasining о`limidan sо`ng esa har kuni uyqudan oldin yarim soat о`zini о`zi tahlil qilish bilan shug`ullanadi. Uning mashhur «Tushlarni ta’birlash» (1900) asari о`z shaxsiy tushlarini tahlil qilishga asoslangan. Lekin dastavval bu noyob asar psixiatriya jamiyati tomonidan inkor qilindi. Freyd esa о`z mehnati uchun atigi 209 dollar mualliflik gonorarini oldi. U sakkiz yil mobaynida о`z kitobidan atigi 600 nusxa sota oldi, xolos. «Tushlarni ta’birlash» nashr qilingandan keyingi besh yil ichida Freydning obrо`si shunchalik kо`tarildiki, u dunyo tanigan vrachlar safidan о`rin oldi. 1902 yilda «Psixologik chorshanbalar» jamiyati tashkil bо`lib, unga Freydning eng sodiq intellektual izdoshlari kirdi. 1908 yilda bu jamiyat Vena ruhiyat tahlili jamiyati, deb atala boshlandi. Jamiyat a’zolari bо`lgan Ernest Jons, Shandor Ferensi, Karl Gustav Yung, Alfred Adler, Gans Saks, Otto Rank kabi Freydning kо`plab safdoshlari keyinchalik о`z yо`nalishida taniqli ruhiy tahlilchilar bо`lib yetishdilar.

Birmuncha kechroq esa Adler, Yung va Ranklar Freyd izdoshlari safidan chiqishib, о`zaro raqobatdagi ilmiy maktablarga asos solishdi. 1901-1905 yillarda Freydning ijodiy faoliyatida alohida sermahsul davr bо`ldi. Freyd о`zining bir necha asarlarini, jumladan «Kundalik turmush psixopatologiyasi» (1901), «Seksuallik haqida uch esse» (1905), «Yumor va uning ongsizlikka munosabati» (1905) kabi kitoblarini nashr qildi. «Uch esse…»da Freyd bolalar jinsiy mayllar bilan dunyoga keladi va ota-onalar ular uchun dastlabki hirsiy obyektlar bо`lib xizmat qiladi, degan fikrni ilgari surdi. Ushbu fikrga nisbatan darhol ijtimoiy norozilik paydo bо`ldi. Ba’zi olimlar Freydni hirsiy perversiyalardan (lotincha perversio – notо`g`ri tomonga yо`nalgan) aziyat chekadigan, axloqsiz odam sifatida ayblay boshlashdi. Kо`plab tibbiyot muassasalari Freydning bolalar hirsiyligi haqidagi qarashlariga toqat qilayotganligidan norozi bо`lgan odamlar ularga qatnamay qо`yishdi. 1909 yilda ruhiy tahlil harakatini о`lik nuqtadan qо`zg`atib, izolyatsiya holatidan xalqaro obr о `-e’tibor yо`liga olib chiqqan voqea sodir bо`ldi. G. Stenli Xoll Freydni Massachusets shtatining Uorchester shahridagi Klark universitetiga ma’ruzalar о`qish uchun taklif qildi. Tinglovchilar ma’ruzalarni iliq kutib olishdi va Freyd faxriy doktor darajasi bilan taqdirlandi. Uning obrо`si kundan-kunga ortib borardi, odamlar dunyoning turli burchaklaridan unga maslahat sо`rab murojaat qila boshlashdi. Lekin muammolar ham yо`q emas edi. 1919 yilda u urush tufayli о`zining barcha jamg`armalaridan ayrildi. 1920 yili uning 26 yoshli qizi vafot etdi. Lekin uning oldidagi eng katta sinov frontda jang qilayotgan ikki о`g`lining taqdiri uchun xavotir kayfiyati bо`ldi. Qisman birinchi jahon urushi va antisemitizmning yanada avj olishi ta’sirida 64 yoshli Freyd insonning universal instinkti haqidagi nazariya, ya’ni о`limga moyillik nazariyasini yaratdi. Insonning kelajagiga nisbatan tushkunlik ruhiyatiga qaramasdan, Freyd yangi g`oyalarini о`z asarlarida bayon qilishda davom etdi. Nashr qilingan asarlar ichida «Ruhiyat tahliliga kirish ma’ruzalari» (1920), «Lazzatlanish tamoyilining u tomonida» (1920), «Men va U» (1923), «Bir illyuziyaning kelajagi» (1927), «Sivilizatsiya va undan norozilar» (1930), «Ruhiyat

tahliliga kirish bо`yicha yangi ma’ruzalar» (1933) va 1940 yilda Freydning о`limidan sо`ng nashr etilgan «Ruhiyat tahlili ocherki» asarlari alohida о`rin tutadi. Freydning 1930 yilda adabiyot sohasidagi Gyote sovrini bilan mukofotlanishi - uning nihoyatda qobiliyatli yozuvchi bо`lganligidan dalolat beradi. Birinchi jahon urushi Freydning hayoti va tasavvurlariga katta ta’sir kо`rsatdi. Klinikada davolanayotgan askarlar bilan ishlash ular psixopatologik belgilarining turli-tumanligi va о`ta nozikligi haqidagi tasavvurlarini kengaytirdi. Shuningdek, 1930-yillarda antisemitizmning kuchayishi uning inson ijtimoiy tabiati haqidagi qarashlariga kuchli ta’sir qildi. 1932 yilda u gitlerchilarning doimiy tahdid nishoniga aylandi (Berlinda natsistlar uning kitoblarini bir necha marta gulxanda yoqishdi). Bu voqealarni Freyd shunday sharhlagan edi: «Qanday taraqqiyot! О`rta asrlarda ular mening о`zimni yoqishgan bо`lishardi, hozir esa kitoblarimni yoqish bilan qanoatlanishayapti». 1938 yilda natsistlar Venani bosib olishganidan sо`ng unga nisbatan obrо`li fuqarolarning diplomatik yо`llar bilan aralashuvlariga kо`ra shaharni tark etib, Angliyaga ketishga ruxsat berishdi. Kо`p о`tmay u 1938 yilning 23 sentabrida Londonda vafot etdi. Freyd ta’limotining о`zagini tashkil qiluvchi ruhiyat tahlili atamasi uch xil mazmunni anglatadi: 1) shaxs va psixopatologiya nazariyasi; 2) shaxs buzilishlari terapiyasi va 3) individumning anglanmagan fikrlari hamda hissiyotlarini о`rganish usuli. Nazariyaning terapiya va shaxs о`lchovi bilan bunday bog`lanishi Freydning inson xulqi haqidagi tasavvurlarining barcha qismiga xosdir. Freydizm tuzilishi va yaqin maqsadiga kо`ra individlar ruhiyatini о`rganishga va davolashga yо`naltirilgan. Bu ta’limot avvalo ijtimoiy ongning hozirgi kuni va о`tmishini о`zlashtirishga yordam beradi. Freyd, jinsiy mayllar ong ostini siqib chiqarib, nevrozlar keltirib chiqaradigan ta’qiqlar hamda mohiyat jihatidan insoniyat tarixining boshlanishida paydo bо`lgan axloq va tartibning ijtimoiy normalaridan boshqa narsa emas, - deydi. Freyd ularni «madaniy ta’qiqlar» deb atagan va nima uchun, qanday sharoitda ular paydo bо`lgan, mustahkamlangan, rivojlanganligini aniqlash nihoyatda muhim, deb hisoblagan.

Insoniyat madaniyatining shakllanishi va mohiyati masalalari har doim olimlar diqqatini о`ziga jalb qilgan. Freyd о`zi yozganidek, u insoniyatning umumiy taraqqiyotini alohida shaxslarning bolalikdan yetuklikkacha bо`lgan taraqqiyoti davridagi ruhiy jarayonlarni о`rganish orqali orttirgan tajribasi vositasida tasavvur qilishga harakat qilgan. Alohida tavsiflarni alohida odamdan butun insoniyatga kо`chirib, Freyd shu yо`l bilan jamiyat evolyusiyasi jarayonini tushunishga harakat qilgan. Shuni e’tiborga olish kerakki, Freyd insoniyat madaniyatining shakllanishi jarayonlariga ruhiyat tahlili orqali ta’sir kо`rsatishni ham e’tirof etadi. Bu yо`nalishlar borasida olim ayrim qoidalarni ilgari suradi. Uning fikricha, birinchidan, hamma odamlar u yoki bu darajada nevrotik hisoblanishadi. Ikkinchidan, shaxs о`z individual taraqqiyotida nevroz bosqichidan о`tadi. Uchinchidan, nevroz bosqichi ibtidoiy jamoa uchun ham xosdir. Dunyo xalqlari о`z madaniy-tarixiy taraqqiyotida shu bosqichdan о`tgan. Freyd madaniyatni individning nevrotik ongi orqali izohlab, odamning tabiiy mayllarini axloq ila tartibli bog`laydigan ta’qiqlar tizimidan iborat, deb hisoblaydi. Uning fikricha, mayllarni (hislar) siqib chiqarish - bu erishilgan madaniyat darajasining mezoni, insoniyatning madaniy taraqqiyoti esa bizning «Men»imizga elementar lazzat beradigan tabiiy ehtiroslardan voz kechishdan iborat bо`ladi. Ta’kidlash lozimki, Freydning «madaniyat» atamasi kо`p hollarda «jamiyat» tushunchasiga teng keladigan darajada kо`riladi. U о`zining «insoniyat madaniyati» haqidagi keng ta’rifida kо`rsatadiki, «insoniyat madaniyati» tabiat kuchlari ustidan hukmronlik qilish, farovonlikka ega bо`lish yoki ehtiyojlarni qondirish uchun odamlar tomonidan о`zlashtirilgan bilim va usullarni qamrab oladi. Ayni paytda, u odamlar о`rtasidagi munosabatlarni boshqaradigan, noz-ne’matlarni taqsimlaydigan ijtimoiy institutlarni ham о`z ichiga oladi. Lekin shuni hisobga olish kerakki, ba’zi odamlarda har doim destruktiv, antisotsial hamda madaniyatdan tashqari an’analar yashab qolgan va ularda intilishlar shunchalik kuchli bо`ladiki, bunday odamlarning xulqini boshqalardan ajratib turadi. Inson har doim ikki о`t orasida yashaydi. Bir tomondan, madaniyat insonni tiyadi, uni pala-partish lazzatlanishdan mahrum qiladi (shuning uchun odam

madaniyatdan qutulishga harakat qiladi), ikkinchi tomondan, madaniyat odamni atrof-muhit omillaridan himoya qiladi, tabiatning barcha noz-ne’matlarini о`zlashtirish, ulardan foydalanish va odamlar о`rtasida teng taqsimlash imkonini beradi. Demak, odam madaniyatdan о`z lazzati, deb voz kechsa, u himoyadan, kо`plab noz-ne’matlardan mahrum bо`lishi va hatto halok bо`lishi mumkin! Agar madaniyat foydasiga о`z lazzatidan voz kechsa, bu narsa odamning ruhiyatiga og`ir yuk bо`ladi! Inson qaysi tomonga moyil? Albatta, ikkinchi tomonga! Freyd bu haqda shunday yozadi: «Shu tufayli ham har qanday madaniyat majburiylik va mayllardan voz kechish hisobiga qurilishi kerak va uni tushunishda shu narsa ma’lum bо`ladiki, og`irlik markazi moddiy ne’matlardan ruhiyat tomonga suriladi. Hal qiluvchi masala shundaki, qanday qilib odamning о`z mayllaridan voz kechishi hisobiga unga tushadigan og`irlikni yengillatish, bunday yо`qotishning majburiyligiga kо`niktirish va natijada taqdirlash mumkin». Freydning madaniyatshunoslik sohasidagi chuqur mulohazalari uni din muammosiga yaqinlashtirdi. Madaniyat muammosi - din muammosi bilan chambarchas bog`liqdir. Madaniy ta’qiqlarni kо`rib chiqishda Freyd ularning diniy tasavvurlar bilan bog`liqligini aniq his qildi. Qolaversa, kо`plab dinshunoslar inson hayotini boshqarishda qadimiy meyorlarga ilohiy tus berishadi. Insoniyat madaniyati diniy asosga qurilgan, deb hisoblashadi. Dinning paydo bо`lishini Freyd shunday tushuntiradi: inson ojiz va yashashi uchun kо`p narsadan voz kechishi kerak. U о`z istaklarini man qiladigan jamiyatga qо`shilishi shart. Demak, inson yashashi uchun о`zining kо`pgina mayllaridan voz kechadi! Uni о`z mayllaridan voz kechganligi uchun taqdirlash, tabiat hodisalari va boshqa individlarning tajovuzlaridan himoya qilish uchun biror kuch-qudrat - kimdir kerak bо`ladi. Bu vazifalarni kim bajara oladi, degan savol tug`iladi. Ilk bolalikda biz oilada otaning ta’sirini sezamiz. U hokimiyatga ega, о`z qoidalarini о`rnatadi, oilani himoya qiladi. Bolada otaga nisbatan har tomonlama hurmat shakllanadi: u otani kuchli va mehribon deb hisoblaydi. Ota uning uchun nufuz, yana bola onasini otasiga rashk qiladi, uning о`rnini egallashni xohlaydi! Ammo,

keyinchalik insestuoz (qon almashinishi) mayllar о`z kuchini yо`kotadi, lekin otaning oldidagi hurmat va qо`rquv qoladi! Xuddi shunday funksiyani xudo ham bajaradi. Dastavval totemdan xudolarning butun bir guruhi о`sib chiqqan, keyinchalik faqat yolg`iz, qudratli, jazolovchi xudo qolgan. Bu xudo keyinchalik g`amxо`r va adolatli xudoga aylangan. Shunday qilib, odamlar о`zlarining butun antisotsial xulqlari uchun mas’uliyatni xudoning yelkasiga yuklashgan. Odamlar о`z mayllaridan voz kechishgani uchun xudodan mukofot olishga umid qilishadi va nihoyat xudoning obr о `si ularga о`zlarining ichki ziddiyatlaridan qutulishga yordam beradi. Kо`rib turibsizki, din madaniyatning asosiy qismlaridan biridir. Lekin Freyd dinni ommaviy nevroz deb ataydi. U nimaga asoslanib bunday xulosaga kelgan? Gap shundaki, din о`zining kо`p qoidalari bilan shaxsga singishgan nevrotik holatni eslatadi. Masalan, shaxs nevrotik holatda qandaydir harakatlarni amalga oshirishdan qо`rqsa, haqiqiy dindor ham qandaydir diniy marosimni amalga oshirishdan qо`rqadi. Farq shundaki, nevrotik о`zining doimiy qaytariluvchi mashg`ulotlari mazmunini tushuntirib bera olmaydi, dindor esa о`zining ilohiy bilimlaridan kelib chiqib u yoki bu marosimlarni izohlay oladi. Shunday qilib, ayrim e’tirozlar bilan dinni ijtimoiy nevroz deb atash mumkin. Shu bilan birga din ijobiy ahamiyatga ega ham. YA’ni, xususiy nevroz ijtimoiy nevrozdan kо`ra xavfliroq, u bemorning jismoniy holatiga ta’sir qiladi, ijtimoiy nevroz esa butunlay xavfsizdir. Xuddi shunday dinni antinevroz deb ham atash mumkin, chunki u xususiy nevrozlarni susaytirishga va ijtimoiy ziddiyatlarni yumshatishga yordam beradi. Dinning bama’nilashuvi (cheklanishi) madaniyatning keskin tanazzuliga sabab bо`ladi. Xuddi shunday holat О`zbekistonda tо`ntarishdan (1917 yil) keyingi shо`rolar davrida kuzatildi. Shubhasiz, Freyd ta’limoti mukammallikka da’vo qilolmaydi, lekin bu ta’limot insoniyat jamiyati taraqqiyotini tushunish va baholashda katta qadam bо`ldi. Ruhiyat tahlili nazariyasini yaratib, u inson ruhiyatini anglash va uning qatlamlarini ochishda nihoyatda ilgarilab ketdi. Hozirgi paytda bu nazariya yanada takomillashdi. U о`zining kо`plab izdoshlariga ega bо`ldi.

Freyd ta’limoti shakllanishiga ta’sir qilgan nazariy omillar haqida sо`z yuritadigan bо`lsak, u Qadimgi yunon, lotin, ispan va italyan tillarini о`rganadi. Kо`plab falsafaga oid kitoblarni birinchi manbadan fransuz va ingliz tillariga tarjima qilgan. Tadqiqotchilarning ta’kidiga binoan, Suqrot, Aflotun, Arastu va boshqa qator buyuk faylasuflarning hayoti va ijodini о`rgangan. Ma’lum bо`lishicha, ruhiy tahlilning asosiy qoidalaridan biri - dastlab nomohiyatiy kо`ringan, tasodifan gapirib yuborilgan, kо`zga tashlanmagan narsalar - haqiqatda esa zaruriy va qimmatli bо`lib chiqadi. Ularni о`rganish insonni faoliyatga chorlovchi mohiyatini ochishga yordam beradi. Garchi ushbu nazariy xulosani Freydning о`ziga nisbatan qо`llasak va uni «ruhiyat tahlilining ruhiy tahlili» deb atasak, bunday muolaja ruhiy tahliliy ta’limotning falsafiy asoslarini ochishga yordam beradi. Freyd asarlarining matnini tahlil qilganimizda, kо`p joylarda Diogen, Epikur, Spinoza, Russo, Gassendi, Spenser kabi faylasuflarning ismini uchratamiz. U boshqa faylasuflarning g`oyalari bilan chuqur va asosli ravishda tanish bо`lgan. Falsafaning ruhiy tahlilga ta’sirini yaxshi bilamiz, lekin Freyd buni inkor qiladi. Ruhiyat tahlili g`oyalarining originalligini (о`ziga xosligi) bir necha bor ta’kidlaydi va о`z ta’limotini shakllantirishda ilgari mavjud bо`lgan falsafiy dunyoqarash ta’sir qilmagan, deydi. Zotan, kam hollarda о`quvchilari oldida о`z ta’limotini asoslashga tо`g`ri kelganda, gо`yo xotirasidan kо`tarilgandek, falsafiy manbalarga murojaat qilar edi. «Kо`rsatish mumkinki, - deb yozadi Freyd 1917 yilda о`zining ilgarigi va keyingi ta’kidlaridan tashqari, - buyuk mutafakkir Shopengauerning ongsiz «irodasi»ni ruhiy tahlildagi ruhiy intilishlarga aynanlashtirish mumkin».

Z. Freyd: Eros va Tanatos Eros Tanatos Xarakter Yaratuvchanlik Buzg`unchilik Ifodalanishi Hayotga va muhabbatga bо`lgan intilish О`lim va agressivlikka bо`lgan intilish Rivoji Bunyodkorlik Buzg`unchilik, о`ldirish va о`z- о`zini о`ldirish Maqsad Mutanosib hayot rivoji Inson va butun tirik mavjudotni noorganik holatga qaytishi

Adabiyotlar: 1. Блауберг И. Анри Бергсон. - М.: Юрайт-Издат, 2003. 2. Гардинер П. Артур Шопенгауэр. Философ германского эллинизма. - М., Наука, 2003. 3. Гриненко Г.В. История философии: Учебник. - М.: Юрайт- Издат, 2006. - 688 с. 4. Дарно Антисери и Джованни Реале. Западная философия от истоков до наших дней. - М., Наука, 2001. 5. Жаҳон фалсафаси тарихидан лавҳалар (Тузувчи ва илмий муҳаррир Қ.Назаров. масъул муҳаррир М.Баратов). - Тошкент: Файласуфлар миллий жамияти, 2004. 6. История философии: Учебник для вузов // Под ред. А.С.Колесникова - СПб.: 2010. 7. История философии для студентов вузов. - Ростов на Дону, 1998. 8. Йўлдошев С, Усмонов М., Каримов Р., Қобулниёзова Г., Рузматова Г. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси (ХУП-ХХ асрлар). - Тошкент: Шарқ, 2002. 9. Камю А. Бегона. - Тошкент: Янги аср авлоди, 2013. 10. Камю А. Избранное. - М.: Мысль, 1969.

O'xshashlar

Inson borlig‘i

Jamiyat va inson falsafasi

Falsafiy antropologiya (inson falsafasi)

Seren Kyerkegorning inson falsafasi

Stiven Pinkerning inson falsafasi