Фалсафа тарихи. Фалсафанинг келиб чиқиши - Falsafa - Referatlar

Фалсафа тарихи. Фалсафанинг келиб чиқиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

148 KB

Ko'chirib olish

Фалсафа тарихи . Фалсафанинг келиб чиқиши Режа: 1-§. Фалсафий тафаккурнинг генезиси 2. Қадимги Яқин ва Ўрта Шарқда диний-фалсафий фикрларнинг пайдо бўлиши 3-§. Ҳиндистон, Хитой ва Узоқ Шарқда диний-фалсафий фикрларнинг пайдо бўлиши 4 -§ . Европада диний-фалсафий фикрларнинг пайдо бўлиши

Фалсафий адабиётда фалсафа тарихи турли туман илмий ва мафкуравий талқинлан ва хилма-хил даврлаштириш ҳолатларида берилган. Энг кўп даражада тарқалгани европамарказлаштириш ёндошиши бўлиб, дунё тарихий-фалсафий жараёнининг хилма хиллигини асоссиз равишда торайтиради. Шу билан бир қаторда фалсафа тарихи ривожи босқичларини у ёки бу ижтимоий тараққиёт босқичларига кескин равишда боғлашга уриниш ҳам ўзини оқламайди, негаки, турли минтақалар босиб ўтган босқичлар ўзига хос хусусиятлари билан бир-биридан фарқ қилиши мумкин. Масалан, Қадимги Юнонистон ва Қадимги Римда асосий иқтисодий ишлаб чиқариш воситаси бўлган қулдорлик, бу жамиятлар тараққиётида қулдорлик формациясини шакллантирган бўлса, Марказий Осиё минтақаси мамлакатлари учун бундай бўлмаган. Кўп давлатларда қулдорлик, у ёки бу даражада XIX асрнинг иккинчи ярмигача ва ҳатто шу асрнинг охиригача сақланган бўлса ҳам, аммо у ҳеч қачон уларнинг иқтисодий асоси бўлиб хизмат қилмаган. Шу билан боғлиқ равишда турли минтақалардаги фалсафа ривожининг босқичлари ўз тафовутларига эга бўлган. Барча минтақалар учун умумий босқич предфилософия (фалсафа олди) сифатида афсонавий тафаккурнинг таназзули даври доирасида майдонга чиққан фалсафий саволлар ва жавобларнинг туғилиши даври бўлди. Бирламчи шаклланган фалсафий тизимлар қадимги фалсафа босқичини ташкил этадилар. Фалсафа тараққиётининг кейинги босқичи Ғарбда ҳам, Шарқда ҳам шаклланган ва ривожланган феодал муносабатлар билан боғлиқ. Европада бу давр «ўрта аср фалсафаси » ёки «феодализм даври фалсафаси » деган ном олди. Европа фалсафасини даврлаштириш учун асосли бўлган «ўрта аср фалсафаси» атамаси, Шарқ фалсафаси хусусияти учун баҳслидир, негаки, Шарқнинг кўпчилик мамлакатлари ХХ асрнинг биринчи ярмигача баъзилари эса кейинчалик ҳам феодал муносабатлари босқичида эдилар. Шунинг учун бу ерда «феодализм даври фалсафаси» атамасиини қўллаш ўринлидир. Фалсафа тарихига ёндашиш

Ғарбий Европа фалсафаси ривожининг кейинги босқичлари Уйғониш даври , Янги ва Энг янги замон деган номлар билан атала бошланди. Баъзида бу босқичларнинг даврларга булиниши қуйидаги тарзда берилади: уйғониш даври фалсафаси , янги замон фалсафаси , Маърифатпарварлдик фалсафаси , мумтоз (немис) фалсафаси, ҳозирги замон фалсафаси . Шарқ фалсафасига нисбатан ҳам Янги ва Энг янги замон тушунчасини қўллаш мумкин. Бироқ у ёки бу босқичларнинг хусусиятларига асосланган даврлаштириш кўпроқ мазмунли ва мавзуга яқиндан алоқадордир. Масалан, ХХ асрдаги Марказий Осиё мамлакатлари фалсафа тарихи ҳақида гапирганда, биз маърифатпарварлик, шўролар ва шўролар давридан кейинги босқичлдар ҳақида сўз юритишимиз мумкин. Тарихий-фалсафий жараёнларнинг Ғарбда ва Шарқда даврларга бўлиш қоидалари билан бир қаторда, фалсафада ғарбий ва шарқий анъаналарнинг ўзаро муносабатларини таъкидлаш муҳимдир. Фалсафадаги ғарбий ва шарқий анъаналар ҳақида сўз юритиб, кўпгина фалсафа тарихчилари уларнинг XIX асрнинг иккинчи чорагигача нисбатан мустақил равишда ривожланганликларини қайд этадилар. Кўп жиҳатдан бу Ҳиндистон, Хитой ва Узоқ Шарқ минтақаси мамлакатлари учун хосдир. Яқин ва Ўрта Шарқда эса, ғарбий ва шарқий анъаналарнинг ўзаро таъсири бу минтақада муҳим хусусиятларга эга бўлган. VII I - XII асрлардаги араб тилидаги фалсафанинг шаклланиши бевосита қадимги давр ва эллинистик фалсафанинг, энг аввало, Арасту ва Афлотуннинг асарлари таъсирида юз берди. Ал-Киндий, Ал-Форобий, Ибн Сино, Ибн Туфайл, Ибн Рушд ва бошқалар томонидан йўналиш берилган араб тилидаги фалсафа араб ёки Шарқ арастучилиги ( перипатетизм ) номини олди. Ўз навбатида, бу йўналиш Европадаги ўрта аср фалсафаси ривожига қайта таъсир кўрсатди, жумладан, расмий католикчилик ва ўрта аср схоластикасига мухолифатда бўлган «лотинча аверроизм» (Ибн Рушд исмининг лотинчалаштирилганлиги - Аверроэс) фалсафий оқимини вужудга келишига сабаб бўлди. XIII асрда Ғарбий Европада унинг вакиллари бўлган Париж университетининг

профессори Сигер Брабантский (1240-1282 йилларга яқин) ва унинг издошлари «черков оталари» бўлган Ансельм Кентерберийский ва Аквиналик Фомага файласуфлар билан илоҳиётчилар ўртасида бўлган машҳур баҳсларда Арасту мероси бўйича уларга қарши турдилар. XIV асрдан бошлаб Янги асргача лотинча аверроизм Италияда (Падуан университети) ва Францияда кенг ёйилди. Араб тилида яратилган фалсафа юнон фалсафаси ва табиатшунослигини Европа заминига қайтаришда, ўрта аср схоластикаси хукмига қарши курашда ва фалсафага христиан-католик черкови томонидан берилган «илоҳиёт хизматкори» мақомидаги озод қилишда ажойиб ўрин тутди. Фалсафа инсоният томонидан ибтидоий жамоа тузуми ва унинг таназзули даврида тўпланган маънавий тажриба асосида пайдо бўлди. Бу тажрибага инсон ўз атрофини ўраб турган дунёни ўзлаштириш жараёнида орттирган диний-афсонавий тасаввурлар ва тажрибавий билимларни тааллуқли деб билиш мумкин. Ибтидоий уруғчилик жамоаси ижтимоий онгининг асосий шакли афсонавий тафаккур эди. Бундай онг шаклига қуйидаги ўзига хос белгилар киради: дунёни ҳиссий шаклида қабул қилиш, ассоциативлик, амалий вазиятга йўналтирилганлик ва маълум даражада, мантиқийликккача бўлган фикрлаш (расмий хулосаларнинг йўқлиги ва уларни вазиятга боғлиқ равишда амалий сиймолар билан алмаштириш); у аниматизм (табиатни жонли эканлигига ишониш), анимизм (атрофни ўраб турган дунё ва инсонларга таъсир ўтказишга қодир бўлган руҳлар ва арвоҳларга ишониш), гилозоизм (дунёдаги ҳамма нарсаларнинг жонли эканлигига ишониш), тотемизм (уруғ гуруҳининг тотеми бўлган – ҳайвонлар, ўсимликлар ёки бошқа ашёлар билан сирли қариндошчиликка ишониш), сеҳргарлик ва шамонийлик каби эътиқодларга асосланади; унга антропоморфизм (инсоннинг хусусиятлари ва белгиларини ташқи дунёга кўчириб ўтказиш, яъни табиатга ва тасаввур Фалсафа пайдо бўлишининг ижтимоий-тарихий ва маънавий илдизлари

қилинаётган аждодлар дунёсига, руҳлар ва худоларга) ва социоморфизм (ташқи дунёга уруғчилик муносабатларини кўчириб ўтказиш) хосдир 1 . Фалсафани қадимги Шарқда ҳам, қадимги Ғарбда ҳам муайян даврларда пайдо бўлиш ҳодисаси тасодифий эмас. Унга эҳтиёж ибтидоий жамоа тузумининг таназзули ва жамиятни янги тараққиёт босқичига ўтиши муносабати билан боғлиқ равишда пайдо бўлди. Бу босқич учун цивилизация, давлат, синфий шаклланиш, ақлий меҳнатнинг жисмоний меҳнатдан ажралиши ва бошқа шу каби инсоният тақдири учун тарихий бўлган институтлар ва жамиятнинг яшаш шакллари бўлган ҳодисаларнинг пайдо бўлиши хосдир. Эрамиздан олдинги III-II асрлардаги илк синфий жамиятларда пайдо бўлган, яъни бронза асридаги диний-афсонавий мажмуалар учун хос бўлган фалсафани тўла маънодаги фалсафа, деб айтиб бўлмайди. Улар уруғчиликка асосланган жамиятдаги ижтимоий онгнинг кўп белгиларини сақлаган бўлиб, вақтинчалик ўтиш даврига хосдир. Шунинг учун уларга нисбатан мулойимроқ бўлган « фалсафа олди » (предфилософия) атамасини қўллаш лозим 2 . Диний-афсонавий тасаввурлар фалсафанинг маънавий манбаларидан биридирлар. Улар фалсафадан олдин дунёқарашнинг кўпроқ илк шакллари сифатида вужудга келган эдилар. Афсоналар ўз жойини фалсафага берганлигига қарамасдан, улар орасида ворислик мавжуд. Ва, бу энг аввало, дунёқарашга алоқадор бўлган мазмуннинг ўзини борлиги билан белгиланади. Шарқнинг энг қадимги ёзма ёдгорликларида биз кейинчалик фалсафа муаммоларига кирган дунёқарашнинг асосий маслаларини қўйилганлигини кўрамиз. Мисол учун, биринчи дунёқарашнинг манбалари ҳақидаги масалани олайлик. «Ригведа»да (эрамиздан олдинги II мингйилликнинг иккинчи ярмига тааллуқли бўлган қадимги ҳинд адабий ёдгорлиги) коинот мадҳи деб аталган шеър мавжуд бўлиб, унда бу масала рўй-рост ўртага қўйилган: «Бу 1 Қаранг: Л. Леви-Брюль. Первобытное мышление (ибтидоий тафаккур). –М., 1930. Пер. с франц.; А.Н.Чанышев. Начало философии (Фалсафа ибтидоси). –М., 1982. 2 А.Н.Чанышев. Начало философии. –М., 1982. 49 -б.

дунё нимадан пайдо бўлган, уни кимдир яратганми ёки йўқми?» Бу саволга ҳатто худоларнинг ўзлари ҳам жавоб бера олмайдилар, негаки, уларнинг ўзлари дунё «яратилгандан кейин пайдо бўлганлар». Ҳамма нарса биринчи фикр уруғи бўлган хоҳишдан бошланган 3 . «Ригведа» даги «Пурушага Мадҳ» да коинотнинг келиб чиқиши ҳақида инсоний талқин берилиб, унга биноан Инсондан –Коинот (пуруша) келиб чиққан. Худди шундай оҳангларни биз қадимги Хитой афсоналарида ҳам мушоҳада қиламиз. Баъзи афсоналарда бирламчи дунё вужудга келгунча туман ва қоронғилик билан тўлган тубсиз чуқур (хаос) коинот кучлари бўлган Ян ва Инь воситасида тартибга келтирилади, бошқаларида эса дунё ғайри табиий умумий инсон бўлган Пань-Гудан пайдо бўлганлиги айтилади. Айни шу афсонада Хитой фалсафаси учун муҳим бўлган, шахсиятга эга бўлмаган дунёвий қонун бўлмиш «дао» ҳақидаги тасаввур шаклланган. Яқин Шарқда вужудга келган афсоналарда ҳам дунёни тубсиз чуқурдан яратилганлиги ғояси ривожлантирилган. Икки дарё оралиғида (Месопотамия) яратилган худолар ҳақидаги достон «Энума Элиш»да афсонавий замон ҳақида гапириладики, «унда худолардан ҳеч бири ҳали пайдо бўлган эмас, исмлар ҳали ҳеч нарсага қўйилмаган, тақдир ҳануз тайин этилмаган» эди. Диний-афсонавий тасаввурлар билан бир қаторда, бошқа бир маънавий замин тажрибавий билимлар ва илм-фан куртаклари (риёзиёт, астрономия, табобат, ер ишлари ҳақидаги билимлар, металлургия, жуғрофия) ва бу босқич доирасида шаклланаётган таҳлилий тафаккур эди. Масалан, Шань даврида (эрамизда олдинги II –нчи минг йиллик) хитойлилар 4-нчи тартиб ҳудудида ҳисоб юритишни билар эдилар. Хань сулоласи даврида эса биз алгебратик тенгламалар ечимига дуч келамиз. Қадимги ҳинднинг афсонавий йил ҳисоби ўзининг буюк миқдори билан кишини лол қолдиради, ундаги «Брахма асри» 311 040 000 000 000 йилга тенг, энг кичик бирлик бўлган «трути» эса 1/5 секундан ташкил этади 4 . 3 Древнеиндийская философия (начальный период) – қадимги ҳинд фалсафаси (бошланғич даври). –М., 1963. 35 -б. 4 А.Н. Чанышев. Начало философии (Фалсафанинг бошланиши). –М., 1982. 49 -б.

Мисопотамия ва Мисрда кўплаб риёзиётга доир матнлар топилганки, уларнинг энг илгарилари эрамиздан олдинги IV минг йилликнинг ўрталарига тааллуқлидир. Қадимги Бобиллик ва қадимги Мисрлик риёзидонлар арифметик масалаларни арифметик ва геометрик прогрессияларга ажратиб ечар эдилар, улар геометрик фигураларни ҳажмини ўлчашни билар эдилар 5 , ўша даврнинг астрономлари эса, даврий кун ва ой тутилишини аниқлаш асосида – уларни олдиндан башорат қилиб берар эдилар. Риёзиёт ва бошқа туғилиб келаётган фанлар тафаккурнинг шаклланиши учун жуда муҳим аҳамиятга эга эдиларки, уларсиз фалсафа дунёқарашнинг назарий йўналтирилган ва ақлий тизимга солинган шакли сифатида мавжуд бўлиши мумкин эмас эди. Фалсафанинг пайдо бўлиши уруғ қабилачилик тузуми ва афсонавий онг таназзулининг натижаси бўлди. Биз илгари қайд этган эдикки, ҳар қандай фалсафа дунёқараш сифатида майдонга чиқади. Фалсафа ва умуман дунёқарашнинг асосий масаласи – бу инсоннинг оламга нисбатан муносабати масаласидир. Аммо фалсафадан олдин келган афсоналарда у ўзига хос хусусиятга эга эди. «Атрофни ўраб турган дунёга нисбатан ҳозирги ва қадимги замон кишисининг асосий фарқи шундаки, - деб ёзадилар Г ва Г.А.Франкфортлар - ҳозирги замон кишиси учун ҳодисалар дунёси биринчи навбатда «У» (инсондан ташқаридаги)дир, қадимги, ҳамда содда инсон учун эса – у « Сен» 6 дир. Дунё инсонга қарши қўйилмаган эди. Боз устига, «табиат ва инсон доираси бир-биридан фарқ қилмас эди» 7 . Қадимги дунё кишиси воқеа нарса билан назарда тутилган нарса, тасаввурдаги ва мавжуд воқейликдаги нарса, ашё билан ашё ҳақидаги нарса ўртасидаги фарқни кўрмас эди. «Афсонавий шеърий тарздаги ақл учун «нима уни ҳаяжонга солса», «мавжуд бўлган нарсага» тенгдир, «унинг учун субъектив ва объектив билим ўртасидаги тафовут маънога эга эмасдир» 8 . 5 Қаранг: М.Я.Выгодский. Арифметика и алгебра в древнем мире. –М., 1967. 6 Г.Франкфорт, Г.А.Франкфорт, Дж.Уилсон, Т.Якобсон. В преддверии философии. Духовные искания древнего человека. –М., 1984. Ингл. Тилидан тарж. 25 -б. 7 Ў ша жойда. 25 -б. 8 Ў ша жойда. 32 -б.Фалсафанинг шаклланиши

Масалан, ибтидоий онг учун табиат ҳодисалари ўз-ўзларича мавжуд бўлмасдан, балки инсонга боғлиқ равишдагина рўй берадилар. Дунё ҳодисаларини қабул қилишнинг бундай тарзи асрлар қаърига бориб тақаладиган кўп халқлардаги белгиларга қараб мушоҳада юритишларда ўз аксини топади: қарға қағилласа – ёмон ҳодиса юз беради, от кишнаса – яхши хабар келади, қўзиқоринлар кўп чиқса – уруш чиқади ва ҳоказо. Фалсафагача бўлган афсонавий-диний дунёқараш амалий йўналгандир: ҳатто худолар инсонга нисбатан ҳамма вақт муайян муносабатдадирлар 9 . Афсонавий қарашлардан фарқли ўлароқ, фалсафий дунёқараш субъектив ва объектив нарсани фарқлашдан бошланади. Шунинг учун биринчи файласуфларнинг дунёга нисбатан муносабатлари « Мен-эмас », « У » га қаратилган бўлиб, ташқи, шахсдан юқори турувчи (коинотга, табиатга), инсон дунёсига қарама-қарши ва ундан мустақил бўлган дунёга қаратилган эди. Бундан ташқари, афсона фақатгина ижтимоий онг шакли бўлмасдан, балки яшаш тарзи шакли бўлгани ҳолда, фалсафа ақлий билим шакли сифатида майдонга чиқади. Фалсафий тафаккур воқейликка бевосита амалий муносабатдан узоқлашиб, кундалик билимлар уфқидан кўтарилиб, кундалик ҳаётга ғарқ бўлиш ҳолатидан чиқади ва бу билан назарий йўналган дунёқарашга айланади. Фалсафий тафаккур шаклланишининг муҳим омиллари ажабланиш ва шубҳаланиш бўлди. Қадимги юнон файласуфи Афлотун ёзганидек, «ҳайрон бўлишни тотиб кўриш… фақат файласуфгагина хосдир. Бу эса фалсафанинг бошланишидир» 10 . Ибтидоий жамиятда афсона муҳокама этилмас ва шубҳа остига олинмас эди. Унда инсон амалан афсонавий тасаввурлари ҳукм остида эди. Афсонавий анъаналар кетидан бориб, у афсоналарнинг ўзидаги мантиқий қарама-қаршиликларга совуққонлик билан қараб, ўзининг, ҳамда ҳамсуҳбатларининг муҳокама ва ҳукм чиқариш хулосаларига нисбатан бепарво муносабатда эди. Фалсафий тафаккур ўзининг бошидан бошлаб, 9 Қаранг: Н.В.Хорев. Философия как фактор развития науки. –М., 1979. 14-15 -б. 10 Платон. Соч. в 3-х томах. (Афлотун. Асарлар, 3-жилдлик). –М., 1970, Т.2. 243 -б.

бутунлай ўзгача асосга қурилган эди. Файласуф бошқа одамлар нимани кўрган ва эшитган бўлса, у ҳам шуни кўрди ва эшитди. Аммо у нимани кўрган ва эшитган бўлса, унга шубҳа қилди. У шуни кўрдики, турли ашёлар – тошлар, дарахтлар, одамлар ва ҳоказо – турли-туман ва бир-бирларига ўхшаш эмаслар, аммо у уларнинг турличалигига шубҳа қилди ва уларнинг бир-бирига ўхшамаслиги чуқур ва ҳақиқий эканлигига ҳам шубҳа қилди, ва аксинча. Шундай қилиб, у файласуф учун жуда муҳим бўлган фикр ва билим ўртасида тафовут борлиги хулосасига келди, у умум қабул қилинган нарса билан ҳақиқат орасида фарқ борлигини идрок этди; нима нарса анъаналарга эргашишга асосланганлигини ва қайси нарса ижодий билимга таянганлигини тушуниб етди. Афсонавий тасаввурлар ва ривоятларнинг ҳақли эканлигига шубҳа уруғини биз Шарқнинг (энг қадимги) «фалсафаолди» босқичидаёқ топамиз. Юқорида эслатиб ўтилган «Ригведа»нинг коинот ҳақидаги мадҳиясининг энг охирида, номаълум муаллиф «юқори осмонда бўлган зот» ҳақиқатан ҳам нимадан нима келиб чиққанлигини, яъни «бу дунёни» билади, деб қайд этганидан кейин, ногоҳон исъёнкорона савол беради: «Агар билмаса-чи?» 11 . Қадимги Хитойнинг «Ашулалар китоби»да («Ши-цзин») Осмон жазосининг адолатлилиги ҳақидаги анъанавий тасаввур шак-шубҳа остига олинади: «Майли, кимки ёмонлик қилган бўлса, ёмонлиги учун жавобгар бўлсин. Аммо кимки, ҳеч қандай гуноҳи бўлмаса-нима учун улар фалокат гирдобда қоладилар?» 12 . Қадимги Мисрнинг адабий ёдгорлиги бўлган «Арфачалувчининг қўшиғи» да муаллиф нариги дунёнинг борлигига шубҳа билдиради: «Улар билан нима бўлганлигини сўзлаб бериш, уларнинг қандай яшаётганликлар ҳақида ҳикоя қилиб бериш учун у ердан ҳеч ким келмайди» 13 . Ажабланиш ва шубҳа – фикр юритиш манбаидир . ХХ асрнинг энг йирик физиги М.Планк ёзган эди: «… Кимки, жуда ҳам узоқлашиб, энди ҳеч 11 Древнеиндийская философия (начальный период). –М., 1963, 35 -б. 12 Древнекитайская философия. 2 том лик . Т.1. –М., 1972. 85 -б. 13 Философская энциклопедия. 5 том лик . Т.2. –М., 1962. 73 -б .

нимадан ажабланмайдиган бўлиб қолган бўлса, бу билан у фақат шуни кўрсатадики, асосли фикр юритишни эсидан чиқариб қўйган». Афсонавий онг доирасида якка ҳолда олинган фикрнинг тутган ўрни жуда ҳам камдир. Афсонавий даврлар қарашларига нисбатан уруғчилик, жамоавий, афсонавий тафаккур ҳақида гапириш жоиздир. Алоҳида олинган одам уруғ, жамоа ишонч билдирган нарса ҳақида ўйламас ва уни шубҳа остига олмас эди. Инсон фалсафага биринчи қадамни шунда қўйдики, уруғчиликнинг афсонавий қарашларининг мустаҳкамлигига шубҳа билдириб, фикр қила бошлади. У ижод қилган манзара энди жамоа ижоди бўлмасдан, балки файласуф – мутафаккирнинг якка олинган онгининг маҳсули эди. Бу йўлда саволлар бериб ва унга жавоблар топишга интилиб, инсон турмуш тажрибалари, урф-одатлари, ҳаммага тушунарли тасаввурлар уфқидан кўтарилиб, хулоса ва назарий қурилмалар соҳасига қадам қўйди. Фалсафа ана шундан бошлаб шакллана бошлади. 2. Қадимги Яқин ва Ўрта Шарқда диний-фалсафий фикрларнинг пайдо бўлиши Эрамиздан олдинги IV мингйилликнинг охири III- мингйилликнинг бошида қадимги Бобил ва қадимги Миср маданияти ўз тараққиётининг юқори нуқтасига эришади. Бу давлатларда фалсафий фикрларнинг пайдо бўлиши, бир томондан, дунё ҳақидаги фанлар бўлган - Астрономия, космология, математика биринчи одимлари билан яқиндан боғлиқ бўлган бўлса, иккинчи томондан, афсоналар билан боғлиқ эди. Энг муҳим илмий ютуқлар (ҳисобнинг олтмишталик тизими, йилнинг узунлиги, геометрик шакллар ҳажмининг ҳисоблаб чиқилиши ва бошқалар) амалий аҳамиятга эга бўлиб, хўжалик юритишда қўлланилар эди. Қадимги Бобил ва Миср олимлари ой ва кун тутилиши даврилигини аниқлашга мувофиқ бўлдиларки, бу уларга бу ҳодисани олдиндан айтиш имконини берди. Бу ҳам амалий аҳамиятга эга эди. Қадимги Бобил ва Мисрда табиий- илмий билимлар ва фалсафа - нинг пайдо

Масалан, Миср учун энг муҳим ҳодиса бўлган – Нил дарёсининг ҳар йилги кўтарилиши вақт жиҳатдан осмонда ёруғ юлдуз бўлган - Суҳайл (Сириус)нинг пайдо бўлиши билан мувофиқ келар эди. Мисрлилар юлдузлар туркуми вазиятида кўринадигшан Ернинг Қуёш атрофидаги йўли жойлашган текисликни (эклиптика) аниқладилар – ва уни буржларни (осмонда сайёралар ҳаракат қиладиган чамбар йўл) ташкил этган 12 қисмга бўлдилар; ҳар бири 30 кундан иборат бўлган, 12 ойдан ташкил топган тақвимни вужудга келтирдилар. Бир кеча ва кундузнинг вақти сув ва Қуёш соатлари билан ўлчанар эди. Бобилликларда бўлгани каби қадимги мисрликларнинг папирус қоғозлари (тропик қамишдан қилинган) табобатни сеҳргарлик усули билан даволашдан ажратилганлигини кўрсатади. Қадимги бобилликлар ва мисрликларда илм-фан билан коҳинлар шуғулланар эдилар. Илм-фан билан шуғулланган мисрликлар ва бобилликлар умуман дунёга афсоналар орқали қарар эдиларки, бу ҳақда улар томонидан юлдузларни жуда ҳам катта ва узун юлдузлар туркумлари гуруҳларига бўлиб чиққанликлари ва оқибатда уларни мистик-математик рамзлар билан белгиланганликлари гувоҳлик беради. Шундай асарлар пайдо бўла бошлайдики, уларда афсоналарни фалсафий талқин қилишга уринишлар кўзга ташланади («Арфа чалувчининг қўшиғи», «Дунёдан хафсаласи пир бўлган кишининг ўз руҳи билан суҳбати», «Ҳаёт маъноси ҳақида хожа ва қулнинг савол-жавоблари» ва бошқалар). Гарчи Қадимги Миср ва Бобилда фалсафий тафаккур Қадимги Юнонистон савиясига эришмаган бўлса ҳам, уларнинг ютуқлари Эллада маданиятига оз таъсир кўрсатгани йўқ. Масалан, эрамиздан олдинги I-нчи минг йиллик ўрталарида фиръавнлар юнонча турмуш тарзига риоя этар эдилар, уларнинг кўплари юнонлилар билан қариндошчилик иплари билан боғланган эдилар. Юнонлиларга Мисрда умумий тураржойлар ташкил этишга руҳсат этилган эди. Улар илм-фан ва фалсафада мисрликларни жуда ҳам орқада қолдириб кетган вақтларида ҳам, Мисрга донишмандлик манбаси сифатида қараб, унга бўлган ўз ҳурматларини сақлаб қолдилар.

Эрамиздан олдинги I-минг йилликда Марказий Осиё ҳудудида саклар ва масмагет қабилалари яшар эдилар. Эрамиздан олдинги VI аср охири V аср бошларида саклар форслар давлати таркибига кирдилар, эрамиздан олдинги IV асрда эса, Марказий Осиёга македониялик Искандар Зулқарнайн қўшинлари ҳужум қилди. Бу даврда ҳунармандчилик, маданият ва санъат ривожланди. Марказий Осиёга арамей алифбоси кириб келадики, унинг асосида хоразмий ва суғд ёзувлари вужудга келадию ана шу даврда Марказий Осиё халқларининг адабий ва оғзаки ижоди шаклланади. Халқ оғзаки ижодининг энг илк ёдгорликлари сак ва массагетларнинг қаҳрамонлик ҳақидаги қиссалари бўлиб, улар асосида Марказий Осиё халқларининг ватанпарварлик курашлари ётар эди. Ушбу достон қаҳрамонларининг бош хусусиятлари –ватанпарварлик, жасорат ва садоқат эди. Бу достонларнинг қаҳрамонлари – малика Зарина - жанговар курашчи ва шаҳарлар бунёдкори; малика Спаретра қўшин тўплаб, жангда форс давлатининг асосчиси Ки устидан ғалаба қозониб, ўз эрини асирликдан озод қилган; малика Тўмарис – у билан бўлган жангда Ки қўшинлари мағлуб бўлиб, унинг ўзи ҳалок бўлган; Доро қўшинларини ҳийла билан саҳрога олиб борган чўпон Широқ ўлдирилади, аммо ўз ҳаёти эвазига унинг халқи ўз озодлигини сақлаб қолади. Эрамиздан олдинги VI асрдан бошлаб Марказий Осиёда зардуштийлик пайдо бўлиб, эрамизнинг III асригача ҳукмронлик қилади. Зардуштийликнинг ватани сифатида Марказий Осиё (Бақрия, Хоразм) ва Эронни (Мидия) кўрсатадилар. Зардуштийликда энг қадимги даврлардан бошлаб (эрамиздан олдинги 3-2-нчи мингйилликлар) эрамиздан олдинги 1- мингйиллик ўрталаригача бўлган Марказий Осиё ва Яқин Шарқ халқларининг диний тасаввурлари акс этган. «Авесто» китобига биноан, Коинот, ер, океан, осмон, нурли доира ва жаннатдан иборат. Ер думалоқ бўлиб, атрофи океан билан ўралган ва обу- ҳаво, йил фасллари билан боғлиқ бўлган етти қисмдан иборатки, бу Қадимги Марказий Осиё достони Зардўштийлик

бобилликларнинг етти шамоллар ҳақидаги қадимги тасаввурларидан иқтибос қилинган. Осмон тўрт доирадан ташкил топган: юлдузлар доираси, ой доираси, қуёш доираси ва жаннат доираси ёки нур макони. Юлдузлар, Ой ва Қуёш худо Ахура Мазданинг бадани сифатида тасвирланади. Улар ҳурматга сазовор эдилар. Зардуштийликнинг жамият тарихи ҳақидаги тасаввурлари Инжил ва Қуръондаги афсоналар билан ўхшаб кетади. Авесто бўйича биринчи одам Йимадир барча одамлар ундан келиб чиққан. Бу давр олтин аср сифатида тасвирланади: инсонлар абадий ҳаётга эга эдилар, худо Ахурамазда абадий баҳор яратган бўлиб, кишилар фаровонлик ва бахт-саодат яшар эдилар. Аммо кунлардан бир кун улар гуноҳга ботдилар: улар таъқиқланган мол гўштини еб қўйдилар. Зиёнкор руҳ Анхра Майню уларга совуқ ва қор юборди. Йима одамларни совуқдан қотиб қолишларидан сақлаш учун уй қуриб, унга барча тирик жонзотлардан бир жуфтдан яширди. Бу афсона Шумер, Бобил, Инжил ва Қуръондаги Бутун дунёни туфор босганлиги ҳақидаги афсонага очиқдан очиқ ўхшашдир. Тарихнинг биринчи даври бўлган – олтин давр шундай тугалланиб, иккинчи давр бўлган- яхшилик билан ёмонлик ўртасидаги кураш даври бошланади. Учинчи давр, яъни инсоният келажаги Авестода қадимги давр кишиларининг бахт-саодат ҳақидаги орзулари сифатида тасвирланадики, унда яхшилик билан ёмонлик ўртасидаги курашда худо Ахурамазда ғалаба қилади ва ўшанда яхшилик салтанати барқарор бўлади. Ўликларнинг тирилиши ва машҳар куни ҳақидаги тасаввурлар ҳам мавжуд. Авестонинг энг қадимги даврларга оид қатламларида синфий жамиятдан олдинги даврларга хос бўлган демократик ғоялар ва деҳқон жамоалари манфаатини ҳимоя қилиш майллари кўзга ташланади. Кейинчалик унда қулдорлар (аҳмонийлар даври) ва феодаллар (Сосонийлар даври) манфаати ўз ифодасини топди. Эрамиздан олдинги VI асрга тааллуқли бўлган Заратуштра таълимоти ислоҳотчиликка уриниш бўлиб, ўз ифодасини қишлоқ хўжалиги соҳасидаги ислоҳотлар ғоясида топди. Қулдорлик

муносабатларининг ривожланищ жараёнида деҳқон жамоаларининг хонавайрон бўлиши давом этдики, улар манфаатини Заратуштра ҳимоя қилган эди. Заратуштра халқнинг зўравонлик ва талон-таррождан азоб чекаётганлигини ҳам дардлик билан қайд этиб, қонун ва тартибга риоя этишга чақиради. Айнан қишлоқ хўжалиги соҳасидаги ислоҳотлар ғояси учун Заратуштрага жамият тепасида турганлар қарши чиқдилар. У қонундан ташқари деб эълон қилинди, жамиятдан ҳайдалди, унинг мол-мулки мусодара қилинди 14 . Заратуштрадан кейин, Авестонинг кейин ёзилган қисмларида илк демократик ғоялар йўқолиб, унинг ўрнига кўпроқ муросасозликка асосланган фикрлар пайдо бўлади, бойлик ва ҳокимият шарафланадики, зардуштийликни шаклланаётган ҳукмрон синф бўлган қулдорлар манфаати учун тадрижий равишда ўзгара борганлигидан гувоҳлик беради. Зардуштийликда ўша даврдаги жамиятнинг ҳуқуқий ва ахлоқий тизими ўз аксини топган. Зардуштийликнинг қонунлар мажмуасида ҳалоллик, меҳнатсеварлик, адолатлилик, фикр, сўз ва амалда холислик юқори ахлоқий меъёр асоси сифатида олдинга сурилади. Зардуштийликнинг асосий эътиқоди учлик қоидасида ўз аксини топган: хайрли фикр (гумата), хайрли сўз (гукта) ва хайрли иш (гваришта ). Бир қатор олимларнинг фикрича, бу учлик қоидани қадимги даврнинг машҳур файласуфи Демокрит зардуштийликдан иқтибос қилган. Зардуштийлик ахлоқининг талаби инсоннинг руҳий ва танасининг поклигидир. Зардуштийлик тинч ва осойишта, иттифоқликда яшашни маслаҳат беради, яқинларга нисбатан хайрихоҳ бўлишни, бир-бирига ёрдам беришни, ёмонлик билан курашишни, шафқатсизлик, шуҳратпарастлик, зўравонлик, ўзбошимчалик, ҳасад, туҳматни маҳкум этади, ғазаб ва шаҳвотга берилмасликни тарғиб этади, берилган ваъдага вафо қилмасликни, ўғриликни таъқиқлайди, тузилган шартномага риоя этишни, савдода ростгўй бўлишни, қарзни ўз вақтида тўлашни таъкидлайди. Муҳим ахлоқий меъёрларга қуйидагилар кирар эди: 14 Қаранг: А.О.Маковский. Авеста. Баку . 1960. 99 -б.

ҳомиладорлик ва кўз ёриш даврида аёл тўғрисида ғамхўррлик қилиш, бегона аёл билан бўлишдан ўзни тийиш, ерни ишлаш, дарахтлар ўтказиш, сув ва озиқ-овқат манбаларини тоза сақлаш, чорва боқиш, болаларни ўз вақтида уйлаш ва турмушга бериш, муҳтожларга ўзидаги ортиқча нарсалар билан ёрдам кўрсатиш, фойдали ҳайвонлар ҳақида ғамхўрлик қилиш. Заратуштра таълимоти Марказий Осиё ва Эрондан бошлаб Қора денгиз ва Мисргача ёйилган эди. Ушбу таълимотга кўра, олий худо- Холиқ ва унга қарши турган ва унга бўйсунмайдиган ёвуз кучлар мавжуддирлар. Халиқ дунёни муайян мақсадда яратган, аммо ҳозирги ҳолатда бу дунёнинг интиҳоси бўлиб, бу ҳақда дунёнинг нажоткори келиб, ундан хабар беради. Жаннат ва дўзах мавжуд бўлиб, ҳар бир руҳ киши вафотидан сўнг судга тортилади. Замонлар охирида ўлганлар тирилиб, Қиёмат қойим бўладики, ўшанда барча гуноҳкорлар яксон қилинадилар. Сўнгра Ер юзида Худонинг салтанати барқарор бўлади ва тақводор кишилар бу салтанатга кирадилар (ушбу салтанат форсча сўз бўлган «парадайза» - жаннат деб аталади) ва худо ҳузурида руҳий ва жисмоний жиҳатдан абадий қолиб, доимий бахт-саодат ва ҳузур-ҳаловатда бўладилар. Бу тасаввурлар турли яҳудий мазҳаблари томонидан ўзлаштирилдилар. Жуда кўплаб нуқталарда яҳудийлик ва зардуштийлик бир-бирларига ўхшайдилар. Ўхшашлик бўйсундирилган халқнинг (яҳудийларнинг) ўз буюк ҳомийларига (форсларга) бўлган ҳурмати туфайли янада кучайиб, зардуштийлик яҳудийликка таъсир ўтказишга имкон берди. Бу ҳақда парфянлар даврида яратилган манбалар гувоҳлик берадики, унда христианлик, гностик мазҳаблар ва Шимолий буддавийлик ҳам ўзларида Заратуштра ўз таълимоти билан Ахмонийлар империясининг барча вилоятларида қолдирган чуқур таъсирини олиб юрар эдилар. 3-§. Ҳиндистон, Хитой ва Узоқ Шарқда диний-фалсафий фикрларнинг пайдо бўлиши

Қадимги ҳинд жамияти ҳаёти ҳақида хабар берувчи биринчи манба Ведалар бўлиб, тахминан эрамиздан олдинги 1500 ва 600 йиллар орасида таркиб топгандирлар. Улар гарчи жамиятнинг иқтисодий ривожланиши ва ижтимоий таркиби ҳақида, атрофни, ўраб турган дунёни билиш даражалари ва бошқа кўп нарсалар ҳақида маълумот берсалар ҳам, устун даражада диний мазмунга эга эдилар. Аслини олганда Ведалар - самхитлар – тўрт хилда мавжуддирлар. Ригвада (худоларга мадҳия), Самаведа (куйлар, ашулалар, ҳамду сано), Яджурведа (қурбонлик қилиш пайтида айтиладиган ифодалар ва ҳикматли сўзлар) ва Атхарведа (афсунлар). Ведалар орий қабилаларининг ибтидоий дунёқарашлари, диний-афсонавий мажмуа ва жодугарликни акс эттирганлар. Ведалар адабиётининг иккинчи қатлам Брахманлар бўлиб, уларда дунёнинг келиб чиқиши ва пайдо бўлиши, биринчи жавҳар сифатидаги сув ҳақидаги қоидалар тўғрисидаги фикрилар ва бошқалар учрайди. Брахманларнинг асосий ритуаллари бўйича амалий қўлланмадир. Бархманларда биз ҳали ҳеч қандай мукаммал ва тўла-тўкис диний-фалсафий тизимни кўрмаймиз. Брахманларнинг афсонавий мажмуаси билан энг кейинги вақтда пайдо бўлган ҳиндувийлик дини кўп жиҳатдан боғлиқдир. Ведалар адабиётининг учинчи қатлами Араньяклар, ёки «Ўрмонлар китоби» бўлиб, ўрмонларда яшовчи тарки дунё қилган кишилар учун мўлжалланган. Уй соҳиби ҳолатидан тарки дунёчиликка ўтиш «фаолият йўли»дан «билимлар йўли»га ўтиш сифатида қабул қилинди. Тўртинчи қатлам – Упанишадлар ведалар адабиётини якунлайди. Упанишадларнинг энг муҳим қисми ҳаёт чархи (сансара) ҳақидаги қоида ва қилмишига яраша мукофот қонуни (карма)дир. Инсон ҳаёти чексиз қайта туғилиш занжирида муайян шакл сифатида қабул қилинади. Ҳаёт чархи абадий бўлиб, дунёдаги барча нарсалар унга бўйсунади. Худолар шахслар сифатида мавжуд эмаслар, шуниси ҳам борки, макон ва замонда чегараланган инсон ҳам мавжуд эмас. Упанишадлар Ҳиндистонда кейинги тафаккур ривожига катта таъсир кўрсатдилар. Ҳиндистоннинг Ведалар адабиёти

Хитой фалсафасининг манбалари - Билим даражасининг мумтоз китобларида ёритилган. Ашулалар китоби (эр. олдинги XI-VI асррлар) халқ шеъриятининг тўпламидир; Тарих китоби (эр.ол. 1-нчи мингйилликнинг бошлари) – расмий ҳужжатлар тўплами бўлиб, тарихий воқеалар баёнидир; Тартиб китоби (эр.ол. IV-I асрлар) сиёсий ва диний расм-русумларни, ижтимоий ва сиёсий фаолият меъёрларини тасвирлайди. Баҳор ва куз китоби (эр.ол. VII-IV асрлар) ахлоқий ва расмий - адабий масалаларни ҳал этиш учун намуна сифатида хизмат қилди. Фалсафа тараққиёти нуқтаи назаридан Ўзгаришлар китоби (эр.ол. XII-VI асрлар) энг муҳимдир. Унинг матнларида афсоналардан фалсафага ўтиш бошланганлигини мушоҳада этиш мумкин. Ўзгаришлар китобининг энг иуҳим қисмларидан бири – Инь ва Ян унсурлари ҳақидаги таълимотдир. Ян қандайдир фаол, барча нарсаларнинг ичига кириб борувчи, ашёларни билиш йўлини ёритувчи нарса сифатида ифода қилинади; Инь учун кутиб турувчи фаолиятсизлик ўрин ажратилган, негаки, у қоронғилик ибтидосидир. Инь ва Ян нинг ҳаракати – ягона нарсада юз берадиган ўзгаришларнинг диалектик ҳаракатидир. Инь ва Ян нинг ўзаро бир-бирига киришидан уларнинг ўзаро таъсирини акс эттирувчи бир қатор тушунчалар пайдо бўлади. Қадимги қуриялилар дунёқарашининг ёрқин акс этган шакллари тотемизм (ҳайвон ёки ўсимликка сиғиниш), анимизм (тафаккурнинг дунёдаги ҳамма нарсаларнинг жони бор деб ҳисоблаган ибтидоий шакли), осмон ва аждодлар руҳига сиғиниш эди. Қадимги корейсларнинг дунёқараши барча табиатни жонлантириб, уни турли шаклларни, шу жумладан, афсонавий ҳайвонлар қиёфасини қабул қилишга қодир бўлган сон-саноқсиз руҳлар ва ажиналар яшайдиган майдонга айлантрилган эди. Улардан энг мукаммал ҳайвон « кирин» - афсонавий ҳайвон бўлиб, ўзида эркаклик ва аёллик ибтидолари (« ки » -эркак, « рин » - урғочи) синтезини мужассам этар эди. Кирин ўзида беш бирламчи унсурлар бўлган сув, олов, дарахт, металл ва тупроқни Хитойда билим даражасининг мумтоз китоблари Қурияда афсонавий тафаккур ва диний- фалсафий тасаввур - ларнинг пайдо

мужассамлаштирган бўлиб, тинчлик, шодлик, тўғрилик ва софлик рамзидир. «Кирин сиймосида афсонавий сиймолардан келажакдаги корейс фалсафасининг тушунчалари ва сиймолари бўлган дунёнинг эркаклик ва аёллик ибтидоларидан (« Ян » ва « ым »), беш биринчи унсурлар (сув, олов, дарахт, металл ва тупроқ) таълимотига, коинот ва инсоннинг мукаммаллик бирлигига (осмоний «ли» таълимоти) ўтиш жараёни кузатилади. Корейсларда ўлганларнинг руҳларининг мавжудлигига ишониш алоҳида ўрин тутади. Ўлганлар дунёси тириклар дунёсига чинакам таъсир кўрсата олади, шунинг учун корейслар ўлганлар арвоҳи ҳақида ғамхўрлик қилишга катта аҳамият берадилар. Қадимги Чосонда фалсафий дунёқараш куртаклари Хитой таъсири остида шакллана бошлади. Дунё қадимги корейслар нигоҳида икки ибтидо бўлган: ижобий, ёруғ, фаол ибтидо « ян » ва салбий, қоронғи, фаолиятсиз ибтидо « ым »нинг қуюқлашиши ва ёйилиши сифатида тасаввур қилинар эди. Иккала ибтидонинг (« янки » - ёруғ, қоронғи « ки »нинг «ки» ва «ымки») сифатларидан баҳраманд бўлган биринчи ибтидоий жавҳар (эфир) « ки » нинг бирга қўшилиши ва бошқача қиёфага кириши натижасида осмон ва ер, ҳамда бешта коинотий ҳодиса бўлган металл, дарахт, сув, олов, тупроқ пайдо бўлдилар. Ушбу биринчи унсурларнинг бирикмаси барча хилма-хил мавжуд нарсаларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Қадимги японларнинг дунёқарашлари ҳақидаги маълумотлар VIII асрда ёзиб тугалланган « Кодзики » («Қадимги бўлиб ўтган ишлар ҳақида ёзувлар») китобида сақланган. Бу афсоналар, тарихий ривоятлар ва ҳақиқий воқеалар тўпламидир. Қадимги диний ақидалар асосида оилавий-уруғчилик ва қабилавий арвоҳлар ва ҳимоячи - худолар бўлган ками ларга сиғиниш ётар эди. « Ками » сўзи айнан «тепада», «юқорида» деган маънони англатар эди. Руҳлар барча мавжуд нарсаларнинг кўзга кўринмас сиймолари ҳисобланар эдилар. Қадимги япон афсоналари учун хос бўлган хусусият табиатга сиғиниш (натуризм) ва уни жонлантириш (анимизм ) эди. Бутун табиат руҳлар билан тўладирдилар.Японияда илк диний ақидалар

Тоғлар, кўллар, дарахтлар, гуллар ва бошқа шунга ўхшашларга сажда қилинар эди. Табиатга сажда қилишдаги марказий ўринни қуёшга топиниш эгаллар эди. Илк диний эътиқодлар ёзма қоидаларга ҳам, қатъий арвоҳлар табақаланишига ҳам, ҳақиқий ибодатхонаси ва коҳинларга ҳам, исмларга ҳам эга эмас эдилар. 4 -§ . Европада диний-фалсафий фикрларнинг пайдо бўлиши Европа фалсафасининг бешиги қадимги юнон олди фалсафий фикрининг ёдгорлиги сифатида Гомернинг «Илиада» ва «Одиссея» си, Гесиоднинг «Меҳнатлар ва кунлар» ва «Теогония»си, ҳамда орфикларнинг таълимоти қабул қилинган. Гомернинг қаҳрамонлик достонида қадимги юнонлиларнинг афсонавий тасаввурлари ўз аксини топган. Гомер назарича, дунёнинг тузилиши уч қисмдан ташкил топган: Осмон, Ер ва Ер ости дунёси. Дунё таркибининг ушбу ҳар бир қисми, ҳамда турли табий ва ижтимоий ҳодисалар (Қуёш, Ой, туш, уруш, хосилдорлик ва бошқалар) турли худолар, кўпинча инсонга хос хусусиятларга эга бўлганлар орқали мужассам этилар эди. Агар Гесиоднинг «меҳнатлар ва кунлар» достони инсонларга, ахлоқий масалаларга, инсон тақдирининг турмуш мушкулотларига бағишланган бўлса, унинг «Теогения»си худоларнинг келиб чиқиши ҳақида тасаввур беради. Аммо қадимги юнонлиларнинг худолари табиий ва ижтимоий ҳодисаларни (Гея - ер, Эрос-ишқ, муҳаббат, Уран-осмон, Нюкта-кеча, Апата- ёлғон ва бошқалар) гавдалантирганликлари учун, унинг теогонияси ўзига хос коинотни яратилиши ҳақидаги таълимотдир. Аввало Хаос (дунё вужудга келгунча туман ва қоронғилик билан тўлган тубсиз чуқур) туғилади. Ундан кейин Гея (Ер), Тартар (Ер ости дунёси), Эрос (ишқ), Эреб (зулмат) ва Кеча (Нюкта) вужудга келадилар. Сўнгра Гея Уран (осмон) ва Денгизни вужудга келтиради, Эреб – Эфир (Нур)ни, Нюкта эса – Гемеру (Кун)ни туғдиради. Уран ва Гея, бир-бирлари билан турмуш қуриб, жуссаси жуда катта Гомер ва Гесиод

худоларни, бир кўзли паҳлавонларни ва элликта бошли ва юзта қўлли баҳайбат полвонлар (гекатонхейлар)ни дунёга келтирадилар. Кейин Гесиод худолар ва титанлар ўртасидаги курашни тасвирлайдики, худолар ғалаба қилиб, Зевснинг салтанат тахтига чиқиши билан тугалланади. Худолар келиб чиқишининг бундай табақаланишида тизимга солишга бўлган биринчи уриниш кўзга ташланадики (ҳали афсонавий тафаккур ичида), улар кейинчалик қадимги дунё фалсафасида ривожланган коинот ҳақидаги тизимларга олиб келдилар. Эрамиздан олдинги VIII - VII асрларда қадимги Юнонистонда уруғ-қабилачилик жамият инқирозга юз тутиб, уруғ задогонларининг ҳокимияти чегаралана бошланди. Патриархал қулдорлик ўз ўрнини янги, илғорроқ шаклларга бўшатиб бера бошлади. Хўжалик ривожи билан боғлиқ бўлган янги синф сиёсий ҳокимиятни босиб олиб, тиранияга асосланган тузумни ўрнатади. Ушбу табақанинг сиёсий ва иқтисодий қудратининг ошиши билан юнон маданияти ҳам ривожланади. Буюк кўчириш даврида анъанавий юнон дини энди замондошларнинг маънавий эҳтиёжларига жавоб бермай қолди, негаки, унда инсонни келажак ҳаётда нима кутаяпти деган саволга жавоб топиш қийин эди. Бу масалани ҳал қилишга диний-фалсафий таълимот вакиллари бўлган орфиклар ўзларича уриниб кўрдилар. Инсоннинг ердаги ҳаёти - худолар олдидаги гуноҳлари учун кишиларга юборилган яхлит азоб-уқубатлар занжиридир. Шу билан бирга орфиклар шунга ишонар эдиларки, руҳлар абадий бўлиб, бир қатор узундан узоқ қайта қиёфалар тарзида бошқа одамлар танасига ва ҳатто ҳайвонлар баданига кириб, ўзини ердаги барча ифлосликлардан тозалаб, абадий ҳузур-ҳаловатга эришиши мумкин. Инсон танаси ўлмас руҳнинг фақатгина вақтинчалик «зиндон»и ёки ҳатто «қабр»и эканлиги ҳақидаги фикр, Пифагордан бошлаб христиан диний эътиқодининг асосчиларигача, кўплаб фалсафий идеализм ва мистик эътиқодидагиларга таъсир этган бўлиб, биринчи марта орфиклар таълимоти бағрида пайдо бўлган эди. Орфиклар

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

O'xshashlar

«Фалсафа» тушунчасининг келиб чиқиши

Инсоннинг келиб чиқиши

Ижтимоий фалсафа тарихи

Онг - келиб чиқиши ва моҳияти

Фалсафанинг асосий хусусиятлари ва вазифалари. Фалсафанинг предмети