Фалсафанинг асосий хусусиятлари ва вазифалари. Фалсафанинг предмети - Falsafa - Referatlar

Фалсафанинг асосий хусусиятлари ва вазифалари. Фалсафанинг предмети

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

95.5 KB

Ko'chirib olish

Фалсафанинг асосий хусусиятлари ва вазифалари. Фалсафа нинг предмети Режа: 1-§. Фалсафа нима дегани Таърифдаги мураккаблик . 2-§. Фалсафанинг асосий хусусиятлари ва вазифалари. Фалсафа нинг предмети Фалсафа дунёқараш сифатида. Фалсафа назарий тафаккур сифатида. Фалсафа назарийлаштиришнинг якуний усули сифатида. Фалсафа умумий методология сифатида. Фалсафа тарихий даврнинг ўз-ўзини идрок қилиш сифатида. Фалсафа аксиология сифатида. Фалсафа танқид сифатида. Фалсафа башоратлаш ва лойиҳалаш сифатида. Фалсафа мафкура сифатида. Фалсафанинг предмети.

Ҳар қандай фалсафа инсоннинг дунёга нисбатан у ёки бу муносабатини ифодалаб , муайян дунёқарашни шакллантиради . Фалсафага берилган энг оддий ва дастлабки таърифлар: фалсафа - бу дунёқараш ёки бошқача айтганда: фалсафанинг мавзуси - «дунё - инсон» тизимидир. Дунёқараш нима? Ҳамма замонларда ҳам инсон олдида унинг атроф муҳитга, бошқа одамларга, ўз-ўзига нисбатан муносабатини белгиловчи саволлар кўндаланг туради. Ҳар биримиз ундай ёки бундай тарзда уларга дуч келамиз. Бизни ўраб турган дунё нимадан ташкил топган? Уни билиб бўладими ва агар билиш мумкин бўлса, қай даражада? Инсонни ўзи нима? У қандай бўлиши керак? Ўлимдан сўнг бизни нима кутади? Дунёни нима бошқаради? Дунёда ёвузлик муқаррарми? Инсон дунёни ўзгартира оладими? Мана шундай саволларга жавоблардан инсон дунёқараши шаклланади. Дунёқараш - бу инсонни ўраб турган дунё ва унинг унда тутган ўрнига нисбатан қарашлар мажмуидир . Дунёқарашнинг асосий масаласи - « Мен » (субъект дунёси) ва «Мен - эмас» (субъектга нисбатан ташқ арида бўлган дунё ) ўртасидаги муносабатдир. Ҳар қандай дунёқараш таркибига: билим, баҳолаш, эътиқод ва ақидалар киради. Дунёқараш турли шаклда мавжуд бўлиши мумкин: кундалик, мифологик, афсонавий, диний, бадиий, фалсафий ва илмий тусдаги тасаввурлар. Дунёқараш шахсий онг ва ижтимоий онг далили тарзида бўлиши мумкин. Масалан, афсонавий дунёқараш тўғрисида гапирганда биз муайян шахснинг олам тўғрисидаги тасаввурлари эмас, балки қадимги замон жамоаси тасаввурлари ҳақида фикр юритамиз. Ёҳуд биз христианлар, мусулмонлар, буддавийлар ва бошқа диний гуруҳлар дунёқараши тўғрисида гапирамиз. Шу боис дунёқараш шахс, ижтимоий гуруҳ (диний, миллий, ёшга оид, жинсий, касбий ва б.), давлат, давлатдан ташқари тузилмалар дунёқараши сифатида ҳам бўлиши мумкин. Дунёқарашнинг кундалик, диний-афсонавий ва бадиий турларидан фарқли равишда, фалсафий дунёқараш асосий қоидага мувофиқ назарий шаклда

мавжуд бўлади. Фалсафа ўз олдига онгли тарзда муайян муаммоларни қўяди ва уларни маълум тамойиллар асосида махсус жорий қилинган ва ишлаб чиқилган тушунча (категория) ва усуллар орқали ҳал қилади. Фалсафа аввал бошданоқ назарийдир. Бундан ташқари, у умуман тарих ий жиҳатд ан тафаккурнинг дастлабки шакли ҳисобланади. Фалсафа ўз шаклланишининг бошиданоқ тажриба (амалий билим, амалий малака, ҳаётий кўникма ва анъаналар) дан ф а р қ л и ўлароқ, нарсаларни мантиқ ва далил, кундалик тасаввурларга танқидий муносабат, юзаки воқеа-ҳодисаларнинг ички, ташқи нигоҳдан яширин моҳиятини тўғри хулоса, фикр қилиш орқали топишга қаратилган. Қадимги Хитой файласуфлари ўз давридаёқ якуний шаклдаги дао билими (бевосита маълум модда дунёсини билиш) ва асосий сабаб сифатидаги дао (моҳиятни билиш)ни фарқлаганлар. Асосий сабаб сифатидаги даони билиш - якуний шаклдаги даони билиш калитидир: «Ер юзида ибтидо мавжуд ва у Олам онасидир. Онани англашга қачон эришилса, демак унинг болаларини ҳам англаш мумкин бўлади» 1 . Тажриба (якка, алоҳида нарсаларни билиш) билан фан (нарсалар сабаби ва ибтидосини умумий билиш) Қадимги Юнон фалсафасида бир мунча аниқ ажратилган. Қадимги Юнон файласуфлари эътиборни ибтидо ва сабабни билишга қаратганлар, «чунки қолган ҳаммаси улар орқали тушунилади» 2 . Қадимги (антик) фалсафа назарий тафаккурнинг муҳим хусусияти бўлмиш таъриф («нима», «қандай?» саволлари билан боғлиқ) билан тушунтириш («нима учун?», «қанақа сабаб?» саволларига жавоб)ни аниқ фарқлаган. Масалан: юнон файласуфи Арасту (эрамиздан аввалги 384-322 йиллар) шундай деб ёзган эди: «Тажрибага эга бўлганлар «нима» эканлигини биладилар, аммо «нима учун эканлигини, яъни сабабини билмайдилар» 3 . Дунёнинг анъанавий диний-афсонавий манзараси билан қаноатланувчи кўпчилик одамлардан фарқли ўлароқ, энг илк даврлардаги файласуфлар турли табиий ва ижтимоий жараёнлар ҳамда ҳодисаларни ақлий йўл билан 1 Древнекитайская философия. В 2-х т. М., 1972-1973. Т. 1. 130 -б . 2 Аристотель . Сочинения. М., 1979. Т. 1. 68 -б . 3 Аристотель . Сочинения. Т. 1. 66 -б .

(назарий) тушунишга ва уни келиб чиқиш ҳамда кечиш сабаблари ва қонуниятларини тушунтиришга уринганлар. Файласуф нигоҳига тушган барча нарса, яъни Қуёш, Ой ва уларнинг тутилиши, юлдузлар, мавсумларнинг алмашиши, мусиқий асбобларнинг тузилиши, ҳайвон ва одамларнинг келиб чиқиши, дарёларнинг тошиши, давлатнинг сиёсий тузилиши каби бошқа ҳамма нарсалар файласуфона фикр юритиш (назарий фикрлаш) мавзуси бўлган. Назарий дунёқараш бўлган фалсафа, шу билан бирга мантиқий тизимлаштирилган дунёқараш ҳамдир. Бошқача айтганда, бу инсон ва дунёга бўлган қарашларнинг оддий мажмуи эмас, балки муайян, рационал- мантиқий усул билан тузилган категория (фалсафий тушунча)лар тизимидир. Фалсафа инсон назарий фаолиятининг ягона шакли эмас. Фан ҳам худди шу кабидир. Бироқ фалсафа фандан фарқли ўлароқ, назарийлаштиришнинг якуний (охиригача оборилган) туридир . Фалсафанинг якуний назариялаштирувчилиги қуйидагиларда ифодаланади. Биринчидан, бу фалсафа фанининг предметининг хусусиятида дир. Фалсафа мавзуси бўлмаган бирон-бир билим ёки ҳаёт соҳаси мавжуд эмас. Шунинг учун ҳам биз табиатшуносликнинг фалсафий муаммолари, сиёсат ва ҳуқуқнинг фалсафий муаммолари, тилшуносликнинг фалсафий муаммолари, техниканинг фалсафий муаммолари ва бошқалар ҳақида гапирамиз. Иккинчидан, бу турли ҳодиса, воқеа ва жараёнларнинг якуний умумий таърифи ва тушунтиришдир. Фалсафани ҳамма нарса эмас, энг аввало умумий , универсал ҳодисалар қизиқтиради. Фалсафа хусусий муаммолар билан шуғулланмайди. Хусусан, ривожланиш механизмини ўргана туриб, у бирон-бир ривожланишнинг хусусий соҳаси (масалан, бирон-бир муайян тил ривожи ёки умуртқали ҳайвонлар асаб тизимининг ривожланиши)га дахл қилмасдан, ривожланиш категориясини универсал қонуният даражасигача таҳлилини чиқаради. Назарий таҳлилни умумийлик даражасигача етказиш учун фалсафа томонидан махсус категориялар - умумий тушунчалар: борлиқ, сифат, моҳият, сабаб, зарурат ва бошқалар ишлаб чиқилган.

Учинчидан, фалсафанинг якуний назарийлаштириши унинг рефлексияга – ўз-ўзини таҳлил қилишга мойиллиги, яъни ўз-ўзини билиши, фалсафий фикрни ўзига нисбатан қаратиши билан хотималанади. Фалсафа ниманидир ўрганиб қолмай, балки шу ўрганишнинг шароит ва йўлларининг ўзини ҳам файласуфона фикр юритиш мавзусига айлантиради. Фалсафа билиш ва амалиётнинг универсал тамойилларини ўрганиши билан ҳам умумий усул , ҳам методологиядир . Инсон ўзининг амалий ва билиш фаолиятида қандай йўл ва усуллар билан у ёки бу натижага эришиши мумкинлиги тўғрисида ўйламаслиги мумкин эмас. Аввал бошданоқ мақсадга йўналганлик хос бўлган инсон фаолиятининг ўзи ўзининг универсал хусусияти сифатида усуллаштиришни назарда тутади. Бошқача айтганда, гап, турли усулларнинг инсон ҳаётида муҳим аҳамиятга эга эканлиги ҳақида кетаяпти. Буни кенг маънода, ҳар хил масалалар (кундалик, назарий, педагогик, техник ва бошқалар)ни ҳал қилиш учун қўлланадиган умумлаштирилган йўл, усул ва тамойиллар нинг мажмуи сифатида тушуниш керак. Энг оддий услубий режалар башарият ибтидосидаёқ амалий фаолият усули сифатида вужудга келган. Маълум босқичда, билиш, жумладан фалсафа соҳасида ҳам усуллар шаклланган. Адабиётларда хусусий илмий, умумий илмий ва умумий усуллар фарқланади. Фалсафа буларнинг охиргиларига тааллуқлидир. Нима учун фалсафани энг умумий усул сифатида тавсифлаш мумкин? Биринчидан, фанларга тегишли хусусий илмий ва умумий илмий усуллардан фарқли ўлароқ, фалсафа фақат фанга эмас, балки санъат,сиёсат каби инсон ҳаётининг бошқа жиҳатларига ҳам ўзининг методологик таъсирини кўрсатиши билан ажралиб туради. Иккинчидан, фалсафий усуллар амалда қўлланадиган, билишда қўлланадиган усуллардан фарқ қилган ҳолда инсоннинг ҳам амалий, ҳам билиш фаолиятини қамрайди. Фалсафа фақат усул эмас, балки методология , яъни тамойиллар тизими ва ташкил топиш усуллари, билиш ва амалий фаолият тузилиши, шунингдек

ушбу тизим тўғрисидаги таълимот ҳам ҳисобланади. Билиш ва тафаккур ривожланиши учун муҳим аҳамият касб этган усуллар ва тушунчалар айнан фалсафа доирасида кашф қилинган ва ишлаб чиқилган. XVIII асрга қадар ҳақиқий билимга эришишнинг универсал усули деб ҳисобланган Арасту мантиқини, Ф.Бэконнинг тажрибавий-индуктив усулини, Р.Декартнинг дедуктив-рационалистик усулини, Хегелнинг диалектик усули кабиларни мисол келтириш етарлидир. Фалсафанинг методологик вазифаси унинг дунёқараш вазифаси билан чамбарчас боғлиқ. Бу фалсафада шаклланган олам манзарасининг айни бир пайтда методология ҳам бўлиб, инсон тафаккури ва хулқига, фаолиятнинг турли соҳалари (фан, санъат, сиёсат ва ҳоказолар)га методологик таъсир этишини англатади. Шундай қилиб, фалсафа ўзининг методологик вазифасини амалга ошириб, тафаккур ва хулқ усулларининг вужудга келиши ҳамда шаклланишида бевосита қатнашади. Бу усуллар ҳар бир тарихий давр ўзини англайдиган ва ифодалайдиган шакллардир. У ёки бу фалсафий тизимларни улар шаклланган ижтимоий-тарихий шароитга мурожаат қилмай, уларнинг тарихий асосини кўриб чиқмай туриб, уларнинг ўзидан, яъни фалсафий матндангина келиб чиққан ҳолда, тўла тўкис тушуниш мумкин эмас. Ҳар қандай фалсафа, яъни у хоҳ антик давр фалсафаси, хоҳ ўрта аср фалсафаси ёки Уйғониш даври фалсафаси бўлсин - ўз даврининг маҳсулидир. Масалан, Уйғониш даври европа фалсафасининг вужудга келиши ва ривожланиши феодал жамиятга қарши турувчи илк буржуазия жамияти маданияти асосида юз берган. Айнан шундай тарихий асосда Уйғониш даври фалсафасининг инсонпарварлик, клерикалистик (черковий) ва қотиб қолган ақидаларга бўлган қаршилиги , қадимги давр орзуларига бўлган йўналиши каби хусусиятлари ўз ифодасини топади. Фалсафий йўналишлар (мактаблар) ва фалсафий муаммолар тўғрисида ҳам худди шундай дейиш мумкин. Масалан, ХIХ аср иккинчи ярми ХХ аср биринчи ярмида Ғарбий Европа фалсафасидаги иррационализмнинг авжга чиқиши Янги давр

цивилизациясидаги бўҳрон , капитализм бўҳрони Европа бўйлаб тарқалган ижтимоий инқилобларда, биринчи жаҳон уруши ва дунёни икки қутбга бўлиниб кетиши ўз ифодасини топди. Бундан ташқари, у механистик табиатшунослик бўҳрони, Янги даврнинг қадриятлари йўналиши ва дунёқараши асосларининг натижаси бўлиб: сциентизм, академизм, гносеологизм ва «мутлақ тизимлар» тузилишидаги бўҳронлар натижаси ҳамдир. Фалсафанинг муайян-тарихий табиати нафақат давр ўлчовида балки макон-цивилизация ўлчовида ҳам намоён бўлади. Фалсафа ўз даврининггина эмас, балки муайян цивилизация, муайян жамият, муайян маданиятнинг ҳам маҳсулидир. Масалан, биз Ғарб ва Шарқнинг фалсафий анъаналари, ислом, христиан ва буддавийлик фалсафаси, тоталитар ва демократик жамиятлар фалсафалари тўғрисида гапиришимиз мумкин. Фалсафий билимларнинг муайян-тарихий табиатини ва унинг маданий- маърифий жиҳатдан боғлиқлигини Г.В.Ф.Хегел, К.Маркс, О.Шпенглер, Б.Рассел, К.Юнг каби европалик мутафаккирлар, исломий мутафаккирлар (М.Иқбол, М.Шариф, С.Наср), ҳиндистонлик файласуфлар (С.Вивекананда, Р.Тагор, Р.Ражу, С.Радхакришнан), япониялик файласуф (Д.Судзуки), Лотин Америкасидан (Л.Сеа), африкалик файласуфлар (А.Кагаме, Л.Сенгор) ва бошқалар кўрсатиб ўтган эдилар. Фалсафа шунчаки тарихий давр маҳсули эмас. У мазкур давр моҳияти ва асосий йўналиш (тенденция)ларини назарий, умумлашган шаклда ифодалайди. Хегел фалсафани ғояларда тушунилган давр деб бежиз таърифламаган. Фалсафа ўзининг муаммолари ва тушунча лар аппарати да инсоният тўплаган амалий ҳамда билиш тажрибасини йиғади, табиий ва башарий борлиқнинг турли томонларини англаш бўйича қидирувларни уйғунлаштириб бирлаштиради ва тизимлаштиради, замоннинг «кескин томир уриши»ни қайд этади. Бошқача айтганда, фалсафа ўзининг муаммовий ва категориявий тузилишида у ёки бу давр борлиғи ва онгининг ички, моҳиятий жараёнларини умумий, назарий шаклда ифодалайди.

Фалсафа «дунё-инсон» тизимини тушунишга интилиб, унда юз бераётган жараён ва муносабатларни фақат гносеологик жиҳатдан, «ҳақиқат» нуқтаи назаридан қарамайди. Унинг учун бу жараёнлар ва муносабатларни қадриятлар орқали, «Эзгулик», «Мурувват», «Ёвузлик», «Фойда», «Гўзаллик» ва ҳоказолар нуқтаи назаридан баҳолаш ҳам муҳимдир. Бу жиҳатдан фалсафа аксиологиядир (қадриятлар тўғрисидаги таълимот, грекча axios - қадрли ва logos - таълимот сўзларидан). Фалсафанинг қадрият йўналиши унинг дунёқарашига тааллуқли табиатидан келиб чиқади. Биз ҳар қандай дунёқарашни инсоннинг дунёга бўлган муносабати деб қайд этган эдик. Ва бу муносабатларни оддий далиллар, жараёнлар, ҳодисалар, ҳаттоки уларни тушунтириш ва тушунишни қайд қилиш деб бўлмайди. Файласуф учун дунё - бу бепарво кузатувчи томонидан микроскоп орқали кўриладиган тор, ажратилган бир парча борлиқ эмас. Бу дунё ҳамиша инсон, унинг эҳтиёжлари, ишончлари ва идеалларининг ўзаро муносабати орқали «инсонийлаштирилган» ва «руҳлантирилган». Дунёда рўй берадиган барча нарсалар инсон учун ўз меъёрича аҳамиятга эга. Фалсафанинг дунёни фақат билиши эмас, балки уни баҳолашни ҳам шундан келиб чиқади. Бундан ташқари ҳар қандай фалсафий тизимнинг ўзи қадриятларнинг муайян тизими сифатида намоён бўлади. Масалан, биз ғарбий ва шарқий тафаккур турининг христиан ва ислом фалсафаси қадриятлари тўғрисида гапиришимиз мумкин ва ҳакозо. Фалсафа ўзининг аксиологик (қадрий) вазифасини бажара бориб, қуйидаги саволларни беради: «Мавжуд дунё мукаммалми?», «Бу дунё қандай бўлиши керак?», фалсафа мавжудлик билан вужудга келадиган нарса ўртасидаги зиддиятни очиб беради. Фалсафа вужудга келиши керак бўлган нарса тўғрисида савол бериб, бу билан инсон онгида рўй бериши кутилаётган ғоялар, борлиқ уйғунлигини қидиришни қўзғатади. Фалсафа дунёни идеаллар (бўлиши керак) нуқтаи назаридан баҳолаб, буни танқид орқали амалга оширади. Фалсафа ўзининг биринчи қадамини шубҳадан бошлаган. Фалсафанинг фалсафагача бўлган даврдаги

дунёқарашдан (афсонавий, диний) асосий фарқларидан бири мана шудир. Илк даврнинг Миср, Бобил ва Ҳиндистондаги фалсафагача бўлган давр матнларидаёқ диний эътиқоднинг ҳақиқийлигига, ижтимоий ҳаёт негизларининг адолатлилигига шубҳаларни учратиш мумкин. Файласуфлардан биринчи бўлиб Суқрот (эр.ав.470-399 йиллар) барқарор тасаввурларга: «Мен ҳеч нарсани билмаслигимни биламан» дея шубҳа билан қаради. Суқрот савол-жавоб орқали одамлар билан баҳслашиб, суҳбатдоши тасаввурларининг юзакилигини фош қилади ва уларнинг мутлақ ҳақиқат деб қабул қилганлари аслида бор-йўғи ҳар кунги мулоҳаза эканлигини эътироф этишга олиб келган. Янги даврда қатор Европалик файласуфлар (Ф.Бэкон, Р.Декарт, И.Кант) шубҳа ва танқидни махсус кўриб чиқиш мавзусига айлантирганлар. Фалсафа нимадандир шунчаки шубҳаланмайди ва ниманидир шунчаки танқид қилмайди. У дунёқараш бўлгани ҳолда дунёқарашнинг барча таркибий қисмлари (билим, бурч, ишонч ва бошқалар)ни умумий шубҳа ва танқид остига олади. Шу боис фалсафа ҳамиша «Ҳақиқатдан ҳам мен биламанми?», «Ҳақиқатдан ҳам мен мажбурманми?», «Ҳақиқатдан ҳам мен ишонаманми?» деб савол беради. Фалсафа дунёқараш асослари га шубҳа билан, у лар ни танқид қилишга ўтади. Ўзининг танқидий вазифасини бажара туриб, фалсафа мавжуд воқеликни танқид остига олади ва янгилик нинг туғилишига шароит яратади. Фалсафа борлиқ ва тафаккурнинг мавжуд борлиғини танқидий таҳлил қилиб, шубҳа уруғини қадаб, фуқаронинг ижодкорий онгининг шаклланишига шароит яратади. Олдиндан белгиланган ўзгармас қонун-қоидаларга асосланган анъанавий жамиятларда, ҳамда бошқарувнинг демократик бўлмаган усуллари (тоталитар, авторитар тартиб)га асосланган жамиятларда тафаккурнинг танқидий йўналиши бундай тафаккур эгаси учун хавфлидир. Бундай жамиятларда итоат қилиш ва бажариш каби сифатлар қадрланади. Танқидий тафаккурни нигилизм ва танқидбозлик дан фарқ қила билиш керак.

Танқидбозлик тафаккур маданиятининг пастлигидан, унинг «танқид учун танқид»да намоён бўладиган деструктив хусусиятлардан далолат беради. Маданий фалсафий тафаккур танқидни предметларни нигилистик улоқтиришга олиб келмасдан, балки унинг ички ўзаро алоқасини тадқиқ этади. Шу боис фалсафий танқид ҳамиша таҳлил ҳамда предметнинг мантиғи ва ривожланиш динамикасини чуқур мулоҳаза қилувчи жараёндир. Фалсафа давр ривожланиш динамикасини акс эттириб ва назарий тафаккур усулини қўллаб, мавжуд жараёнларни шунчаки қайд қилиб қўя қолмайди; у келажакни «олдиндан белгилаш»га интилади ва шу билан башоратлаш, лойиҳалаш ва эвристик вазифани амалга оширади. Фалсафанинг башоратлаш вазифаси олдиндан кўра билишни амалга ошириш билан боғлиқ бўлиб, лойиҳалаш функцияси келажакда бўлиши мумкин бўлган воқеалар кетма-кетлигини тузиш, «бўлиши мумкин бўлган дунёлар»ни лойиҳалаш; эвристик вазифаси унинг илмий кашфиётларда иштирок этиши, олдиндан кўра билиш йўли билан илмий билимларни орттириш билан боғлиқдир. Фалсафий эвристиканинг имкониятлари фаннинг эмпирик базиси ва олдинги назарияларнинг тушунтириш имкониятининг чекланганлиги, илмий ижод ва илмий кашфиёт жараёнларида ноилмий таркибий қисмларнинг муҳим аҳамияти, янги ёндошув ва нуқтаи назарларни қидиришда илмий билим ўз чегарасидан чиқиши билан боғлиқ объектив асосларга эга. Фалсафий ғоя ва бахсларнинг фан ривожи учун эвристик қиммати мисоли сифатида атомистик таълимот, ривожланиш принциплари, дунёнинг чексизлиги ва бирлиги, ривожланиш жараёнида зарурат ва тасодифнинг роли тўғрисидаги ғоялар ва ҳоказоларни келтириш мумкин. Фалсафа «бўлиши мумкин бўлган дунёлар»ни яратиб, инсон ҳаётидаги эркинлик, жамиятни демократлаштириш ва толерантлик (чидам)нинг муҳим шартларидан ҳисобланган « муқобилчамалаш », « поливариант » тафаккурнинг ривожланишига сабаб бўлади.

Фалсафа ўзининг дунёқараш вазифасини бажара бориб, яъни инсоннинг дунёга нисбатан муайян муносабати ва қадриятларнинг муайян тизимини шакллантириб ҳамда жамиятшуносликка бевосита дахлдорлиги билан ҳам мафкура сифатида майдонга чиқади. Одамлар мавҳум - эгасиз шаклда, муайян-тарихий шароитдан ташқарида мавжуд бўла олмайди; улар маълум жамият, давлат, синф, элат, жинснинг вакили ҳисобланади, маълум тарихий давр ва вужудга келган тарихий вазият маҳсулоти ҳисобланади. Шундай қилиб, дунёга нисбатан фалсафий муносабат, албатта, мафкуравий муносабатлар билан бевосита ифодаланади. Буларда эса маълум ижтимоий гуруҳ ва институтлар вакили сифатида инсонларнинг манфаатлари қайд этилади. Мафкура - ғоялар , қарашлар, назариялар ва идеаллар тизими ва мажмуидир. Булар тизимлаштирилган шаклда маълум ижтимоий манфаатлар нуқтаи назари орқали инсоннинг атроф борлиққа (энг аввало ижтимоий ҳаёт жараёнларига) муносабатини акс эттиради ва йўналтирилган ҳолда шакллантиради . Ҳар қандай мафкура меъёрий қадриятларни эълон қилади ва асослайди. Умуман муайян ижтимоий гуруҳ, жамиятнинг бир қисми ёки уни тўлалигича интилиш ва мақсадларини ифодалайди. Мафкура фалсафий, сиёсий, диний, ҳуқуқий, ахлоқий (этик) ва эстетик қарашлар шаклида мавжуд бўлади. Ҳар қандай мафкура маълум ижтимоий гуруҳ, институтлар ва умумий бирлашмалар, тузилмалар (давлат, партия, жамоат ҳаракатлари, диний, жинсий, ёшга оид, этник, ирқий ва бошқалар) манфаатига асосланади. Мафкура маълум ижтимоий гуруҳлар манфаати билан боғлиқлиги туфайли муайян ижтимоий муносабатларнинг мустаҳкамланиши ёки уларни ўзгаришига хизмат қилиши мумкин, бу эса фалсафада ҳам ўз ифодасини топади. Масалан, Янги давр европа фалсафасида янги синф - буржуазиянинг ва янги ижтимоий тузум – капитализмнинг мафкуравий мақсадлари ифодаланган эди. Капитализмнинг ривожланиши ишлаб чиқариш кучлари, саноатнинг ривожланишини тақозо қилар эди, бу эса ўз навбатида табиий

фанлар, техника ва технологиянинг ривожланишини назарда тутар эди. Янги давр фалсафасидаги мантиқ ва билиш назарияси масалалари, ҳақиқий билимга эришиш йўллари ва усулларининг ўрта асрдаги оламнинг диний қурилиши тўғрисидаги схоластик баҳсларни орқага суриб қўйиб, марказий ўринни эгаллаганлиги тасодиф эмас. Фалсафанинг мафкура сифатида маълум ижтимоий гуруҳ йўналиши ва интилишларини ифодалаши у ёки бу мафкура қатъий бир хил фалсафий ғоя ва тушунчалардагина мавжуд бўлишга мажбур деган маънони билдирмайди. Масалан, янги синф - буржуазия ва янги тарихий давр мафкураси бўлган Янги давр фалсафаси, сира ҳам ягона эмас эди. Бундан ташқари биз унда тўғридан-тўғри қарама-қарши йўналишлар: монизм ва плюрализм, материализм ва идеализм, диалектика ва метафизика, эмпиризм ва рационализм ва бошқаларнинг тўқнашувини учратамиз. Турли ижтимоий қатламларнинг манфаатлари бир-бирига мос келмаслиги, баъзан эса муросага келтириб бўлмайдиган даражада қарама-қарши бўлиши ҳам мумкин. Шу билан бирга бу манфаатлар тарихий ривожланиш мантиқига мос келиши, айрим ҳолларда эса тараққиётга қаршилик кўрсатиши ҳам мумкин. Бундай ҳолларда фалсафий концепциялар ҳам муайян-тарихий даврга боғланган нисбий қадриятга эга бўлиши мумкин. Кўриб турибмизки, фалсафа турли жиҳатларга ва кўп вазифаларни бажаришга қодир. Маънавий фаолиятнинг ўзига хос тури сифатида унга дунёқараш, билим, назариясига доир, услубий, интегратив-синтетик, аксиологик, танқидий, башоратлаш, лойиҳалаш, эвристик ва мафкуравий вазифалар хосдир. Фалсафанинг турли томон ва вазифаларини аниқлаш негизида унинг предмети соҳасини ҳам белгилаш мумкин. Фалсафанинг мавзу соҳаси «дунё-инсон» тизими ҳисобланади: а) «дунё» тизими, б) «инсон» тизими ва а) улар ўртасидаги ўзаро муносабат тизими. Бу тизимларнинг ўзи турли даражада тасаввур этилган. «Дунё» тушунчасида бир бутун дунё, унинг таркибий қисмлари (мегадунё, макродунё, микродунё; анорганик дунё, органик дунё, ижтимоий дунё ва ҳоказолар), улар ўртасидаги

ўзаро боғлиқлик ва ўзаро муносабат тушунилади. «Инсон» тушунчасида алоҳида олинган шахс, турли даражадаги ижтимоий жамоалар, бир бутун жамият тушунилади. Фалсафани «дунё» ва «инсон» тизимидаги ҳамма нарса ва «инсон»ни «дунё»га бўлган ҳар қандай муносабати қизиқтир авер майди. Фалсафа энг аввало умумийликка, «дунё-инсон» тизимидаги универсал муносабатларга йўналган. Буларга онтологик (борлиқ ҳақида), гносеологик (билиш ҳақида), аксиологик (қадрият лар ҳақида ) ва праксиологик муносабатлар киради. Бу муносабатларнинг умумийлиги уларнинг зарур тарздалигини билдиради. Инсонлар қаерда ва қандай даврда яшамасинлар албатта мана шу муносабатлар орқали атроф муҳит билан боғлиқдирлар: улар - шу дунёнинг маҳсули, улар шу дунёни ўрганадилар, уни баҳолайдилар ва ўзгартирадилар. Шундай қилиб, фалсафа - бу ижтимоий онгнинг ўзига хос шакли, назарий дунёқараш туридир. Бунда инсоннинг дунёга бўлган универсал муносабатлари (онтологик, гносеологик, аксиологик ва праксиологик) категорияларнинг му айян тизими орқали умумийлашган шаклда акс этади ва инсон маданияти ютуқлари синтезланади . Шу билан бир қаторда , фалсафа умумназарий , дунё ни яхлитлиги ва биирбутунлигича ўрганадиган фандир.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

O'xshashlar

Фалсафанинг асосий муаммолари

Фалсафанинг асосий мавзулари ва муаммолари

Ҳозирги Ўзбекистон фалсафанинг янги вазифалари

Ижтимоий фалсафанинг предмети мақсади, вазифалари ва ижтимоий гуманитар фанлар орасидаги ўрни

Фалсафанинг қонунлари, категориялари ва методлари