Ижтимоий фалсафанинг предмети мақсади, вазифалари ва ижтимоий гуманитар фанлар орасидаги ўрни - Falsafa - Referatlar

Ижтимоий фалсафанинг предмети мақсади, вазифалари ва ижтимоий гуманитар фанлар орасидаги ўрни

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.5 KB

Ko'chirib olish

Ижтимоий фалсафанинг – предмети мақсади, вазифалари ва ижтимоий гуманитар фанлар орасидаги ўрни Режа: 1. Фалсафа ва ижтимоий фалсафа, улар ўртасидаги умумийлик ва алоқадорлик. 2. Ижтимоий фалсафанинг баҳс мавзуси, мақсад ва вазифалари. 3. Ижтимоий фалсафанинг жамиятдаги ўрни ва асосий функциялари. 4. Ижтимоий фалсафанинг ижтимоий – гуманитар фанлар орасидаги ўрни.

Ҳозирги давр инсоният тарихининг бурилиш даврларидан биридир. Буни шу кунларда жахонда хусусан мамлакатимиз ҳаётида рўй бераётган демократик ўзгаришларда яққол кўриш мумкин. Хозирги даврда бутун жахонда ва мамлакатимиз хаётида содир бўлаётган ижтимоий ходиса ва жараёнларини тўғри тушуниб олиш, уларга тўғри муносабатни шакллантириш, уларни хозирги замоннинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқиб тўғри бахолаш, улардан тўғри хулосалар чиқариш ва пировард натижада ижтимоий воқейликни билиш хар бир кишидан фалсафа фанининг сохаларидан бири бўлган ижтимоий фалсафа ҳақида чуқур билимга эга бўлиши лозим. Маълумки ижтимоий борлиқ ҳақида хаққоний билимга эга бўлиш учун аввало “ижтимоий фалсафа” тушунчасининг моҳияти ва мазмунига тўхталишга тўғри келади. Бу тушунча баъзан “жамият фалсафаси” “социал фалсафа” “инсон фалсафаси” шаклида хам қўлланилади. Ижтимоий фалсафа тушунчаси ижтимоийлик, ижтимоий ходиса ижтимоий жараён тушунчалари билан узвий боғлиқ бўлиб, унинг таркиби ва мазмунида мухим ўрин тутади. Бу тушунчалар жамиятда рўй берадиган воқеа ва ходисалар жараёнларни ифодалайди. Инсоннинг биосоциал мохиятини намоён этиш имкониятига эга бўлган ижтимоий борлиқ ижтимоий жараёнларнинг шаклланиши ва ривожланиши қонуниятлари ижтимоий фалсафанинг фан сифатида бахс мавзусини ташкил этади. Жамият бир бутун яхлит тизим сифатида ривожланадими? Унинг харакатлантирувчи кучлари нимада? Инсон “меъёри”нинг намоён бўлишининг ибтидоси бўлган ижтимоий борлиқ нима? Унинг мураккаб хилма-хил қирралари нималардан ибодат? Инсон қандай пайдо бўлган, унинг сиру-асрорлари нимада? Шахснинг жамият тараққиётида роли қандай тушунмоқ керак? Инсон ижтимоий борлиқ мохиятини унинг истиқболини олдиндан билишга қодирми? Умумбашарий муаммолар, ва уларни хал қилиш йўллари қандай? Терроризм хавфи, уни олдини олиш бартараф этиш мумкинми? Юқорида қайд қилинган саволларга жавоб бериш ва кишиларда

илмий фалсафий дунёқарашни шакллантириш ижтимоий фалсафани мухим вазифасидир. Ижтимоий фалсафий билимлар қадим-қадимдан мавжуд бўлган. Дастлабки илмий, инсоний ижтимоий фалсафий билимлар Шарқ мамлакатларида вужудга келганлиги жахон олимлари томонидан эътироф этилган. Қадимги Шарқ мамлакатларида (Хиндистон, Хитон, Миср, Хоразм, Бақтрия, Суғдиёна, Шош, Афросиёб) инсон, жамият, адолат ва адолатсизлик ҳаёт ва ўлим фалсафасига оид билимларнинг ноизчил бўлсада вужудга келиши кундалик хаётий эҳтиёж, деҳқончилик ва чорвачилик ривожи, инсон , ж амоани мухофаза қилиш билан бевосита боғлиқ бўлган. Марказий Осиёдан инсон ва табиатга оид ижтимоий фалсафий қарашлар “Авесто”да хикмат мақол ва ривоятларда ўз ифодасини топган. Қадимги юнонларнинг Шарқ мамлакатлари билан савдо алоқалари илмий- маданий соҳалардаги алоқалари учун кенг йўл очиб берган эди. Айни пайтда бу алоқалар қ адимги Юнонистондаги ижтимоий фалсафий билимларнинг ривожланиши учун ҳам қулайликлар яратган. Эрамиздан аввалги VI - IV асрларда Эвилет, Суқрот, Афлотун, Протогар, Гераклит, Арастунинг инсон давлат, жамият, хақидаги билимларнинг ривожига оид таълимотларини алоҳида таъкидлаш лозим. Қадимги юнонларга хос изланувчанлик хурфикрлик, кўплаб ижтимоий фалсафий оқимларнинг, тўгарак ва мактабларнинг шаклланишига олиб келган. Антик дунё яратган инсон ва жамият фалсафаси Осиё мутафаккирларининг ижодий фаолиятида ривожлантирилди, уларнинг илмий қарашлари жамият инсон хақидаги фанининг тараққиётида мухим роль ўйнаган. Рим империясининг қулаши фақат сиёсий сохадаги эмас, балки илмий-маданий сохаларда хам таназзулини кучайтирган эди. Бироқ, инсон ва жамият ҳаёти билан боғлиқ таълимотлар , изланишлар бутунлай тўхтаб қолмаган. Бу даврда яратилган илғор ижтимоий фалсафий анъаналар Марказий Осиёда янада ривожланди ва

бу соҳада янги кашфиётлар қилинди. IХ-ХП асрларда араб халифалари Хорун ар- Рашид, унинг ўғли Ма ъ мун ва хоразмшоҳ Ма ъ муннинг хомийлигида ўша даврнинг ўзига хос фанлар академиялари вужудга келган. Хусусан, IX аср ўрталарида Бағдодда «Байт ал-ҳикма» (Донишмандлар уйи), Хоразмда «Маъмун академияси» вужудга келди. Марказий Осиёдан етишиб чиққан Мусо ал Хоразмий, Аҳмад ал Фарғоний, Фаробий, Беруний, Ибн Сино, Марғилоний ва бошқалар математика, астрономия, медицина, жамиятшунослик, фикҳ ва сиёсатга оид фанларни ривожлантирдилар. Шарқда илмий ижтимоий фалсафий билимларнинг ривожланиши диний ақидаларни инкор этмагани ҳолда инсонни янада камол топтиришга, борлиқ моҳиятини ақл ва тафаккур воситасида билишга асосланган эди. Шарқ олимлари қадимги юнон мутафаккирларининг илғор анъаналарини давом эттирганлар, илмий билишнинг янги усулларини таклиф этганлар. Шарқ фалсафий тафаккури баркамол инсон шахсини шакллантириш, ижтимоий муносабатларни янада такомиллаштиришга, табиат ва жамият, инсон сирларини билиш ва ундан оқилона фойдаланишга қаратилган эди. Марказий Осиё мутафаккирларининг илғор илмий қарашлари ва асарлари Европада илм-фаннинг ривожланишида катта аҳамиятга эга бўлган. Европаликлар Албарон (Ал- Беруний), Авиценна (Ибн Сино), Ал-Ферганус ( Ал- Фарғоний), Улуғбек ва бошқаларнинг илмий меросини чуқур ўргандилар, уларнинг анъаналарини давом эттирдилар. Буюк италян мутафаккири Данте Алегери ўзининг «Илоҳий комедия» (XVI аср) асарида Марказий Осиёдан етишиб чиққан мутафаккирларни жаҳоннинг буюк алломалари қаторига қўйди ва улуғлади. Марказий Осиё олимларининг жаҳон фани ривожига қўшган ҳиссалари математика, алгебра, астрономия, минералогия, геодезия, география, медицина, тарих, тилшунослик, мантиқ, фалсафа ривожида яққол кўзга ташланади. Мусо ал Хоразмий математиканинг янги соҳаси бўлган алгебрага асос солди. Ибн Сино ўзининг «Тиб қонунлари» асари билан медицинани

илмий асосга қўйди ва унинг асарлари Европада кўп асрлар давомида муҳим қўлланма бўлиб келди. Мирзо Улуғбекнинг астронимияга оид «Зижи жадиди Кўрагоний» асари фанга қўшилган муҳим ҳисса бўлди. У ҳозир ҳам ўз аҳамиятини сақлаб келмоқда. Бу тадқиқотларнинг барчасининг заминида инсон ақли заковати, жамият ва давлат тахлили масаласи ётган. Мавжуд адабиётларда таъкидланишича, Европада фаннинг алоҳида фаолияти шакли сифатида ривожланиши XVI- XVII асрларга тўғри келади. Бу даврда Иоганн Кеплер, Галилео Галилей, Жордано Бруно, Исаак Ньютон асарлари вужудга келди. Буюк инглиз мутафаккири Фрэнсис Бэкон, француз олими Рене Декарт илмий билиш методларини ишлаб чиқдилар. Фаннинг табиатни ўзлаштириш ва жамиятни такомиллаштиришдаги аҳамиятига юксак баҳо бердилар, «Билим- кучдир» шиорини илгари сурдилар. Бу даврда фан ва фалсафа, жамият фалсафаси бир-биридан кескин ажралмаган эди. Улар ўз асарларини «позитив экспериментал фалсафа» деб атар эдилар. Европада илм-фаннинг айниқса социум фалсафаси ривожланиши кишиларнинг олам ҳақидаги қарашларини тубдан ўзгартирди. Жамиятга дунёвий фанлар нуқтаи назаридан қараш имконияти вужудга келди, яъни ижтимоий воқейликка бир ёқлама диний қарашдан кескин фарқ қиладиган илмий қараш шаклланди. Жаҳон ижтимоий-фалсафий таълимотининг вужудга келиши ва ривожланишига Шарқ ва Ғарб олимлари муносиб ҳисса қўшганлар. Ижтимоий тараққиётнинг маълум бир даврларида Шарқ мамлакатлари етакчи мавқеини эгаллаганлар. Осиё ва Европа мамлакатлари халқларининг жаҳон фалсафа фани ривожидлаги ролини бирёқлама бўрттириш ёки камситиш назарий жиҳатдан хатодир. Ҳар қандай фан ўз моҳиятига қўра умумбашарийдир. Ер юзидаги ҳар бир халқ катта-кичиклигидан қатий назар, унинг ривожига ўз ҳиссасини қўшиб келди.

XIX асрнинг ўрталарида табиатшунослик фанларида қилинган буюк кашфиётлар (эволюцион назария, ҳужайра назарияси, энергиянинг сақланиши ва ўзгариши қонуни) фалафий дунёқарашнинг ўзгаришига, жамият тўғрисидаги илмий назарияларнинг вужудга келишига туртки берди. XIX асрнинг охирларига келиб, фаннинг муҳим соҳаларида эришилган ютуқлар фан тараққиётида янги давр бошланганлигидан далолат берди. Физика соҳасида: оптика, термодинамика, электр ва магнетизмнинг ўрганилиши, химия соҳасида кимёвий бирикмалар хоссаларининг ўрганилиши, Д. И. Менделеевнинг элементлар даврий системасининг яратилиши, математикада аналитик геометрия ва математик анализ кабиларда яққол кўринди. Бу даврда социологиянинг мустақил фан сифатида ривожланиши ижтимоий зиддиятларни оқилона ҳал этиш ва жамият истиқболларини белгилаш имконини берди. Европа олимларининг табиатшунослик фанлари соҳасида эришган ютуқлари янги фалсафий таҳлимотларнинг вужудга келишига сабаб бўлди. Хусусан, И. Нъютон томонидан физика соҳасида қилинган кашфиётлар табиат ва жамиятнинг илмий манзарасини яратишга, Чарльз Дарвиннинг илмий кашфиётлари эса, бутун олам эволюцияси тўғрисидаги фалсафий қарашнинг шаклланишига, оламнинг яхлит бирлиги, органик ва ноорганик табиат ҳамда жамиятнинг ўзаро боғлиқлиги тўғрисидаги фалсафий қарашларнинг шаклланишига олиб келди. XIX аср охири - XX аср бошларида Туркистонда вужудга келган жадидчилик ҳаракатининг машҳур вакиллари : Исмоилбек Гаспирали, Абдулла Авлоний, Беҳбудий, Аҳмад Дониш, Фитрат, Абдулла Қодирий ва бошқалар Ўзбекистонда фан ва маърифатни кенг ривожлантириш ғоясини илгари сурдилар. Ўлканинг ўрта асрчилик бидъатларига қарши мавжуд сиёсий тузумни ислоҳ қилиш зарурлигини англаб етдилар. Жаҳоннинг илғор фан ва техника ютуқларидан ўлка аҳолисини баҳраманд этишга ҳаракат қилдилар. Бироқ Россия барча

Туркистон томонидан Туркистоннинг мустамлакага айлантирилиши оқибатида жадидчиларнинг маҳрифатпарварлик ҳаракатлари ривожлана олмади. Мустабид тузум Туркистон халқларининг илм-фан ва замонавий техника сирларини эгаллаши учун маълум шарт- шароитлар яратган бўлса ҳам унинг бой маънавий меросидан баҳраманд бўлиши, аждодларнинг илғор илмий-маданий анъаналарини ривожлантиришга имкон бермади. Миллий мустақиллик туфайли халқимизнинг кўп асрлик тарихга эга бўлган маънавий-интеллектуал меросини ўрганиш, жаҳон илм-фан ва техникаси ютуқларидан баҳраманд бўлиш, жаҳоннинг машҳур илм даргоҳларида ўқиш- ўрганиш имконияти вужудга келди. Айниқса, бозор муносабатларига ўтиш, замонавий ишлаб чиқаришни ривожлантириш, баркамол инсон шахсини шакллантиришда илм- фан хулосаларига таяниш ҳаётий заруриятга айланди. Республикамиз Президенти И.А.Каримов ўзининг «Баркамол авлод- Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори», «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида...», «Тарихий хотирасиз келажак йўқ» ва бошқа асарларида илм - фанни ривожлантириш ислоҳотлар мувафаққиятининг гарови, моддий фаровонлик асоси эканлигини ҳар томонлама асослаб берди. Узбекистоннинг жаҳондаги "тараққий этган мамлакатлар қаторидан муносиб ўрин эгаллаши, тараққий этиши, шубхасиз, унинг илм-фан салоҳиятига бевосита боғлиқдир. Мамлакатимизда 1997 йили қабул қилинган ва собитқадамлик билан амалга оширилаётган «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури», «Таълим тўғрисида»ги Қонун мамлакатимиз илмий салоҳиятини юксалтириш, жаҳон стандартлари талабларига жавоб бера оладиган мутахассис- кадрлар тайёрлаш вазифасини қўйди. Ижтимоий фалсафани антропология билан айнийлаштириш ярамайди. Ижтимоий фалсафа учун инсоннинг ўзи эмас, балки ундаги инсонийлик (ижтимоийлик) муҳимроқдир.

Ҳолбуки, антропология инсонни айни бир вақтда ҳам биологик, ҳам психологик мавжудот сифатида ўрганади. ижтимоий фалсафа учун инсоннинг асосий ижтимоий мавжудот сифатлари, унинг тарихдаги роли ва шу орқали ижтимоий барқарорликни таъминлиш, цивилизацияли тараққиёт йўналишларини белгилаш муҳимроқдир. Ижтимоий фалсафа жамиятда рўй берадиган ҳодиса ва жараёнларни таҳлил қилишда қуйидаги принципларга таянади: Жамиятга яхлит ва бир бутун тизим сифатида ёндашиш. Бунда тизим элементларига бир-бири билан узвий боғлиқ деб қаралади; улар ўртасидаги сабаб-оқибат алоқалари ва ички қонуниятларни ўрганишга алоҳида эътибор берилади. Тарихий ёндашув . Бундай ёндашувда жамият ҳаётида рўй берадиган ҳодиса ва жараёнлар ўзгариш ва ривожланишда олинади. Ижтимоий тизим таркибига кирувчи ҳар бир элемент бошқа элементлар билан узвий алоқадорликда ўрганилади; ижтимоий ҳодисаларни таҳлил қилишда уларни тарихий контекстдан сунъий равишда ажратиб олиш ярамайди. Ижтимоий ҳодисалар ва жараёнларнинг ривожланиш манбаини ташкил этувчи зиддиятларни аниқлаш ва таҳлил қилиш; Ижтимоий ҳодиса ва жараёнларни тарихий ворислик нуқтаи назаридан ўрганиш: тараққиётга ҳалақит бераётган консерватив, реакцион ҳодиса ва жараёнларни аниқлаш; Жамият ривожланишини таҳлил қилишда мавжудликка, конкретликка ва конкретликдан мавҳумликка қараб бориш; Ижтимоий билиш ўз моҳияти ва мазмунига кўра табиий-илмий билишдан фарқланади. Ижтимоий билишда муқаррар равишда сиёсий мафкура, қадриятлар, ижтимоий-сиёсий идеаллар ўз таъсирини кўрсатади. Шу боисдан ҳам ижтимоий ва табиий-илмий билишни бир-бири билан

тенглаштириш ярамайди. (Ижтимоий билимнинг ўзига хос хусусиятлари қуйида алоҳида кўриб чиқилади). Ижтимоий фалсафа конкрет жамиятда рўй бераётган барча ҳодиса ва жараёнларни миридан сиригача уларнинг жузъий томонларини батафсил ўрганишни ўз олидга мақсад қилиб қўймайди. (Бу–социология фанининг вазифасидир). Бирон бир ижтимоий фан жамият ҳаётида рўй бераётган барча ҳодиса ва жараёнларни тўлалигича қамраб ололмайди. Ижтимоий фалсафа эса жамиятни билишда фақат фан хулосаларигагина эмас, балки бадиий адабиёт, санъат, дин, сиёсат, мафкура соҳасида эришилган ютуқларга ҳам таянади. Ҳозирги пайтда ижтимоий фалсафада хилма хил оқимлар ва мактаблар вужудга келганлигининг боиси ана шундадир. Ижтимоий фалсафа жамиятда рўй бераётган жараён ва ҳодисаларнинг туб моҳиятини тўлароқ акс эттирсагина, ижтимоий амалиётдан узилиб қолмасагина қадр-қимматга, илмий назарий аҳамиятга эга бўлади. Ижтимоий фалсафанинг буюк инсонпарварлик, тараққийпарварлик моҳияти шундаки, у жамиятни аниқ бир мақсадга мувофиқ равишда оқилона бошқаришга ёрдам беради. Бироқ бошқа системаларда бўлгани сингари жамиятда ҳам онглилилк онгсизлик билан, тартибсизлик тартиблик билан баъзан алмашиниб туради. Жамият аъзоларининг интелектуал салоҳияти ортиб бориши билан жамиятни онгли равишда бошқариш, уни аниқ бир мақсадга йўналтириш имконияти ортиб боради. Ижтимоий фалсафанинг дунёқараш ва методологик аҳамиятга эга бўлган қоидалари барча ижтимоий ва гуманитар фанларнинг ривожланишига жамиятни онгли бошқаришга яқиндан ёрдам беради. Ижтимоий фалсафа қатор функцияларни бажаради. У аваало кишиларда ижтимоий воқъеилик тўғрисидаги қарашларни шакллантиради,

кишиларнинг ижтимоий борлиғи билан уларнинг онги ўртасидаги муносабат муаммосини ҳал этишга ёрдам беради. Инсоннинг жамиятдаги ўрни, роли, инсон ҳаётининг маъноси сингари масалалари ҳақида баҳс юритади. Ижтимоий фалсафанинг методологик функцияси ижтимоий фанларнинг ривожланиши, ходиса ва жараёнларни тадқиқ этишнинг умумий йўналишларининг белгилашда, унинг қоидаларидан дастурул амал сифатида фойдаланишда яққол кўзга ташланади. Ижтимоий фалсафанинг прогностик функцияси шунда намаоён бўладики, унинг қоидалари жамиятнинг ривожланиш истиқболларини олдиндан кўришга, кишилар фаолиятини билишга ёрдам беради; кишилар фаолияти эса жамият тараққиётининг мазмунини белгилайди. Кишилар фалсафий билим, дунёқараш ва методологияни чуқурроқ эгаллаб боргани сайин ижтимоий фалсафанинг юқорида кўриб чиқилган функциялари тўлароқ намоён бўлади. Фалсафий тафаккур маданиятига эга бўлган кишиларда изчил ва системали фикрлаш, ижтимоий ҳодиса ва жараёнларни диалектик боғлиқликда ўрганиш қобилияти шаклланади. Жамиятнинг ҳар бир онгли аъзоси ўз касб-кори ва ихтисосидан қатъи назар жамият тўғрисидаги фалсафий билим ва таълимотларни чуқур эгаллаш орқалигина теварак-атрофда рўй бераётган ижтимоий ҳодиса ва жараёнларнинг келиб чиқиши сабаблари ва оқибатларини билиш, уларни бошқариш қобилиятига эга бўлади; бунёдкор, яратувчан кучга айланади, ижтимоий фалсафанинг инсон ҳаётидаги аҳамияти ҳам ана шундадир. Жамиятни фалсафий билиш – жамият тўғрисида энг умумий билимга эга бўлиш, жамиятни бир бутун ҳолда идрок этиш демакдир. Бундай билимга эга бўлиш орқалигина жамиятни ижтимоий тизим сифатида ўрганишга, уни ташкил этувчи элементлар фаолиятини

мувофиқлаштиришга эришиши, жамиятнинг яхлитлиги ва барқарорлигини таъминлаш мумкин. Жамият тўғрисидаги фалсафий билимгина барча ижтимоий ҳодисаларнинг умумий асосини аниқлашга, яъни ижтимоий ҳаёт барқарорлигининг фундаментал асосларини белгилашга, жамиятни яхлит ҳолда сақлаб қолишга имкон беради. Ижтимоий фалсафанинг фалсафий билимлар ва ижтимоий фанлар тизимидаги ўрни, роли ва баҳс мавзуи сингари масалаларга аниқлик киритиш муҳим вазифалардан бири бўлиб қолди. Айниқса, ижтимоий фалсафа ва социоолгия, тарих фалсафаси ва ижтимоий фалсафанинг ўзаро муносабатини аниқлаш ҳаётий заруриятга айланди. Гап шундаки, узоқ йиллар давомида собиқ совет жамиятида ўқитиб келинган тарихий материализмга айни бир вақтда ҳам ижтимоий фалсафа, ҳам социология сифатида қараб келинди. Ҳолбуки, ижтимоий фалсафа социологиядан ўз предмети, тушунчалари, билиш усулларига кўра тубдан фарқ қилади: ижтимоий фалсафа умумбашарий фалсафанинг таркибий қисми, яхлит жамият тўғрисидаги таълимотдир;у эмпирик тадқиқотлар ва илмий фактларга таяниб конкрет жамият тўғрисида аниқ тушунчалар, беради.Ижтимоий фалсафа социология фанининг ҳамда бошқа ижтимоий-гуманитар фанларнинг хулосалари, ютуқларига таяниб, жамиятнинг умумий манзараси, ижтимоий борлиқнинг ўзига хос тараққиёт қонунлари тўғрисида энг умумий тасаввурлар ҳосил қилишга имкон беради. Ижтимоий фалсафа умуман кишилик жамиятининг пайдо бўлиши, жамиятнинг моҳияти,инсоннинг ижтимоий табиати, унинг жамиятдаги ўрни ва роли тўғрисида баҳс юритади. Ижтимоий фалсафа жамиятни тадқиқ этиш билан эмас , балки жамият тўғрисидаги фанларнинг ютуқларига таянган ҳолда ижтимоий-фалсафий дунёқарашни шакллантиришга алоҳида эътибор беради. Ижтимоий фалсафанинг билиш тушунчалари(жамият, ижтимоий борлиқ, ижтимоий

муносабат, индустриал жамият, постиндустриал жамият , халқ, миллат, шахс ва ҳ.о.) ҳаётда кўп қўлланиладиган тушунчалардир. Ижтимоий фалсафа тушунчалар умумбашарийлиги ва теран мазмундорлиги билан ажралиб туради. Социологик тушунчалар эса конкрет ва илмийлиги билан ажралиб туради. Чунончи, социологик тушунчалар(социал структура, социал страфикация, ижтимоий ҳаракат, ижтимоий роль, ижтимоий макон, мобиллик, девиант хулқ-атвор, ижтимоий жараён, ижтимоий бирлик, ижтимоий институт ва ҳ.о.) алоҳида олинган конкрет жамият (ижтимоий тизим) нинг турли томонлари тўғрисида илмий билимлар беради. Бошқача қилиб айтганда, ижтимоий фалсафа жамиятнинг энг умумий томонларини яхлит ҳолда билишга имкон берса, социология конкрет жамиятнинг долзарб муаммоларини ҳал этишга, унинг ривожланиш истиқболларини олдиндан кўришга, социал катаклизмлар (бухронлар) ни оқилона ҳал этишга имкон беради. Агар социология фан сифатида амалий вазифаларни ҳал этишни ўз олдига мақсал қилиб қўйса, ижтимоий фалсафа дунёқараш аҳамиятига эга бўлган муаммоларни ҳал этишни , «умуман жамият нима?», «жамият тараққиётининг асосини нима ташкил этади?» сингари саволларга жавоб беришни ўз олдига мақсад қилиб қўяди. Ижтимоий фалсафа ва социологиянинг ўзаро муносабати умумийлик ва алоҳидаликнинг ўзаро муносабати сингаридир. Ҳар бир алоҳидаликда умумийлик ва ўзига хослик бор. Ижтимоий фалсафа ўзининг бутун эътиборини алоҳидаликдаги умумийликка қаратади. Ҳар бир халқ, мамлакат ёки конкрет жамият тараққиёти қанчалар ноёб, ўзига хос ва бетакрор бўлишига қарамай ўзида умумбашарийлик, умумийликнинг муҳим белгиларини мужассамлаштиради. Ана шу умумий жиҳатлар қанчалик тўлароқ, яққолроқ намоён бўлиши билан яхлит жаҳон ҳамжамиятининг шаклланиши, умумий тинчлик ва тотувликнинг қарор топиши учун қулай ' имкониятлар вужудга кела бошлайди.

Ижтимоий фалсафа барча ижтимоий ва гуманитар фанларга, хусусан, социологияга йўналиш берадиган методологик асос бўлиб хизмат қилади. Ижтимоий фалсафа ижтимоий фан вакилларининг эътиборини ижтимоий организмнинг нормал фаолият кўрсатишида ҳар бир аъзо (элемент) нинг қандай роль ўйнашига, ижтимоий тараққиётнинг бош мақсади нимадан иборат эканлигига қаратади. Ижтимоий фалсафа жамият ҳаётининг моддий, маънавий, сиёсий, ҳуқуқий, маданий, бадиий-эстетик, экологик, этник, миллий, демографик жиҳатларига алоҳида эътибор беради. Бу масалалар собиқ совет фалсафасида бирёқлама ва хато талқин этилган эди. Ҳеч шубха йўқки, жамият ҳаётининг моддий асосини инсон эҳтиёжлари учун зарур бўлган тирикчилик неъматлари ишлаб чиқариш ташкил этади. Агар жамият моддий неъматлар ишлаб чиқармаса, муқаррар равишда ўзини ўзи ҳалокатга маҳкум этган бўларди. Бироқ моддий неъматлар ишлаб чиқариш жамият ҳаётининг бош максадига айланмаслиги керак, чунки инсон ҳаётининг маъноси, мақсади қорин тўйдириш, танани семиртириш, маишатбозлик эмас, балки маънавий камолотга эришиш, илоҳий руҳ, мутлақ руҳ билан уйғунлашиш бўлгани сингари жамият ҳаётининг бош мақсади маънавий камолотга эришиш, истиқболда эркин гражданлик жамиятини яратишдир. Моддий неъматлар ишлаб чиқариш эса ана шу камолотга эришиш воситаси бўлиб хизмат қилади. Ўзбекистон Республикаси Президенти И. А. Каримов томонидан олға сурилган «юксак маънавият - жамият тараққиётининг асосидир» деган ғоя ижтимоий фалсафанинг моҳияти, мазмуни ва вазифаларини янгича тушунишда муҳим аҳамиятга эгадир. Зеро, ижтимоий амалиёт собиқ совет жамиятининг инқирозга юз ўгириши шунчаки сиёсий хатоликлар оқибати эмас, балки марксча тарихий материализм (ижтимоий фалсафа) нинг

бирёқлама ва хато эканлигини кўрсатди. Энди.энг муҳим, мураккаб ва долзарб вазифа узоқ йиллар давомида ижтимоий фан вакиллари онгига турли йўллар билан сингдирилган марксча ижтимоий фалсафанинг ўлик ва ақидапарастликка айланган қоидаларининг яроқсизлигини кўрсатиш ва жамият ҳаётининг энг муҳим фалсафий муаммолари хусусида фикр юритиш, илғор дунёқарашни шакллантиришдир. Афсуски, кейинги йилларда Россияда чоп этилган ижтимоий фалсафага оид қатор дарсликларда ижтимоий фалсафани социология билан айнийлаштириш ҳоллари учраяпти. 1 Собиқ совет жамиятида ўтган асрнинг 60-70 йиллари ижтимоий фалсафа (тарихий материализм) нинг социология билан ўзаро муносабати масаласида бўлган баҳс-мунозараларда бир-бирига зид икки хил қараша илгари сурилди: 1) Ижтимоий фалса фа , тарихий материализм , социология билан айнан бир хил. 2) Ижтимоий фалсафа социологияга алоқадор эмас (бундай қараш фалсафанинг социология фани юту қ ларидан фойдаланишига имкон бермас эди. С. Э. Крапивенский ижтимоий фалсафани социологиянинг энг юқори қатлами, методологик қисми сифатида тавсифлайди ва бу билан ижтимоий фалсафани социологик билимлар тизимига киритади. Ижтимоий фалсафа нинг нисбий муста қ иллигини шубҳа остига олади. 2 Бугунги кунда ижтимоий фалсафа ва социологияни бир-биридан фарқлаш муҳим назарий ва методологик аҳамиятга эгадир. Бунда қуйидаги ҳолатларни инобатга олиш зарур: 1) социология аниқ фан сифатида конкрет социологик тадқиқот натижаларини умумлаштириш, таҳлил қилиш орқали конкрет жамиятнинг 1 В.С. Барулин. С оциальная философия. Учебник для вузов .- М .: 1999. 25 с 2 К.: Крапивенский С.Э.Социальная философия.М., 1995. С.16-17).

илмий назариясини ишлаб чиқади; мавжуд ижтимоий туаммоларни оқилона ҳал этишга ёрдам беради; 2 )Ижтимоий фалсафа тадқиқ этиш билан шуғулланмайди, балки фан, ижтимоий амалиёт, санъат, сиёсат ва ҳ.о. хулосаларига таяниб, жамият тўғрисида яхлит таълимот яратади; ижтимоий муаммоларнинг моҳияти тўғрисида энг умумий тасаввур ва қарашлар системасини яратади; 3) социология бошқа ижтимоий фанлар сингари ўзига хос илмий тушунчалар ва категориялар билан иш куради; илмий фактлар тўплашнинг ўзига хос усулларидан фойдаланади; 4). Ижтимоий фалсафага оид тушунчалар мавхумлиги, образлилиги ва айни ақтда олдоабоплиги билан ажралиб туради; 5). Ижтимоий фалсафа ўз мазмунига кўра илмий, диний, сиёсий, бадиий бўлиши мумкин; 6) социология ўзининг илмийлиги билан ажралиб туради. Ноилмий социология (масалан, тарихий материализм) ўз қимматини йўқотади; 7) социологиянинг илмий билиш методлари табииётшуносликнинг илмий билиш методларига анча якиндир; 8) Ижтимоий фалсафа ижтимоий борлиқни билишда умумфалсафий методлар: индукция ва дедукция, мавхумлаштириш, анализ ва синтез, моделлаштиришдан фойдаланади. Ижтимоий фалсафанинг ижтимоий фанларга бўлган муносабатини белгилашда қуйдаги омилларни ҳисобга олиш мақсадга мувофиқдир. Биринчидан, ижтимоий фалсафа ижтимоий ҳаётни яхлит ҳолда тасвирлабгина қолмай, балки ижтимоий институтларни жамият ҳаётидаги ўрни ва ролини белгилайди. Иккинчидан, ижтимоий фалсафада шахс ва жамиятнинг ўзаро муносабати масаласи муҳим ўрин тутади. Учинчидан, ижтимоий фалсафа жамиятнинг асосларини, яъни мавжудлик шарт- шароитларини аниқлайди, ижтимоий барқарорликни таъминлаш муаммолари

устида бош қотиради. Ниҳоят, ижтимоий фалсафа ижтимоий ҳаётни илмий билишнинг методологик масалаларини ҳал этади. 3 Ижтимоий фалсафа бошқа ижтимоий фанлар: иқтисодий назария, социология, политология, тарих, ҳуқуқ, статистика ва бошқа фанлар билан яқин алоқадордир. Ижтимоий фалсафа бу фанлардан қуйидаги жиҳатлари билан ажралиб туради: а) ижтимоий ҳаётни юқори даражада умумлаштиради, мавхум тушунчалар, қонунлар ва тенденцияларни очиб беради, ўз хулосаларини умумий назария шаклида умумлаштиради; б) конкрет ижтимоий фанлар учун ижтимоий ҳодисаларни билишда методологик асос ҳисобланади; в) жамият ривожланишининг умумий қонунлари ва тенденцияларини ўрганади. У тарихий тараққиётнинг умумий назарияси ҳисобланади. Ижтимоий фалсафанинг умумназарий ва методологик вазифалари: - ж ами ят моҳияти; - ижтимоий ҳаётнинг туб моҳиятини билишда; - жамиятнинг яхлит ижтимоий система сифатида тадқиқ этишда; - ижтимоий ҳаётнинг асосий соҳаларини, жамиятни моддий ва маънавий асосларини ўрганишда; - тарихнинг моҳияти ва маъносини; - инсоннинг фалсафий муаммоларини тадқиқ этишда яққол намоён бўлади. Ижтимоий фалсафа бошқа фанларнинг илмий назарияларини ишлаб чиқишда методологик асос ролини ўйнайди. Ҳар қандай ижтимоий фан жамият ривожланиши ва инсон тўғрисидаги фалсафий таълимотга таянади. 3 қ: Шаповалов В. Ф. Основ ў философии современности. К итогам XX века. Курс лекции. - М. : 1998. с. 92 .

У аввало ўз “Мен”ни намоён этишни ҳаетий, зарурият эканлигини асослаб беради; ўзи ва жамият учун интилувчи учун, ўз шароитларини ўзгартирмоқчи бўлган кишилар фаолиятнинг назарий асосидир. Жамият ижтимоий муносабатларни тубдан ислоҳ қилишга, инсон фаолиятини янада фаоллаштиришга, маданият ресурсларидан тўлароқ фойдаланишга эҳтиёж сезган вақтда ижтимоий фалсафага мурожаат қилади. С. Л. Франкнинг фикрича, ижтимоий фалсафанинг вазифаси «жамият ўзи нима, унинг инсон ҳаёти учун қандай аҳамияти бор, унинг ҳақиқий борлиғи нимада ва у биздан нимани талаб этади» 4 сингари саволларга жавоб беришдир. Жамият ва инсон табиатнинг бир қисми бўлишига қарамай, ижтимоий жарёнлар билан узвий боғланган. Жамиятда моддий ва маънави й , объектив ва субъектив омиллар амал қилади. Инсон фаолияти онгли, онгсиз, рационал ва иррационал белгиларга эгадир. Инсон ўз эҳтиёжалари, манфаатлари, мақсадларини амалга оширишга ҳаракат қилади, худди ана шу жараёнда ижтимоий ҳаёт вужудга келади. Ижтимоий фалсафанинг билиш объекти ижтимоий ҳаёт ва ижтимоий жараёнлардир. Ижтимоий фалсафа жамиятни билишда унга хос бўлган табиий томонларга, индивидуал, шахсий жиҳатларга эмас, балки ижтимоий ҳаётни тадқиқ этишга кўпроқ эътибор беради. Ижтимоий ҳаёт иқтисодий, сиёсий, маънавий соҳаларни ўз ичига олади. Ижтимоий ҳаракат ва ижтимоий муносабатларнинг асосий субъектлари: ижтимоий гуруҳлар ёки яхлит жамиятдир. 4 : Барулин В. С. Социальная философия. Учебник для вузов. М., 1999, с-3

Ижтимоий фалсафа - социал ҳодисаларнинг ўзаро алоқалари умумий қонуниятлари ва тенденциялари тўғрисидаги фалсафий карашлар системасидир. Ижтимоий фалсафа қуйидаги функцияларни бажаради: 1. Гносеологик функция: яхлит жамият ривожланишининг умумий қонун ва йўналишларини тадқиқ этади, йирик ижтимоий гуруҳлар, ижтимоий жараёнлар тўғрисида илмий билимлар беради. 2. Методологик функция: соидад ҳодисаларни билишнинг илмий методлари тўғрисида билимлар беради; назария, категория, қонун, принцияларни ишлаб чиқади. Ижтимоий фалсафа бошқа ижтимоий фанлар учун методология ролини ўйнаиди. 3. Илмий башорат функцияси. 4. Дунёқараш функцияси. 5. Танқидий функцияси (ҳамма нарсага танқидий қарашни ўргатади). 6. Аксиологик (қадриятлар) функцияси. Бу функциялар бир-бири билан узвий боғлиқдир. Улар яхлит ҳолда ижтимоий фалсафий билимларнинг ўзига хослиги ва моҳиятини белгилайди. Ижтимоий фалсафа ўз моҳияти билан жамият истиқболини илмий асосда кўра оладиган фандир. Унинг асосий вазифаси тарихий воқеаларни ва ижтимоий системанинг ривожланиш қонуниятлари ва йўналишлари (тенденциялари)нинг ҳал қилувчи омилларини аниқлашдир. Ижтимоий фалсафа билишнинг турли-туман назарий моделларидан фойдаланади. Билиш объектига ҳар томонлама ёндашади. Тарихий жараёнга жаҳон тарихи нуқтаи назаридан ёндашади. Унда формацияли, цивилизацияли, кўп вариантли шакллар мавжуд. Шунингдек, циклли ривожланиш жамиятнинг ривожланишида тарихий босқич ва хакозолар ўз ифодасини топади. Турли-туман ёндашув жамият хақида тўлиқ тасаввур

беради. Ижтимоий фалсафа инсонга тарихнинг субъекти ва объекти сифатида қарайди. Инсоният тарихи турли-туманликдан иборатдир. Миллий мустақиллик ижтимоий фанларни, айниқса, фалсафани бир ёқлама коммунистик мафкура зуғумларидан озод қилиб, унинг ҳар томонлама ривожланиши учун кенг йўл очди. Президент И. А. Каримовнинг «Тарихий хотирасиз келажак йўқ», «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари» сингари асарларида ижтимоий фалсафа олдида турган энг муҳим масалалар кўрсатилди. Жамиятшунос файласуфларимизнинг эътибори энг долзарб муаммоларга жалб этилди.

O'xshashlar

Фалсафанинг асосий хусусиятлари ва вазифалари. Фалсафанинг предмети

Эстетиканинг предмети, мақсади ва вазифалари

Ижтимоий-гуманитар билишнинг ўзига хос хусусиятлари

Қадриятлар фалсафаси фанининг объекти ва вазифалари

Ўзбекистоннинг жаҳон ижтимоий тараққиёти тизимидаги ўрни