Қадриятлар фалсафаси фанининг объекти ва вазифалари - Falsafa - Referatlar

Қадриятлар фалсафаси фанининг объекти ва вазифалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97 KB

Ko'chirib olish

Қадриятлар фалсафаси фанининг объекти ва вазифалари Режа: 1. Қадриятлар фалсафасининг предмети ва ўрганиш объекти. 2. Фалсафа ва қадриятлар фалсафаси. 3. Қадриятлар фалсафасининг функциялари 4.Қадриятлар фалсафасини ўрганишнинг аксиологик дунёқарашни шакллантиришдаги ўрни ва роли.

Таянч тушунчалар: Фан, фалсафа, аксиология, гносеология,кадрият, аксиологик дунёқараш. 1-масала. Қадим замонларданоқ Турон, Туркистон халқи ўзининг кўҳна тарихи, бой мероси, ранг-баранг ва юксак маданияти, урф-одат ва анъаналари билан ажралиб турган. Бу халқнинг буюк сиймолари миллий ва жаҳон илм фани ва маданиятининг барча соҳалари ривожига салмоқли хисса қўшиб келганлар. Президентимиз таъкидлаганидек «Ватанимиз азал дан башарият тафаккур хазинасига унутилмас ҳисса қў шиб келган. Асрлар мобайнида халқимизнинг юксак маънавият, адолатпарварлик маърифатсеварлик каби эзгу фазилатлари Шарқ фалсафаси ва Ислом дини таълимоти билан узвий равишда ривожланди ва ўз навбатида фалсафий ахлоқий таълимотлар ҳам халқимиз дахосидан бахра олиб бойиб борди» 1 . Улуғ бобокалонларимиз буюк мутафаккир, алгебра фанининг асосчиси ал-Хоразмий, иккинчи муаллим, Шарқ Аристотели деб тан олинган Абу Наср ал-Фаро бий, улуғ ҳаким Шайх ур раис Абу Али Ибн Сино, қо мусий олим Абу Райҳон ал-Беруний, астрономия фани нинг етук юлдузи Мирзо Улуғбек ўзбек адабий тилининг асосчиси, дахо шоир Алишер Навоий, беназир муҳаддис Исмоил Бухорий, тасаввуф илмининг буюк алломалари Аҳмад Яссавий, Абдуҳолик Ғиждувоний, Нажмиддин Кубро, Муҳаммад Раззолий, Баховуддин Нақшбанд, Махмуд Замахшарий ва бошқаларнинг номлари жаҳон халқлари томонидан ханузгача ҳурмат билан тилга оли ниб келинмоқда. Бизнинг юртимизда яратилган асарлардан кўчирилган нусҳаларнинг нақадар муътабар са налиши, бебаҳо обида сифатида қадрланиши аён бўлиб турибди. Марказий Осиё мутафаккирлари яратган фан ва маданиятнинг барча соҳаларига тааллуқли нодир асарлар, қимматбаҳо фикр мулоҳазалар ҳозирги кунда ҳам жаҳон халқлари маънавий дунёсини бойитиб, улар нинг маънавий камолотига хизмат қилиб келмоқдаки, бундан биз қанчалик фахрлансак арзийди. Шуни алоҳида таъқидлаш керакки, ўзбек халқининг тарихий тараққиёти даврида моддий ва маънавий мада ният бир текисда ривожланган эмас. Унда биз уйғо ниш, юксалиш билан бир қаторда депсиниш, турғунлик ҳо латларини ҳам кузатишимиз мумкин. Марказий Осиё халқлари ўтган минг йиллар мобайни да хитой, юнон, араб, муғул, рус истилочилари томонидан забт этилган. Истилочилар хилма-хил бўлса ҳам улар нинг мақсади ўхшаш, яъни кўҳна маданият ва маънави ятга эга бўлган туб аҳолини миллий қадриятлардан бегоналаштириш, ўзлигини англашга йўл қўймаслик, тарихини 1 Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-жилд.- Т .:Ўзбекистон, 1996, 7-бет.

сохталаштиришдан иборат эди. Шу боис, биз нинг худудимиздаги бирон бир кўхна шаҳримиз, катта – кичик дарёмиз, баланд – паст тоғимиз йуқки, у бир не ча ном билан аталмасин. Бу истилочиларнинг манфур сиёсати, ўз халқининг тили ва маданиятини устун қилиб кўрсатиш, маҳаллий халқнинг тарихи ва маънавиятини кам ситиб, сохталаштириб ёки инкор этиш оқибати эди. Халқни ўз маънавияти ва маданиятидан жудо ки либ, хотирасиз манқуртларга айлантириш сунгги қа рийб бир ярим аср мобайнида чоризм ва большевизм мустамлакачиларининг ҳам бош сиёсати бўлиб келган лиги ҳаммага аён. Мазкур сиёсат оқибатида биз тили миз, маданиятимиз, тарихимизга беписандлик билан қ арадик, ўтмишимизни зўр бериб қоралаш ва камситиш йўлини тутдиқ бир неча минг йиллик маданий меросимизни, миллий тарихимиз, миллий анъаналар, урф одатларимизни унута бошладиқ Жаҳон халқлари ма даниятининг ажралмас қисми бўлган ислом таълимоти ни кўр кўрона инкор этдиқ. Диндорлар маънавий таҳқирланди, уларнинг ҳуқуқлари чеклаб қўйилди, байрам лар оёқ ости қилинди, тарихимиз бир томонлама ва юзаки ўрганилди. Мустақиллигимиз туфайли буларнинг ҳаммасига барҳам берилди, маънавий ҳаётимизда уйғониш юз берди. Халқимизнинг миллий онги, миллий ғурури, миллий ифтихори, маънавий дунёси кундан кунга бойиб бормоқда. Бу эса мустақил давлатимизнинг маънавий асосини янада мустаҳкамлашга хизмат қилмоқда, ле кин шуни алоҳида қайд этишимиз керакки, миллий ўз ў зини англаш, ўзбекчилик — миллатчилик деган маъ нони билдирмайди. Миллий уйғониш, миллий ғурур, миллий туйғунинг тикланиши — бу миллий ривожланиш билан узвий боғлиқ бўлган табиий қонуний жараён дир. Миллий кадриятларимиз, урф-одат ва анъаналари миз қайта тикланиб янада ривожлангандагина жамия тимизда ўтказилаётган ислоҳотлар муваффақиятли амалга оша олади, чунки маънавий баркамол, маъри фатли, руҳан бардам, янгича тафаккурлаш қобилиятига эга инсонгина истиқлол ва тараққиёт йўлини шараф билан ўта олади. Шундай экан, халқимизнинг маданий мероси, юксак маънавий қадриятларини чуқур ва ат рофлича ўрганиб, уларни Республикамизда яшовчи ҳар бир инсоннинг онгига сингдириб, айниқса, ёш авлодни маънавий етуқ фидойи кишилар этиб тарбиялаш ҳо зирги кунда энг долзарб муаммолардан ҳисобланади. «Бугун биз ўтказаётган ислоҳотларда маънавият соҳ асидаги вазифалар менинг учун асосий масала бўлиб қо лмоқда. Нимага деганда, бозор иқтисодиётини қуриш мумкин. Янги ҳаётни ҳам, албатта, барпо этамиз, халқ имизнинг ҳаёт даражасини ҳам кўтариб оламиз. Иш сизлик бартараф этилади, одамларнинг даромади ях шиланади. Лекин одам нафақат иқтисодий жиҳатдан, бал ки, менинт назаримда, аввало, маънавий

жиҳатдан бақув ват бўлиши шарт. Яна бир бор такрор айтаман: илдизи бақувват, яъни руҳан бардам, онги тийран маънавий нуқтаи назардан юксак кишилар билан олдимизда турган барча муаммоларни ҳал этиш осон кечади» 2 , - дейди И.А.Каримов. Президентимиз ўзининг ана шу нуқтаи назарини изчиллик ва собит қадамлик билан ривож лантираётганини «Маънавият ва маърифат» жамоат чилик м аркази ф аолиятини янада таком иллаштириш ва самарадорлигини ошириш туғрисида»ги Фар монида (1996 йил 9 сентябрь) яна бир бор намоён қил ди. Унда «Маънавий маърифий ислоҳотлар давлат сиёсатининг асосий устувор йўналиши деб ҳисоблан син»,—дея аниқ кўрсатма берилган. Ота-боболаримиздан бизга қолдирилган бой маъна вий меросни авайлаб асраб, уни замонавий илм фан ютуқлари билан ижодий бойитиб, келажак авлоднинг тафаккури, дунёқарашини миллий ва умуминсоний қад риятлар асосида шакллантириб, уларнинг бунёдкорлик фаоллигини ошириш — мустақиллик пойдеворини мустаҳкамлашнинг асосий гаровидир. Ҳеч бир халқ ўз ўзини англамасдан миллий мада нияти миллий қадриятларини авайлаб аcраб сақла масдан туриб бошқа халқларнинг қадриятларига ҳурмат иззат билан қарай олмайди. Шунинг учун миллий қ адриятларнинг тикланиши умуминсоний қадриятлар сари ривожланишнинг яккаю ягона йўлидир. Мустақил Ўзбекистонимизнинг куч қудрати, халқи мизнинг умуминсоний қадриятларига содиқлигидадир. «Миллий маданиятнинг ўзига хослигини тиклашга алоҳ ида эътибор берилиши керак, — деб ёзади И. А. Кари мов,- Шу билан бирга, миллий ўз ўзини англашнинг тикланиши жаҳон инсонпарварлик маданияти ва умум башарий қадриятлари идеалларидан ; бизнинг кўп мил латли жамиятимиз анъаналаридан ажралиб қолиши мумкин эмас» 3 . Миллий қадриятлар умуминсоний қадриятлар билан қ анча кўп уйғунлашган бўлса, уларнинг тараққий эти шига шу кадар кенг имконият очилади. Бу ҳаётий ҳақ иқатдир. Мазкур асарда истиқлол туфайли жамиятимизда миллий қадриятларимизнинг тикланиши, миллий қад риятлар тушунчасининг кўп қирралилиги, миллий ўз-ў зини англаш, миллий псиҳология, миллий туйғу, мил лий маданият, тил, урф-одат, удум ва анъаналар, улар нинг инсон маънавий баркамоллигини таъминлашда, дунёқарашини шакллантиришда, бунёдкорлик фаолли гини оширишдаги ўрни, шунингдек миллий, минтақавий ва умуминсоний қадриятларнинг муштараклиги, ижти моий сиёсий, табиий, моддий қадриятлар ҳамда юксак миллий маънавиятимизнинг жаҳон ҳамжамиятига қўшилишдаги 2 “Ҳалқ сўзи”, 1995, 25 ноябрь. 3 Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли.- Т.:Ўзбекистон, 1992, 73- бет.

воситачилик роли каби долзарб муаммолар фалсафий нуқтаи назардан таҳлил этилади. XIX асрни охирида, айниқса, биринчи жаҳон уруўидан кейин классик фан ва фалсафада ишлаб чиқилган инсон тўғрисидаги тасаввурлар, таълимотлар жиҳатидан асоссиз эканлиги намоён бўлади, инсон рационалистик талқинини инқирозга тушди. Инсон, унинг ҳаётини қадрияти, объекив билим ва қадрият нисбати ниҳиясида долзарб муаммога айланди. Ўтган аср 20-йилларидан бошлаб экзистенциализм, фалсафий антропология, герменевтика каби гуманитар билим йўналишлари ривожланди. Янги кантчилар эса қадрият ва уни моҳияти масаласини гуманитар ва маданиятшунос илмларни бош масаласи сифатида ўртага қўйишди. Гуманитар фанлар муаммоси сифатида қадриятлар назарияси ва фалсафаси XIX асрни охири ХХ асрни бошида шаклланди. Қадриятлар назарияси ва фалсафаси ҳаёт ва тарихнинг маъноси, билишнинг йўналиши асоси, инсон фаолиятининг туб мақсади ва ҳаққонийлиги, шахс ва жамиятнинг ўзаро муносабати каби масалаларни ҳал қилишга уриниш йўлида вужудга келди ва ривожланди. Қадриятлар ҳақидаги таълимот аксиология деб номланади. Дастлаб, аксиологияда қадрият хусусида фалсафий ғоялар устувор бўлган. Кейинчалик аксиологик ғоялар ва тасаввурлар табиий ва гуманитар фанлар доирасига кириб боришган. Аксиологияни фалсафий қатламида қуйидаги муаммолар кўриб чиқилди: Борлиқнинг умумий структурасида қадриятни мавжуд бўлиши нимадан келиб чиқади, қандай имкониятга эга? Қадрият маълум ҳодиса ёки моҳият сифатида жамиятга, маданиятга нисбатан қандай муносабатда бўлади? Охирги саволга жавоб бериш учун ижтимоий гуманитар фанларни фалсафий ва методологик муаммоларини қадриятли ёндашув нуқта назарда туриб ҳал қилишга тўғри келади. Аксиология қадриятларга, аввало, умумий категория сифатида қарайди. Бунда қадриятлар реалликни намоён бўлиш шакллари, воқеликдаги нарса, ҳодиса ва жараёнлар, оламдаги рўй бераётган ўзгаришлар инсоният, жамият, одамлар, уларнинг ҳаёти, фаолиятининг ижтимоий субъектлар учун аҳамияти ва қадрини англатадиган умумаксиологик категория сифатида талқин қилинади. Шу билан бирга қадриятларнинг моҳияти, мазмуни, объектив асослари, субъектив англаб олиниши, тузилиши, намоён бўлиш шакллари тавсифланади. Гарчан қадриятлар категорияси кўпроқ умумийликни англатсада, унда хусусийлик ва алоҳидалик ҳам намоён бўлади. Аксиология ана шу умумийлик, хусусийлик ва алоҳидаликнинг қадриятларда намоён бўлишини билишнинг анализ, синтеш, таққослаш, умумлаштириш, абстраклилик ва конкретлилик усуллари асосида ўрганади. Шу тариқа

умумий, хусусий ҳамда алоҳида қадрият шакллари тавсифланади, улар орасидаги боғлиқлик, ўхшашлик ва қарқлар аниқланади. Қадрият шаклларининг намоён бўлишидаги ўзаро алоқадорлик ва диалектик боғлиқлик, бунинг ифодаси бўлган қадрият тизимларининг вужудга келиши, амал қилиниши, барқарор ва бетакрор ҳолатлари, ўзгаришлари каби масалалар ҳам аксиология доирасида ўрганилади. Қадриятлар соҳасидаги ўзгаришларнинг ижтимоий тараққиётга боғлиқлиги, бу боғлиқликнинг ривожланиш босқичлари, цивилизациялар ҳаётининг муайян даврлардаги ўзига хос ҳолда намоён бўлишини ўрганиш ҳам аксиологиянинг асосий мавзулари қаторига киради. Бунда асосий эътибор тарихни аксиологик тушунишга қаратилади. Аксиология қадриятлар ва қадрият системаларининг жамият ҳамда инсон ҳаёти учун аҳамиятини, уларнинг ижтимоий функцияларини ҳам ўрганади. Муайян қадриятларни барқарор қилиш бутун халқ, миллат, давлат ёки қавмларни бир муддат ёки узоқ вақтга қадар аниқ мақсадлар йўлида бирлаштиради, улар фаолиятининг йўналишини белгилайди. Масалан, ҳозирги даврда мустақиллик ва уни мустаҳкамлашреспубликамиз хукумати, аҳолиси, ундаги миллат ва ижтимоий субъектларнинг фаолиятини белгилаб турувчи асосий мезондир. Аксиология ана шундай жараёнларни умумий жиҳатлари ва ўзига хос хусусиятларини ҳам ўрганади. Бунда қадриятларни қайта баҳолаш, қадрлаш меъёрлари, қадрият мўлжаллари, қадрсизланиш даражалари билан боғлиқ муаммоларни илмий ўрганиш ниҳоятда катта назарий ва амалий аҳамият касб этади. Жаҳон харитасида рўй бераётган ўзгаришлар, собиқ СССРнинг тарқалиб кетиши, унга хос қадриятлар тизимининг ўтмишга айланиши, Ўзбекистоннинг истиқлол йўлидан бораётганлиги, республикамизда мустақилликка асосланадиган қадриятлар системасини шакллантириш имкониятлари ва эҳтиёжлари қадриятшунослик борасидаги янги –янги изланишлар учун асос бўлмоқда. Бу жараённинг умумаксиологик қонуниятлари, минтақавий жиҳатлари ва республикага хос хусусиятларини илмий таҳлил қилиш муҳим аксиологик вазифага айланмоқда. Ўзбекистонда азалий шарқона қадриятларни қадрлаш, умуминсоний қадриятларга содиқлик руҳини тарбиялаш, миллий қадриятларни тиклаш, авайлаб –асраш, инсон қадри, хақ –ҳуқуқлари ва манфаатларининг устуворлигини таъминлаш борасидаги вазифалар ҳам муҳим масалалар қаторига киради. Қадриятлар фалсафаси инсон яшашининг мазмуни ва маъноси ҳақидаги таълимот бўлиб, қадр ва қадриятлар билан боғлиқ фалсафий йўналишни англатади. XIX асрдан бошлаб қадриятлар назарияси ишлаб чиқилди. Қадриятлар тўғрисидаги назария, таълимотни ифодалайдиган аксиология термини XIX асрнинг иккинчи яримида франзуц файласуфи П.Лаппе ва немис олими

Э.Гортманлар томонидан истеъмолга киритилган. Қадриятлар тўғрисидаги таълимот қадриятшунослик, қадриятлар фалсафаси аксиология деб юритилади. Қадриятлар фалсафасининг предмети – қадриятлар, улар орасидаги узвий алоқадорлик, қадриятларнинг жамиятдаги ўрни масаласи. Ўрганиш объектлари – табиат, инсоният, жамият . 2-масала . Фалсафа билан қадриятлар фалсафасининг умумийлиги, бирлиги нималарда кўринади? Фалсафа инсоният тарихидаги энг қадимий илмлардан биридир. Фалсафий мулоҳаза юритиш, фикрлаш инсон табиатига хос, демак, унинг ўзига каби қадимийдир. У олам ва унинг яшаши ривожланиши ва тараққиёти, ҳаёт ва инсон, умрнинг моҳияти, борлиқ ва йўқлик каби кўплаб муаммолар ҳақида баҳс юритадиган фандир. Фалсафа кишиларнинг оламни билиш, ўзлаштириш, фаровон ҳаёт кечириш ва ўз инсоний салоҳиятларини намоён этиш эҳтиёжлари билан узвий боғлиқдир. Фалсафа ҳар қандай билимнинг, жумладан, фалсафий билимнинг бошланғич асосини аниқлашга ҳаракат қилади. У тушуниш мезони ва бошланғич нуқта бўла оладиган, бошқа барча нарса ва ҳодисаларни баҳолай оладиган (ҳақиқатни фикрдан фарқи, зўравонликнинг ҳокимиятдан ва ш.к.) етарли асосларни топишга ҳаракат қилади. Фалсафа субъектнинг объекга нисбатан назарий рефлексив ва маънавий – амалий муносабатига асосланади. У ижтимоий борлиққа шаклланаётган янги ғоялар, нормалар ва маданий қадриятлар воситаси билан фаол таъсир қилади. Фалсафа оламга нисбатан ҳар қандай онгли муносабатнинг асослари ва регулятивларни топишга ҳаракат қилади. Шунинг учун фалсафий билим мавжуд муаммони ҳал қилиш йўлларини баҳолаш, танқидий қиёслаш ва таҳлил қилинаётган жараённи синчиклаб муҳокама қилиш кабилар сифатида намоён бўлади. Демак, фалсафада қадриятлар тизими алоҳида аҳамият касб этади. Фалсафа инсон моҳиятининг қадриятли мазмунида ўз асосларини илгари суради. У инсон ҳаётининг мутлоқ қадрияти сифатида эътироф қилинувчи илмий кашфиётларнинг тақдири ва уларнинг ижтимоий оқибатлари билан қизиқади. Фалсафанинг аксиологик (қадриятлар доир)функцияси қуйидагиларда кўринади: -фалсафа фанининг бу соҳаси (аксиология) инсон ва жамиятнинг моддий эҳтиёжлари, манфаатлари ва маънавий эҳтиёжлари орасидаги объектив боғланишларни англаб, маънавий қадриятлар ва эҳтиёжларни ўзига хос кўриниши сифатида таърифлайди; -фалсафанинг аксиологик функцияси қадриятларнинг тарихий таарққиёт босқичларидаги шарт –

шароитларидан келиб чиқишини, қадриятлар турли даврларда ўзгариб туришини, қадриятлар таркибида универсал умуминсоний, айрим миллатларва маданиятларга хос, яъни миллий, минтиқавий ва умуминсоний қадриятлар борлигини аниқлайди. Қадриятлар, уларнинг субъектлари ўртасида низолар ва айрилишларга сабаб бўлмаслигини тушунтириб беради; -қадриятлар ранг –баранглиги мавжудликни асослайди ва инсон манфаатлари, бахт – саодати учун, табиат, жамият тараққиёти учун қайси қадриятларнинг муҳимлиги даражаларини белгилайди; -инсон манфаатлари, ҳуқуқлари ва шахс эркинлигини ҳозирги жаҳон тараққиёти жиҳатидан устивор қадриятлар эканлигини белгилайди; -маданий, маърифий ва диний мерос бўлган қадриятларни эгаллашнинг зарурлигини асослайди; -жамият ривожланишида инсон, маданият жаҳон тараққиётига таъсир кўрсатаётган янги қадриятларни яратиш зарурлигини кўрсатади. Қадриятлар фалсафаси инсон яшашининг мазмуни ва маъноси ҳақидаги таълимотдир. Қадриятлар фалсафаси –қадр ва қадриятлар билан боғлиқ фалсафий йўналишни англатади. Фалсафа инсон ҳулқини йўналтиришга ёрдам берувчи методларни ёритади. Фалсафий тафаккур фақат интеллектуал (оқилона) жиҳатларини эмас, балки ҳар доим маданиятларнинг муайян тарихий типларига мансуб бўлган ва шу билан бирга, бутун инсоният мулки (умуминсоний қадриятлар) ҳисобланадиган маънавий – эмоционал, эстетик ва бошқа универсалликларни ҳам аниқлайди. Фалсафа ўз моҳиятига кўра дунёқарашдир. Одамнинг дунёқараши қандай бўлса, унинг фалсафаси, ёки аксинча, фалсафаси қандай бўлса, дунёқараши ҳам шундай бўлади. Олам ва инсон моҳиятини, инсоннинг оламдаги ўрни ва ролини ўрганиш фалсафанинг асосий муаммоларидан биридир. Фалсафа умуман ҳаёт ва маданий ҳаётнинг энг муҳим, асосий қадриятлари ҳақида ягона, умумбашарий тасаввурларни ҳосил қилиш билан бирга, ана шу тараққиёт – цивилизация учун абадий, мангу, сира ўлмас қадр – қимматга эга эканлигини асослаб, исботлаб ҳам беради. Фалсафий дунёқараш моддий олам ва маънавий олам, табиат ва жамият ўртасидаги муносабатларда мувозанат, кооэволюция зарурат эканини англашга бу ҳолатни тўғри тушунишга ёрдам беради. Фалсафий дунёқараш инсонга оламнинг яхлит манзарасини кўрсатади, ҳаётий фаолиятининг мақсади, мазмуни, йўналишини аниқлаб беради, яъни бу дунёқараш инсоннинг олам билан амалий муносабатларини йўлга солади. Инсон, жамият, бутун ер юзида оқилона фаолиятлар, оқилона ижтимоий муносабатлар бўлишини тушунтириб беради.

Инсон ва жамият манфаатларидан келиб чиқиб, ўтмишга, ҳозирги жаҳон тараққиётига мос ҳуқуқий давлат, ва фуқаролик жамияти шаклланиши зарурлигини тушунтиради. Фалсафий фикр учун минг йилдан олдин пайдо бўлиб (у зардуштийликдан бошланади) инсон руҳий эҳтиёжлари орасида буюк маънавий қадрият сифатида яшаб келаётгани, унинг бебаҳо қадрият эканлигини кўрсатади. Инсон моддий (таом, кийим – кечак, уй – жой ва ҳакозо) эҳтиёжларининг вужудга келиши, қондирилиши ва ривожланиши аслида унинг маънавий эҳтиёжлари билан чамбарчас боғланиб кетади. 3-масала . Қадриятлар фалсафасининг вазифаси: Маданий – тарбиявий функцияси – ҳар бир инсоннинг ҳаётидаги мақсади ва ижтимоий ўрнини топишга гуманистик мақсади ва идеалларнинг шаклланишига таъсир кўрсатиши доим муҳим бўлиб келган бу функция маълум бир мамлакат ва бутун давр тарихининг ўтмиш, кескин бурилиш вақтларида янада катта аҳамият касб этади. Чунки ана шу даврлар тарихий ва ҳаётий қадриятларга ўзгача маъно киритишини, рўй бераётган ўзгаришларда инсон ўрнини белгиланишини, маданий ва ҳаётий қадриятларнинг кайта баҳоланишини талаб қилади. Коммуникатив (мулоқат, алоқалар ўрнатувчи) функциясига кўра- қадрият шакллари (дин, ахлоқий) миллий, минтиқавий, умуминсоний қадриятлар алоқасини кучайтиради. Эвристик ( очаман, кашф этаман) функциясида инсонниятнинг ҳозирги куни ва келажаги учун сув ва ҳаводек зарур, долзарб қадриятларни ўртага қўйиш ва тарғиб этишга интилади. Интеграция функциясида ижтимоий, сиёсий, ҳуқуқий, иқтисодий, умумий қадриятлар асосида дунё халқларини бирлаштиришга, ўзаро яқинлашишга хизмат қилади. Адолат, тенглик, гуманизм, инсон ҳуқуқлари, эркинлиги ва шу асосида халқаро ҳамкорлик қилиш-инсон манфатлари учун, жамият, маданият тараққиёти, цивилизация учун бирламчи, устувор қадриятлардир. Қадриятлар фалсафаси мана шу қадриятларни қарор топтириш учун халқаро аҳиллик, ҳамжиҳатлик, турли миллатлар, халқлар, эллатлар, маданиятлар ўртасида мулоқатларни мустаҳкамлаш, жамиятимизда ва бутун башариятда барқарорликни, тинчликни сақлаш учун ҳаётбахш таъсир кўрсатади. Гуманистик (инсонпарварлик) функцияси – инсон умри, ҳаётини олий қадрият даражасига кўтаради, дунёга (табиатга, борлиққа) қадриятли ёндашувни шакллантиради . 4-масала . Мустақил Ўзбекистонда мустақилликни мустаҳкамлаш, республикада умуминсоний қадриятларга асосланган янги демократик жамият қуриш жараёни қадриятлар мавзусини долзарблаштириб юборди. Қадриятларни қайта баҳолаш, азалий шарқона қадриятларни тиклаш, асраб –

авайлаш ва келажак авлодларга мерос қолдириш, реформа ва ўзгаришларнинг қадриятли мезонларини аниқлаш, муаммоларни ҳал қилишнинг ана шу мезонларга мос усулларини қўллаш каби масалалар пайдо бўлди. Бинобарин, мустақиллик, янги қадриятлар тизимини тақозо қилади. Ана шу зарурият қадриятларни қайта баҳолаш, юртимизда шарқона азалий қадриятлар ва умуминсоний жиҳатлар акс этган ҳаёт тарзини шакллантириш жараёни билан уйғунлашиб кетди. Қадриятлар мавзусига мамлакатимиз президенти И. А. Каримов жуда катта эътибор бермоқда. Президентимизнинг нутқ, мақола китобларида бу мавзунинг жуда кўп қирралари очиб берилган. И. А. Каримов мустақилликни мустаҳкамлашда қадриятлар омилидан фойдаланиш, маънавий тараққиётимизнинг қадриятларга асосланган мезонлари, реформалар ва бозор муносабатларининг янгича иқтисодий қадриятлар тизимига олиб келиши, ижтимоий ўзгаришларнинг демократик умуминсоний қадриятларини барқарор қилиш томон йўналтирилганлиги каби бир қатор масалаларни ижобий асослаб берган. Мустақилликни мустаҳкамлаш, республикада умуминсоний қадриятларга асосланган янги демократик жамият куриш жараёни қадриятлар мавзусини долзарблаштириб, аксиологик дунёқарашни шакллантиришни кун тартибига қўйди.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. Маънавий юксалиш йўлида.Т., 1998. 2. Гайденко П.П. Аксиология // Современноя западная философии. Словарь. М., 1998. 3. Назаров Қ. Аксиология: қадриятлар фалсафаси. Т., 1998. 4. Туленов Ж. Қадриятлар фалсафаси.Т., 1998. 5. Қадриятлар ва ижтимоий тараққиёт.Т., 1997.

O'xshashlar

Қадриятлар фалсафаси тарихи

Нафосат фалсафаси фанининг предмети, тадқиқот доираси ва вазифалари

Этика фанининг мавзуси ва вазифалари

Этика фанининг мавзуси ва вазифалари

Маданият ва қадриятлар