Диний қадриялар ва уларни комил инсонни тарбиялашдаги ўрни - Falsafa - Referatlar

Диний қадриялар ва уларни комил инсонни тарбиялашдаги ўрни

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

142 KB

Ko'chirib olish

Диний қадриялар ва уларни комил инсонни тарбиялашдаги ўрни Режа: 1. Дин – ижтимоий онгнинг алоҳида шакли. Эътиқод - диний қарашларнинг асоси эканлиги. 2. Жаҳоннинг асосий динлари ва уларни халқлар маънавий ҳаётига таъсири. 3. Исломий қадриятлар. 4. Истиқлол шароитида дин. Диний бағрикенглик – жамиятимиз маънавий ривожланишининг зарурий шарти.

Таянч тушунчалар : Дин, тасаввур, урф-одат, диний маросим, диний дунёқараш, инсон қалби ва руҳияти, эътиқод, иудализм, ҳиндуйлик, сентоизм, буддизм, хистиянлик, ислом маърифати, диний бағрикенглик. 1-масала . Мустақилликнинг маънавий соҳадаги яна бир неъматти шундан ибортки, жамиятиз, давлатимизнинг динга бўлган муносабати ўзгарди. Маълумки, диний дунёқарашнинг шаклланиши тадрижий ва жиддий жараён бўлиб у ўз ичига буддизм (эрамиздан аввалги VI-V асрларда Ҳиндистонда), христианлик (эрамизнинг I асрида Рим империясида), ислом (эрамиздан VII асрида Ғарбий Арабистон) каби жаҳон динларини қамраб олади. Диний дунёқарашнинг асосий элементларини динй эътиқод ташкил қилади. Диний эътиқод динга ишонувчи кишилар руҳияти, интелектуа ҳиссий ва ирода элементларини ўзига қамраб олган мураккаб ҳодисадир. Диний эътиқоднинг интелектуал элементи динга ишонувчи кишилар онгида мавжуд бўлган диний тасаввурлар, образлардан ташкил топади ва улар динга ишонувчи кишилар томонидан ҳаётий зарур нарса сифатида қабул қилинади. Диний эътиқодда ҳиссиётлари- қўрқиши, муҳаббати, завқланиши, эҳтироми, қувончи, умиди ва ҳокозолари диний тасаввурлар билан қўшилиб кетиб, тегишли йўналиш, маъно-мазмун касб этиши мумкин. Ана шундай ҳолларда улар “худога муҳаббат”, “гуноҳкорлик”, “итоаткорлик”, “бандалик туйғуси”, “худо билан мулоқатда бўлиш қувончи”, нариги дунёдаги ҳаётга умид ва ҳокозоларга айланади. Ҳиссиёт элементини илоҳиётчилар инсон онгининг олий даражасига кўриниши, олий ахлоқий қадриятлар, билишнинг энг ишончли шакли деб уқтиради. Диний дунёқарашнинг асосий йўналишлари (консепцияини) ифодаловчи диний ақидалар диндорлар учун мажбурий ҳисобланадиган ва муҳокама юритмасдан ишониш лозим бўлган диний эътиқод талабларидан ўз аксини топган. Ислом динининг шакланган ва диний анъаналарда эътироф этилган

ақидалари ёки имон талаблари 7 та: Оллоҳнинг ягоналигига, фаришталарга, муқаддас китобларга, пайғамбарларга, охиратга, тақдирнинг илоҳийлигига ва инсон ўлгандан кейин тирилишига ишониш. Диний дунёқарашнинг яна бир таркибий қисмини диний онг ташкил этади. Сиғиниш одамларнинг кундалик ҳаётида якка ёки жамо бўлиб бажариладиган расмий ҳатти-харакатларида намоён бўлади. Қурбонлик қилиш. Қуръон ўқитиш, рўза тутиш ва диний байрамларни нишонлаш, ислом динига кенг тарқалган меросимлардир. Сиғиниш ва тоат-ибодат туфайли кишиларнинг диний эҳтиёжлари қондирилади. Диний эътиқод диний онгнинг умумий белгиси мезони бўлиб, у диний ғоялар, тасаввурлар, тушунчалар, тан олиб, Оллоҳнинг мавжудлигига ишонишни ўз ичига олади. Диний дунёқарашнинг шаклланиши ва ривожланиши учун ақидаларнинг ишлаб чиқилиши ва турлича диний байрамлар, маросимларнинг ўтказилиши катта аҳамиятга эгадир. Дин ўзининг тантанали байрамлари, ҳар хил маросимлари билан кишилар кўнглида кўтаринки кайфият, хурсандчилик, хушфеъллик, раҳм-шавқат, сабр-тоқат, қаноат, меҳр-оқибат, ҳамдардлик, виждоний бурч, поклик, одамгарчилик ва шу каби фазилатларни шакллантиради ва камол топтиради. Диний дунёқарашнинг таркибий қисмида мўминлар учун Макка- Мадинага бориб у ердаги муқаддас жойларни зиёрат қилиб, турли диний урф-одатларини бажариш ислом рукунларидан бири ҳисобланади. Шунингдек, ислом динида пайғамбарлар ва уларнинг саҳобалари, уламолари, суфийлар, шайхларни, уларнинг мозорлари, қадамжоларини зиёрат қилиш анаъанаси ҳам кенг тарқалган. Марказий Осиё худудида бундай жойлар жуда ҳам кўп. Самарқанддаги Шои Зинда, Имом исмоил ал-Бухорий, муҳаммад Ҳувайдо, Бухородаги Қизбиби, Хожа Баҳоуддин Нақшбанд, Тошкент вилоятидаги Зангота, Анбар она қадамжо ва мақбаралари шулар жумласидандир.

Диний дунёқарашнинг эътиборга молик жиҳатларидан бири ҳар бир инсон амал қилиши лозим бўлган ахлоқий меъёр ва кўрсатмалар ишлаб чиқилган. Масалан, шариат бўича умматларнинг буюрилган амаллар саккиз хил бўлиб (фарз, вожиб, суннат, мастаҳаб, мубоҳ, ҳаром, макруҳ, мустакраҳ) жами 934 ҳуқуқлар ва низомларни ташкил этади. Уларнинг аксарияти ханузгача ўз аҳамиятини йўқотмаган. Чунки ислом ва унинг шариат талаблари мавжуд шахсий ҳаётидаги ва умуинсоний муаммолардаги энг зарур ахлоқий фазилатларни ўзида акс эттирган. Диний дунёқарашнинг инсон онгига сингиб, унинг қалбида чуқур илдиз отиб кетишининг боиси, унинг асосий қоидалари оддий кишиларнинг руҳиятига мос бўлиб, уларнинг ҳиссиёти, тафакурига катта таъсир этадиган ва кўп вақтгачаэсда сақланиб қоладиган ёрқин образлар, афсона ва ривоятлар шаклида баён қилинишидадир. Ислом таълимотидаги ҳар бир афсона ва ривоятда катта ҳикмат, фалсафий фикр, маъно мавжуддир. Шунинг учун ҳам улар барҳаёт бўлиб, авлоддан-авлодга ўтиб, бизнинг давримизгача етиб келган. Бундай катта маънавий бойликка биз албатта ҳурмат билан қарашимиз керак. Дин кишиларининг онгига ўз таъсирини ўтказиш билан бир қаторда жамиятимизнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида хам доимо муҳим роль ўйнаб келган. Ҳозирги даврда ҳам у катта ижтимоий- сиёсий мавқега эгадир. Дунё халқлари азалдан ҳар хил динга сиғинадилар. Осиё ва Африка мамлакатларининг кўпчилигида ислом дини двлат мафкураси сифатида расмий равишда қабул қилинган. 30 дан ортиқ мамлакатларнинг ижтимоий- сиёсий ҳаётида у етакчи ғоя ҳисобланади. Улар Саудия, Арабистон, туркия, Афғонистон, Эрон, Ироқ, сурия, Жазоир, Покистон ва боўқа мамлакатлардир. Бугунги кунда ислом ўзига хос йўллар билан дунёнинг жудакўп мамлакатларига ёйилиб кириб бормоқда. Христиан ва бошқа динлар ҳам турли мамлакатларнинг ижтимоий – сиёсий ҳаётида фаол қатнашиб келмоқда. Ҳозирги узоқни кўра биладиган давлат бошлиқлари, сиёсий партиялар ва оммавий ҳаракатларнинг

раҳбарлари дин ва диндорлар билан ҳамжиҳат бўлиб иш юритишни ўзларига мақсад қилиб олишлари бежиз эмас, албатта. Диннинг фанга, унинг ютуқларига бўлган муносабати, ҳақида ҳам янгича фикр ҳосил бўлмоқда. Ўтмишда биз дин билан фанни бир бирига зид бўлган, бир бирини мутлақ истесноқилувчи ижтимоий онг шакллари, инсоният маданияти тарихи дин билан фан ўртасидаги курашдан иборат, деб келган эдик. Аммо шу нарса маълум бўлдики, фаннинг турли динларга, аксинча турли динларнинг фанга муносабати ҳамма жойда бир хил ва бир текис бўлган эмас. Уйғониш даврида яшаган Ғарбий Европа олимлари, жумладан Жордано Бруно, Галелий, Коперник, XVII аср француз олимлари Поль Гольбах, Клод гельвейций, Дени Дидро ва бошқалар христиан динига очиқ- ойдин қарши чиқиб, унинг таълимотини инкор этган бўлса, Ўрта Осиё мутафаккирлари фан билан диний таълимотни бир-бирига қарама қарши қўймасдан иккаласидан ҳам баҳраманд бўлиб келганлар. Фаробий, хоразмий, беруний, Ибн Сино худо дунёнинг асосчиси деб эътироф қилса, мирзо Улуғбек ўзининг “тўрт улус тарихи” асарида дунёни Тангри таоло бунёд қилган, одамни ҳам у яратган деган фикрни олға сурган. Ҳозирги вақтда ҳам Ғарб Европа мамлакатларида диний эътиқод билан фани муқовиқлаштириб ривожлантиришга даъват этиб келаётган олимлар оз эмас. Масалан, католик черковларининг расмий фалсафаси деб тан олинган неопотимизм таълимотининг номоёндалари Маритен, Жильсон (Франция), Веттер (Австрия), де Реймекер (Больгия) ва бошқалар диний эътиқод ва фан ҳақиқатга эришишнинг иккита манбаи, унинг учун бир-бирини истесно этмайди, аксинча, тўлдиради, деган ғояни тарқатиб келмоқдалар. Уларнинг фикрича, диний эътиқод ва билим ўртасида тўла уйғунлик мавжуд. Неотомистлар билан бўлмаган жойдагина эътиқод керак деб тан олади, уларни кўр-кўрона иррационал эътиқод қониқтирмайди. Дин ва диний дунёқараш хусусида сўзборганда шуни айтиш керакки, ўтмишда биз динга бир томонлама ёндашиб, инсон манфаати соҳасида, кишиларнинг ахлоқий муносабатларини такомиллаштиришдаги ижобий

ролини инкор этдик. Динга қарши кураш ниқоби остида халқимиз асрлар давомида амал қилиб келган анъана ва урф-одатлар тақиқланади, қанчадан- қанча масжид ва мадрасаларни асосиз равишда бузиб ташланди. Неча минглаб жилдларни ташкил этадиган нодир китоблар шахсга сиғиниш ва қатағон авж олган йилларда куйдириб ташланди. Ҳозирги пайтда ўтмишда рўй берган ҳаддан ошишлар тузатилмоқда, ижтимоий адолат тикланмоқда. Ёпиб қўйилган баъзи масжидлар очилди, кўплаб янги масжидлар қурилди ва қурилмоқда, диний адабиётларни нашр этиш йўлга қўйилди. Марказий Осиё халқларининг шаклланиши тарихининг мураккаб ва ўзига хос томонлари мавжуддир. Бу ҳолат уларнинг диний тасаввурларига асосланган турмуш тарзларида ҳам ўз аксини топди. мазукур тарихий жараёнларнинг мазмуни динннинг қадимги шакллари ва унсурлари, шунингдек, зардуштийлик, монохейлик, будддизм, христианлик, яҳудийлик ва исломдан ташкил топган динларнинг тарихи ташкил қилади. Қайд қилинган бу динлар Марказий Осиё халқлари турихида олдинма кейин ўрин олган. Бу ҳудуд халқлларнинг дастлабки манзилгоҳлари тош даврида- эрамиздан бўлган 1 млн – 500 мингинчи йилларда вужудга кела бошлаган. Қуйи палеолит даврлардаёқ (эрамизага бўлган 10 минг йиллар) ўйиб тасвирланган расмларлдан, ҳайкалтарошлик намуналаридан бу ерларда (Тешиктош, шеробод ва бошқа ерлар) маънавий маданият шаклланганлигини билиш мумкин. Бу бадиий асарлар воқеаликнинг инсон томонидан ҳақиқий ва ҳаёлий ўзлаштирилишини ўзида иқода этиш билан бирга диний қарашлар ҳам вужудга кела бошлаганлигидан дарак беради. Кейинчалик, неолит даврида “муқаддас” ҳайвонларга, она-худога бағишланган хайқаллар, тоат- ибодатлар, диний маросимлар билан боғлиқ буюмлар пайдо бўла бошлайди. Синкретизм фақатгина инсон томонидан воқеаликнинг ҳақиқий ва хаёлий тарзда ўзлаштирилганлигини мураккаб кўринишда ўзаро уйғунлашганлигини, бирикканлигини ифода этади. Шунингдек, синкретизм

қадимги одамларнинг тафаккурини ҳам узлуклилик ва узликсизлик табиатини, уни аниқ буюм ва нарсалар орқали иқода этилишини ҳам билдиради. Ушбу нақтаи назардан ёндашилганда қетишзм- айрим нарса ва буюмларда ғайритабиий хислатлар, сифатлар бор деб билиш, диний тасаввурларнинг энг қадимги шакли бўлиши мумкин деган фикрга борамиз. Ҳар қандай нарса ва буюмлар- тошлар, ёғочлар, дарахтлар хоҳ табиий бўлсин, хоҳ инсон меҳнати орқали яратилган бўлсин, фетиш сифатида кўриниши мумкин. Кўзмунчоқлар, туморлар ва бошқа шу кабиларни тақиб юриш одатлари деярли Марказий Осиё халқларининг ҳаммасида ҳозиргача ҳам учраб туради. Бироқ, шуни ҳам назарда тутиш керакки, айрим ҳолларда туморлар, кўзмунчоқлар, муқаддам ёзувлар диний мазмун билан бир қаторда эстетик жиҳатдан ҳам муайян вазифаларни бажарган. Улар маҳаллий халқларнинг айрим тарихий маданий анъаналарини ҳам иқода этади. Аниматизм диний тасаввурларнинг ўзгариб бориши ва ривожланиши нуқтаи назаридан фетишизмга нисбатан юқори босқичдир. Ҳозирги қадар бизнинг сўз бойликларимизда аниматизмга хос бўлган қарашлар билан боғлиқ бўлган сўз бирикмалари учрайди. Бунга “ёмғир келаяпти”, “қуёш чиқаяпти” кабилар мисол бўлади. Шундан сунг нарса ва бутун мавжудодларни “иккилантириш” яъни. Уларнинг инсон кўзига кўринмайдиган “жони”, “руҳи” мавжудлиги ҳақида дуалистик тасаввурлар шаклана борди. Бундай қарашларни инглиз тарихчмсм- элшуноси Э. Тайлор анимизм- табиатдаги нарса ва ҳодисаларни бошқариш борасидаги жон ва руҳларнинг ҳақиқий мавжудлигига ишон деб атайди. Инсон вафотидан сунг унинг руҳи яшаши ҳақидаги қараш ҳам анимистик қарашдир. Шарқ халқларининг қалимги диний қарашларида самовий жисмларларга, ходисаларга итоат қилишлар ҳам кенг ўрин олган. Бу борада юлдузлар ҳаракатига кенг ўрин берилган. Марказий Осиё халқларининг омон худоси бўлган “Тангри” га ишониш, самовий жисм ва ҳодисаларнинг муқаддаслаштиришлар билан боғлиқ қидамги бирқанча диний тасаввурларнинг ўзаро уйғунлашувининг натижасидир. Купгина туркий

халқларда Тангри худо сифатида осмонга, ерга, ойга нисбатан ҳам қўлланилган. Бу эса осмон, ер, сув, тоғ худоларини ҳали бир биридан ажратилмаганлигидан далолат беради. Шарқ халқлари орасида аждодларга, уларнинг руҳларига сиғинишлар, улардан мададлар кутишлар, ер, инсон саломатлиги учун фойдали бўлган чашма ва булоқларни муқадаслаштиришлар, улар билан боғлиқ қурбонликлар қилиш учраб туради. Тоғ баландликлари, довонлари, сўқмоқлари билан боғлиқ руҳлар энг кучли ва қудратли руҳлар ҳисобланган. Улар шарафига тош уюмалари, муқадас тепаликлар, сунъий тўсиқлар, айрим ҳолларда эса хом ғиштлардан қурилган гумбаз, том билан ёпилган махсус иншооатлар барпо қилинган. Улар атрофига тоғ эчкиси ва қўйларининг шохлари терибқўйилган, узун таёқларга бир тутам жанлар, латталар, пахталар ва ёввой қўтосларнинг дамлари осиб қўйилган. Ҳозирда ҳам бундай муқаддас жойлар, гарчи хеч ким дафн қилинмаган бўлса ҳам, мозорлар деб аталади. Булар ислом билан боғлиқ маросимлар, тоат-ибоатларнинг таркибий қисмига айланиб қолди. Диннинг қадимий шаклларига она худо (онахит) билан боғлиқ тасаввурлар ҳам киради. она худо ҳосилдорликнинг, мўл-кўлчиликнинг рамзий ифодаси, оила муҳитининг, ёш авлоднинг ҳомийси ҳам ҳисобланган. Ўзбеклардаги Анбар она, қирғизлардаги Умой энелар шулар жумласига мансубдир. Марказий Осиё халқларининг илк қарашлари тарихи тотемистик қарашлар билан ҳам боғлиқдир. Бу қарашлар асосида йирқичларни мақаддаслаштириш орқали намоён бўлган. Муайян инсонлар гуруҳлари ҳайвон туридан келиб чиққан, деб фарз қилиш тотемистик қарашларнинг асосий мазмунидир. Масалан, ит, бўри, кийик ёки буғу, бургутлар таркий халқларнинг бош тотемлари ҳисобланган. Улар муайян уруғларнинг асосчиси ва ҳомийси деб тушунилган. Энеолит даврига келганда эса (эрамиздан3-5 минг йил илгари) сопол идишлардаги ўсимликлар, бошқа буюмлар, геометрик шаклларнинг тасвиригина эмас, тоғ эчкиси, қўйлар, аждарҳоларнинг тасвирлари ҳам учрайди. Шунга кўра қадимдаги одамлар ёввойи ҳайвонларни бу дунёда эмас, балки ўзга дунёда- ғайритабиий

мавжудодлар, руҳлар дунёсида яшайдилар ва одамлар билан худолар орасидаги боғланишларда воситачилик вазифасини бажарадилар, деб тушунганлар. Чунончи, туркман халқлари афсоналарга кўра, бургат одамлар учун эмас, балки эчкилар ва уларнинг болалари учун ёмғир ёғдиради. Қозоқларда кўзёриши яқинлашган ва янги бўшаган аёлни ёвуз руҳ ҳисоблаган “алвасти”дан асрашда бургутдан фойдаланиш ҳақидаги тасаввурлар сақлашиб қолган. Ўзбек ва тожик халқларининг миллий бош кийими дуппиларда қушларнинг, жумладан, мусичанинг тасвири учрайди. Дунё халқларида қушларни, айниқса сувда сузадиганларини эъзозлаш, инсон вафотидан сунг унинг жони, руҳи қуш шаклида инсон танасини тарк этади, деган тушунчалар ҳоразмликларда ва тоғли туманларда яшовчи тожикларда ҳам учрайди. Тожикистонннинг узоқ тоғли вилоятларидан бирида яшовчи халқлар кабутарларнинг инсон руҳи деб билиб, уларга озор бермайдилар, истеъмол қилмайдилар, эъзозлайдилар. Марказий Осиё халқлари илк диний қарашларида туя ва отларни муқаддаслаштирганлар. Бу жараён эрамиздан олдинги даврларда кўчманчилик турмуш тарзи ва у биланр боғлиқ хўжалик ишларининг шаклланиши туфайли янада ривожланган. Эрамиздан III-IV асрлардан бошлаб 300 йилдан кўпроқ давр мобайинида қадимда Бухорода зарб этилган тангаларда, турли туман кўринишларда бўлса ҳам, туянинг тасвирлари чоп этилган. Фетишизм, анимизм ва бошқа дастлабки диний қарашлар қадимги халқларнинг уруғчилик тузуми емирилиш жараёнида ўзгариб боради. Овчилик билан боғлиқ сеҳргарлик, афсунгарлик ва тотемистик хислатларга эга бўлган қарашлар ва ҳаракатлар, кейинчалик руҳлар ёки шайтонлар, шунингдек одамларни иккилантиришга, яъни бир бирига нисбатан мустақил моддий ва руҳий томонлари бор деган қарашларни вужудга келтиради. Шайтонлар ҳақидаги қарашларнинг вужудга келиши, дин тарихидаги муҳим ҳисобланган босқич, кўпхудоликнинг (политезм) мавжудлиги билан ўзаро туташиб кетади. Марказий Осиё халқларининг парилар, жин ва шайтонлар, девлар, алвастилар ҳақидаги тасаввурлари озмиғкўпми бир бирларига анча

ўхшашдир. Бу ғайритабиий мавжудодлар ўзларининг хислатлари, одамларга бўлган муносабатларига кўра, натли тарзда уч гуруҳга бўлинадилар: биринчи ругухга одамларга ҳомийлик қилувчи, айни вақтда уларга зарар ва хасталик ҳам келтирувчилар кирадилар. Уларга зарар- заҳматдан қутулиш ва раҳм- шавқатга эга бўлиш учун, қурбонлик орқали холос бўлиш мумкин бўлган руҳлар мансубдирлар. Буларга мозорларда яшайдиган арвоҳлар, руҳлар, ўт- ўчоқлар билан боғлиқ диний тасавврлар ва маросимлар мисол бўла олади. Иккинчи гуруҳга, инсонларга зиён келтирувчи алвасти, ажина, дев, аломаон, сарқиз, олмоз кабилардан иборат бўлган руҳий мавжудодлар киради. учинчи гуруҳларга эса инсон билан ўзига хос тарзда муносабатдда бўла олади, деб тушуниладиган парилар киради. ҳозирда ҳам баъзи туманларда буларгабағишланган махсус маросимлар ўтказилади. Чунончи, жониворлар сўйилади, ҳолвайтар, қатлама ва ҳокозолар тайёрланади. Ана шу даврлардан бошлаб сеҳргарлик вужудга кела бошлади. Бунинг асосий белгиси айрим сеҳргарлар инсонлар билан руҳлар ўртасидаги муносабатларда воситачилик вазифасини бадара оладиган хислатларга эга, деб ишонишдир. Махсус кийим кийган, чилдирма ушлаган ва боша турли нарсалар таққан сеҳргарларнинг халқ ўртасида рақс тушиб, жазавага кириши, руҳлар билан “алоқа бошлаши” ва улардан маълум йўл йўриқ олиши сеҳргарликнинг асосий меросими ҳисобланган. Сеҳргарлар асосан руҳий ва асаб касалликлари билан оғриган кишиларни лаволашган, каромат қилиш билан шуғуланишган. Каромат қилиш ни ва сеҳргарларнинг айрим вазифаларини яна бир алоҳида таифадаги кишилар- “дуохонлар” ҳам бажара олишган. Сеҳргарлик бир қанча диний тартиб ва усулларни ўзига хос равишда “пайвандлаган”. Касалликларни сеҳргарлик усули билн даволашга уринишлар ҳунузгача Марказий Осиё халқлари орасида учрайдиган ибтидоий турмаш тарзининг энг турғун бўлагидир. Диний тасаввурларнинг дастлабки шакллари мавжудлик давриданоқ диний ишончлар, тоат-ибодатлар, афсунгарлик, сеҳргарлик, жодугарлик ўзларининг мақсадларига, йўналишларига кўра яхши ва ёмон кабиларга

ажратилган ва кишиларни ё овчилик ё алоҳида малака, билимни талаб киладиган бошқа ҳунар билан ё даволашлар ёки ихлос ( иссиқ-совуқ қилишлар) билан боғлиқ бўлган турларга бўлинади. Сеҳрганликнинг асосини хавф-хатардан сақлашга қаратилган махсус ҳаракатлар (дуо ўқишлар, ҳар хил ирим-сирим билан боғлаиқ ишлар) ташкил қилади. Кишилик жамиятининг илк босқичларида тоат- ибодатлар билан боғлиқ бўлган ижтимоий ҳаётда уруғнинг ҳамма аъзолари билан бир хил қатнашганлар, чунки бу даврларда уруғдоўлар, қабиладошлар орасида ижтимоий тенглик хукм сурган. Кейинчалик уруғчилик-қабилачилик тузумининг емирилиш даврида, маъсул кишилар учун махсус жойлар, руҳонийликни касб-ҳунарқилиб олган кишилар тоифаси (қоҳинлар, сеҳргарлар ва бошқалар) вужудга келди. Диний тасаввурларнинг илк шакллари Марказий Осиё халқларининг кейинги диний қарашларининг таркибий қисмларида тарихий шароитлар таъсирида ўзгарган холда сақланган: уларнинг санъати, маданияти ва турмушига ҳам маълум даражада таъсир кўрсатган. 2-масала . Зардуштийлик- моворауннахрда илгариги диний қарашлар ва кўп худочиликка асосланган эътиқодларни пайғамбар Зардушт (баъзи манбааларда Зардўст) томонидан ислоҳ қилиниши оқибатида юзага келгандир. Яхудийлик (Иудаизм). Милодий йил ҳисобининг биринчи асрларидан бошлаб, Марказий Осиё шаҳарлари Самарқанд, Бухоро ўзларининг миллий динлари бўлган иудаизм эътиқод қилувчи яҳудийлар пайдо бўла бошладилар. Иудаизм миллий дин сифатида милоддан олдинги иккинчи минг йилликнинг охирида вужудга келган. Қадимги яҳудийлар ва Арабистон ярим оролида яшаган қадимги арабларнинг диний қарашлари, шунингдек, шумерликлар, бобилликлар, финикияликлар, мисрликлар ва олдосиёлик бошқа халқларнинг асотирлари, ривоятлари иудаизмнинг диний пойдеворлари бўлиб хизмат қилган.

Иудаизм асосий ақидалари орасидаги энг муҳимлари: монотезм-ягона худо бўлмиш Яхвега эътифод; халоскорлик- худо томонидан юбориладиган халаскорга ишонч, бу халаскор қайта қуради ва бутун яҳудийларни Фаластиндан Синион (Қуддус яқинидаги тепалик) атрофига тўплаги ва уларнинг душманларини жазолаши, шунингдек нариги дунёга ишонч, охиратда ҳар кимнинг ўз қилмишига яраша ажрини топиши, жаннат ва дўзахларнинг мавжудлигига, дунёнинг охири борлигига, муқаддас китобларнинг бенуқсонлиги кабиларга ишончдир. Илоҳиятчилар фикрига биноан Библиянинг биринчи беш китоби бўлмиш Таврот (айнан таржимаси Қонун, Мусонинг беш китоби) яҳудийларга етказиш учун Мусо пайғамбарга худо Яхвенинг шахсан ўзи Синион тепалигида берган эмиш. Библиянинг бошқа қисмлари эса (қадимги аҳдга таллуқлиси) худонинг бевосита панд-насиҳатлари таъсири натижасида яҳудийларнинг бошқа турли пайғамбарлари томонидан ёзилган эмиш. Бироқ, ҳмма динларнинг муқаддас китоблари каби Библия ҳам инсоният томонидан яратилгандир. Одатда иудаизм шартли равишда икки даврга: қадимий давр, милоднинг II асригача бўлган бу даврда Библиянинг қадимий аҳд қисми юзага келган ва XIX асргача давом этган. Ўрта аср (Раввин- талмун, анаъанавий) даврларга бўлинади. Ана шу даврларда диаспортларда (юн тарқоқ, фаластиндан ташқаридаги яҳудий колонияларининг номи) Таврот ни талқин ва қайта талқин этиш натижасида иудаизмнинг янги бир муқаддас китоби талмуд (қадимги яҳудий тилида ўрганиш) шаклланган унда иудаизм ақида ва маросимлари батафсил ёритилган. XVIII асрнинг охири ва XIX асрнинг бошларида иудаизмда янги босқич ислоҳ қилинган иудаимз вужудга келади. Бу даврларда янги шароитга мослашиш мақсадида ақидаларнинг янгиланиш ва Талмудда белгиланган бирқатор муълум йўл- йўриқлардан, ибодатлардан воз кечишлар рўй берди. Ҳозирги замон иудаизмида ислоҳ қилинган иудаизм билан бир қаторда ортодоксал иудаизм ҳам мавжуддир. Ортодоксал иудаизм Исроилда алоҳида мавқега эа бўлиб расмий давлат дини ҳисобланади. Бунга XX асрда вужудга

келган консерватив йўналишдаги иудаизм, унинг мафкурачилари иудаизм ва сионизм иттифоқининг тарафдорларидир, шунингдек, бизнинг асримизнинг 20- 30 йилларида Ғарбда реконструкционизм деб ном олган, гўёки шахсий милий мансублигини белгилайдиган иудаизм “яҳудийлар революциясидир” деб эълон қилган янги йўналишлар ҳам киради. Марказий Осиёда яшаётган яҳудий диндорлари орасида асосан ортодоксал шаклидаги иудаизм мавжуд ва улар шартли равишда энтик кўринишлар тартибига мувофиқ тўрт хил: европалик, бухоро, грузин, тоғли ёки тат яҳудийларига бўлинади. Бу жойларда яҳудийларнинг асосий қисми, кейинчалик улар бухоро яҳудийлари номини олган, чамаси, сосонийлар даврида марв ва Эрон орқали кириб келган бўлсалар керак. Бунга уларнинг қадимги Форс лаҳжаларининг тожик шевасидан бири , шунингдек айрим эроний одатлари ва ҳозирги кунгача сақланиб қолган халқлар маданиятининг биргина обидаси- яҳудийларнинг луҳати 1327 йил Урганчда ёзиб тугатилгани бундан далолат беради. Бухоро яҳудийлари ўзларининг этник одатларини ҳаммадан кўпроқ аниқ сақлаб қолган яҳудийлардир. Буларга Библия иудаизмнинг асосан оилавий-маиший тартибдаги патриахал одатлари бўлмиш “халицо”- “тўрт тирсак”, “Кетуба”, “кадиш”- ўн кишидан кам бўлмаган диндошлар иштирокида вафот этган ота-онага бағишланган хотира ибодатлари киради. Эҳтимол кўп асрлар мобайнида улар йўқотган асосий нарса, фвқатгина диний ибодатларда сақланиб қолган ва жуда оз, тор доирадаги кишилар биладиган, қадимги яҳудий тили бўлса керак. Доғистон, Шимолий Кавказда яшовчи “тоғлик яҳудийлар” Эрон лаҳжаари шевасидан бири бўлган тат тилида сўзлашганликлари учун ҳам эроний тилида сўзлашувчи халқ хисобланадилар. Чамаси, улар V-VI асрларда Дербентга Эрондан кўчиб кетган бўллиб, аввал зардуштийликни, кейин эса (VIII асрлардан бошлаб) икки асрлик, Ҳазар когонларининг ҳукмронлик даврида иудаизм таъсирига ўтганлар. Иудаизмда марказий диний ташкилот йўқ. Москвадаги хорал

синагоги ва еўибатда (ўқув юрти) руҳоний ходимлар: раввинлар, канторлар ва бошқалар тайёрланади. Марказий Осиё халқларининг қадимги тарихи ва маданиятида буддизм муайян ўрин эгаллайди. Зардуштийлик таъсирида ва у билан ёнма- ён шаклланган динлардан бири бўлган буддизм милоддан аввалги VI-V асрларда Ҳиндистоннинг шимолида вужудга келган бўлиб, кейинчалик Жануби- шарқий ва Марказий Осиё ҳамда Узоқ Шарқ мамлакатларида кенг тарқалди. Унинг вужудга келиши ҳинд жамоаларида рўй берган муҳим ўзгаришлар- уруғ-қабилачилик авлоқалари ва тартибларининг емирилиши, йирик давлатларнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ эди. III асрга келиб дунёвий жамият (император Ашона) нинг фаол қўллаб- қувватлаши натижасида мулк даражасида ягона бўлган будда ташкилоти (монахлик жамоаси- сингах) ва диний ақидачилик шаклланган. Буддизмнинг таълим беришича, ҳар қандай борлиқ, материя (модиунлик) барча кўриниш ва шакллардаги ҳар қандай ҳаёт- барча мавжудодларга азоб берувчи ёмонликдир. Ёмонлик ва азоб- уқибатларнинг сабаби- инсоннинг ва барча тирик мавжудодларнинг бу дунёга қайта туҳулиши дунёси (сансара) га боғланганлиги, уўнгил қўйганлигидир. Ҳар қандай инсоний туйғу, ҳиссиёт, эҳтирос ва истак азоб-уқибатни чуқурлаштиради. “Борлиқ гирдоби” дан чиқиб олиш учун ғафлатдан уйғониш, дунё моҳиятини англаш, ҳаётга чанқоқликдан, кўнгилхушликларга, лаззатларга, ҳокимиятга, бойликка интилишлардан воз кечиш лозим. Фақат шундагина “нажот топиш йўли” га кириш мумкин. Илк буддизмда бундай нажотга фақат зоҳид ёки монахгина умид қилиши мумкин эди. Бошқалар эса яхшироқ қайта туғулишни умуид қилиш, бунинг учун эса монахларга мўл-кўл хайр-садақа бериши ҳамда 5 ахлоқий талаб (панча-шила) га амал қилиш керак. Бу ахлоқий талабга кўра, ҳар бир киши ёмонлик қилишдан, ёлғон гапиришдан, ўғирлик қилишдан, ҳис-туйғуларга ортиқча берилишдан, ичкиликдан ўзини тийиш лозим эди. Буддаизм ичида кўплаб секта ва йўналишларнинг куриши доим бўлиб келган. Хинаяна буддизмнинг энг қадимги шаклларидан бири ҳисобланади.

Ундан кейинроқ, асосан Ҳиндистондан ташқарида тарқалган шакли махаянадир. Буддизмнинг Марказий Осиё ва Шарқий Туркистонда тарқалиши милоддан аввалги II асрларда бу ерлардаги қабилаларнинг авлодлари томонидан тугатилган грек-бақтрия подшоҳлигининг ўрнида қарор топган Кушон империясининг ривожланган даврига тўғри келди. Қушон империяси ўзининг энг гуллаган даврида (милодднинг I-III асрида) ҳозирги Марказий Осиёнинг бир қисмини, Афғонистон, Покистон, Шисолий Ҳиндистон, эҳтимол Уўғуристонни ҳам ўз ичига олган. Кушон подшолиги даврида буддизм Ҳиндистондан Марказий Осиёга, ундан эса Буюк Ипак йўли орқали Ҳитой ва Узоқ Шарққа тарқалган. Кейинги ўн йилликлар мобайнида олиб борилган археологик изланишларнинг натижалари ва тарихий маълумотларини умумлаштирган ҳолда тахмин қилиш мумкинки, исломгача бўлган даврда буддизм Марказий Осиёда ғоявий турмушнинг муҳим таркибий қисмларидан бирини ташкил этган. Буддизм фақитгина махсус ибодатхоналаргина эмас, шунингдек подшо саройларидан бошлаб, оддий камбағал деҳқон ва ҳунармандларнинг кулбасигача кириб борган диндир. Буддизмни қабул қилган Марказий Осиё халқлари диний ибодатлар учун ҳар хил махсус иншоатлар қурдирганлар. Буддизм билан боғлиқ обидалар, ибодатхоналар, ҳайкаллар, деворларга солинган расмлар Марказий Осиёда топилган қадимги тарихий обидалар орасида муҳим ўрин эгаллайди. Буддизм билан боғлиқ иморатлар, қурилишлар ҳозирда ҳам Шимолий Қирғизистон, Ўзбекистон ва Туркманистоннинг жанубий туманларида Тожикистонда ва Қозоғистон жанубида маълумдир. Булар орасида энг йирик иншооат эски Термиздаги Қоратепа номли ғор ибодатхонасидир. Бу очиқ сариқ рангли катта тепалик бўлиб, унга қумтошли ғор бинолар ўйиб солинган ва ер устида бинолар барпо этилган, буларнинг ҳаммаси бир бутун уйғун бўлган будданинг 20-25 ибодатхоналарини ташкил қилиб, Кушон подшоҳлигида буддаизм муҳим аҳамиятга эга бўлганлигидан далолат беради. Деворларга солинган

расмларни, ҳайкалларни, тоат-ибодат буюмларини, тангаларга, совға қилинган сопол идишларга босилган ҳар хил ёзувларни ўрганишлар Қоратепанинг милоднинг I аср охири ва II аср бошларида бунёд қилинганлигидан далолат беради; араблар босқинидан кейин улар тугатилган ва кейинчалик вайронага айланган. Марказий Осиёда бир неча юз мингдан кўпроқ корейс миллатига мансуб кишилар яшайди. Уларнинг оилавий маиший анъаналари, миллий удумларининг айрим таркибий қисмлари маҳаяни (шимолий) кўринишдаги буддаизм таъсирида шакллангандир. Христианлик. XI асрнинг охирида христианликнинг Шарққа томон ҳаракати ва тарқалиши оммавий тус олди. Бу диннга маҳаллий аҳоли орасида тарқатувчилар Шарқнинг айрим вилотларига илгарироқ кириб борганлар. 280 йилдаёқ Талас (Мерке) да черковлар қурилган бўлиб, Сарамқандда (301 йилдан), Маврда (334 йилдан), Ҳиротда (430 йилдан), Хоразмда, Марвда ва Марказий Осиёнинг бошва шаҳарларида епископлик, кафедра, миссиялар, кейинчалик Самаоқандда, Марвда (430 йиллар), Ҳиротда (558 йиллар), 6-12 епископликдан иборат диний худудий жамоалар, бирлашмалар бўлган. Хуросонликлар ва суғдиёналиклар орасида буддистлар, зардуштийлар, монийлар билан бир қаторда христианлар ҳам бўлишган. Улар қорахитойларга қарам ерларда таъқиб қилингнлар. Марказий Осиё худудида исломнинг тарқалиш даврларида ислом билан христианлик ўртасидаги зиддиятлар, келишмовчиликлар кескинлашди. X асргача Самарқанд, Хоразм, Тошкент вилоятларида христианларнинг манзилгоҳлари бўлган. Ҳатто Беруний яшаган даврда ҳам (973-1050) Марвда православ митрополияси бўлган. Ана шу даврларда христианлик Кавказда ҳам тарқала бошлади. Арманистон (301 йил) ва Грузияда (318 йили) давлат динига айланди. IV-VIII асрларда Кавказ Албанияси худидида –ҳозирги Озарбайжон ва Жанубий Доғистон ҳукмрон дин ҳисобланган. Ўша даврдаги кўпдан-кўп ва бир- бирига қарши курашаётган динлар орасида Шарқнинг хукмронлари

томонидан энг кўп ҳомийлик кўрсатган дин христианликнинг шарқий йўналиши бўйлаб несторианлик бўлган. Халиф саройида несторианлик патриарханларга бутун шарқ христианлигининг ҳомийси сифатида қаралган. Патриархининг қароргоҳи эса Констанополдан Боғдодга кўчирилган. Неосторианлар христианликни Туркистонда, Амиргача бўлган Шимолий ва Ғарбий Хитойда тарғибот қилганлар. Несторианликнинг Марказий Осиёдаги таянчи ва исломга қарши курашдаги марказий Самарқанд митрополияси бўлган; 1257 йилдан сўнгина бу митрополия ўз фаолиятини тўхтатган. Христиалик мухлислари сони жиҳатдан энг кўп тарқалган (1 миллиард 400 милион) бўлиб, у бир қанча мустақил черковларга, секталарга, йўналиш ва оқимларга бўлинади; уларнинг ичида котолицизм ва протестантизм каби йирик йўналишлар бор. Христианлик фаластин ва Ўрта Ер денгизи яхудийлари ичида вужудга келди. Ўнлаб йиллардан кейин эса бошқа. Асосан географик жиҳатдан қаралганда Рим империяси билан боғлиқ ёки унинг сиёсий ва маданий таъсирида бўлган халқлар орасида тарқалди. Янги ва энг янги даврларда у мустақиллик сиёсати ва миссионерлик натижасида Европадан ташқарида ҳам тарқалди. Христианлик вужудга келишининг сабаблари таназзулга учраган Рим қулдорлик жамиятининг ижтимоий ва иқтисодий ҳаёт шароитлари, қулдорлик ишлаб чиқариш усулининг инқирози, қулдорлик тартиботларининг парчаланиши ва ғоявий муносабатларда республикачилик, демократик воидаларнинг йўқ бўла бориши, якка ҳокимлик ва мутлоқ ҳокимиятчиликнинг мустаҳкамланиши каби вазиятлар билан боғлиқдир. Француз тарихчиси Н Эншленинг: “Христианлик ғалаба қилди, чункиСпартак мағлубиятга учради” деган машҳур ибораси бор. Эксплутация ва ҳуқуқсизлик, умумий тартибсизлик ва харобаликлар, очлик, касаллик, уришлар натижасида умидсизликка тушган ва қийин аҳволдан қутулиш учун ўзларининг нигоҳларини мистикага, сеҳргарлик, дуохонлик, азайимхонлик, шунингдек маънавий ҳузур-ҳаловат, маънавий таскинга жуда муҳтож бўлган

кишиларнинг ҳолатларини ниҳоятда аниқлик билан ўзида ифода этган христианлик иудаизм бағрида етилган. Мутлақ, абадий, ўзгармас марҳаматини, билимини, бениҳоя қудратининг эгаси бўлган якка худо ҳақидаги ғояни ўзлаштирган, лекин улардан (ислом ва иудаизмдан) фарқи шундаки, уч кўринишдаги якка худони ўзидамужассамлаштирганлик ақидасини яратди. Уч кўринишдаги худо ҳақидаги таълимотга бинопн, худонинг ички ҳаёти сабаби ўз-ўзида мавжуд бўлган учликдаги уч асос ёки “муқаддас учлик” бўлган-Ота –худо, Ўғил-худо ва муқаддас руҳнинг ўзаро муносабатидир. Ўғил, Исо баён қилинган таржимаи ҳолига кўра, Ота- худодан, муқаддас руҳдан яратилади. (проваслав йўналиши таълимоти; католицизмда эса Ота- худо ва ўғил-худо ҳам худодан туғилади). Худонинг мужассамланиши ёки Исонинг икки моҳияти-одам моҳияти, худо моҳитяи ҳақида, “гуноҳни ювиш”, яъни “Исонинг ўзини ихтиёрий тарзда қурбон қилиши” ҳақидаги таълимот билан мустаҳкамланади. Христианлик мақаддас руҳ-Ота-худо, Бола-худо ва муқаддас руҳ-уч юзлихудо тўғрисидаги таълимоти, тарғибот-ташвиқотчилик, жаннат ва дўзах, охиратда, гўё дунёнинг охири борлиги, Исонинг қайта тирилиши ҳақидаги ва бошқа ақидаларни ўз ичига олади. Энг биринчи ажралиш христианликда IV-V асрларда рўй берди, яъни Исоҳ Масиҳ моҳитяини талқин қилишда фарқланадиган иккита диний ақидавий йўналишлар: монофизитлар ва несторианлар бир бирларидан ажралишди. Кўпчилик христианлар Исоҳ Масиҳни ҳам худо, ҳам одам табиатига эгадеб билса, Константинополь архимандрати Евтахия таълимотининг тарафдорлари бўлган маноқизитлар у фақатгина худо моҳитятининг бирлигидан иборат, дедилар. Константинополь патриархи нестор қарашлари тарафдори бўлган несторианлар эса у худо инсонлар хаёти каби яшаши учун вужудга келган одамдир, деб тарғиб қилдилар. XVI асрдаги реформация жараёнида кенг қулоч ёзган ҳаракатлар Европадаги революцияларнинг энг биринчи ифодалари эди. Коталицизмдан

бир неча Европа черковлари ажралиб чиқиши натижасида християлик ҳаракатлари вужудга келди. Бунинг доирасида лютеранлик, анабаптизм, англиканлик ва кальвинизм черковлари шаклланди. Ҳар бир черков асосий маросимлари жиҳатидан ўзларига хос томонларига эга бўлиши билан бирга, бир неча йўналишлар, мазҳабларга ҳам бўлинади. Ҳозирги христианликда турли йўналиши ва оқимлар орасидаги келишмовчиликларнинг камайиши бугунги кун учун хосдир. Бунга 1948 йилда ташкил топган Жаҳон Черковлари Кенгашининг фаолиятлари ва экуменик христианлар кўмаклашмоқда. Котолицизм. Христианликдан энг кўп тарқалган йўналиш- котолицизмдир. У Европа, осиё, африка ва Лотин Америкаси мамлакатларида тарқалган. Мухлисларри тахминан 800 млн кишини ташкил қилади. Котолицизм таълимотида жаннат ва дўзахлар орасидаги дунё, гуноҳкорликнинг руҳи, жони ҳақидаги, Исоҳ Масиҳнинг бениҳоя ҳурматлаш, унинг танаст ва жонини кўкларга кўтариш каби ақидалар мавжуд. Котолицизмда Боблияни шарҳлаш ҳуқуқи фақатгина руҳонийларга берилади; чунки улар уйламаслик ҳақидаги диний талабга амал қиладилар. Диний ибодатлар дабдабали са саҳналаштирилган кўринишга эга, диний ўқиш, дуо, илтижолар лотин тилида олиб борилади. Православиедаги каби котолицизм ҳам фаришта, икина, илоҳий куч, чиримайдиган марҳум жасадларига сиғиниш одатлари сақланиб қолган. Котолицизм бошқа йўналишлардан фарқли ўлароқ марказлашган тизимга эагдир. Ватикан ана шундаймарказ сифатида (майдони 44 гектар) 1924 йилдан бошлаб Папа Пий XI нинг Муссолини ҳукумати билан тузган битимига мувофиқ мустақил теократик давлат ҳисобланади. Рим Папаси черковининг якка раҳбари бўлиб, Исоҳ Масиҳнинг ердаги ноиби ҳисобланади. 1870 йили эътиқод ва ахлоқ масалаларида унинг бенуқсонлиги ҳақидаги ақида қабул қилинди. 1978 йилда собиқ Польша кардинали Король

Войтила 264 Рим папаси этиб тайинланди ва у ҳозирга қадар Иоанн павел II номи билан вазифани бажармоқда. Сон жиҳатидан унчалик катта бўлмаган католик жамоалари Марказий Осиёнинг айрим туманларида ҳам мавжуд. 1990йили Тошкентда католик маркази тузилди, унинг қошида жумҳуриятимининг бошқа туманларида рўйхатдан ўтган католик диний жамоалари ҳам ўз фаолиятларини олиб бормоқдалар. Христианликнинг шарқий тармоғи бўлмиш православиенинг ривожланиши жараёнида 14 мустақил (автокефал): Константинополь, Александрия, Антиахия, Қуддус, рус, Грузия, серб, Румин, Болгар, Крип, Эллад, Албания, Польша, Чехославакия, Америка черковлари шаклланди. Ўзининг ахамиятига кўра, православ бешинчи, лекин ўзининг мухлислари сони жиҳатидан биринчи бўлган рус православ черкочи X-XI асрларда вужудга келди. Унинг пайдо бўлиши янги ғояга муҳтож бўлган Киев давлатининг ижтимоий сиёсий эҳтиёжлари билан боғлиқ эди. Руснинг христианлашуви дарров малага ошган ижтимоий жараён бўлмай, балки бир неча аср давом этган зиддиятли тарихий ҳодисадир. Православнинг Марказий осиё аҳолиси орасида кириб келиши XVI - XIX асрларга тўғри келади. Аввал савдо сотиқ, кейин минтақа халқларини мустамлакага айлантиришдан иборат ҳарбий ҳаракатлар жараёни натижасидир. Христианликдаги яна бир йўналиш- протестантлик бўлиб, котолицизм ва прпвославиядан фарқли ўлароқ, диний қарашлар жиҳатидан ҳам, черковлар орасидаги муносабатлар жиҳаидан ҳам бир хил бўлмаган йўналишларни, XVI асрдаги янгиланиш ҳаракати билан боғлиқ бўлган кўпгина диний жамоалар, черковлар, маҳзабларни юзага келтирди. Марказий Осиёда ҳам протестантлик мухлислари учрайди. Лютеран жамоалари Қирғизистонда, Қозоғистонда ва Тожикистоннинг Жанубий томомнларида, Туркманистонда, Ўзбекистонда, чунончи Сирдарё, Фарғона вилоятларида бор. Булар асосан немис миллатига мансуб бўлган

диндирлардир. Тошкетдаги лютеранларга, диний тоат-ибодатларини бажаришлари учун, умумий диний эҳтиёжларини қондириш учун 30 йилларда қурилган кирха берилган. Душанбада ана шундай диний мақсад учун диндорларнинг ва кенг жамоатчиликнинг маблағлари ҳисобига, жумладан хорижий мамлакатлардагиларнинг иштирокида янги кирха қурилди. Бу жамоада диний ҳаёт билан боғлиқ чўқинтириш, маҳрумга жаноза ўқиш, балоғат ёшига етганларни диндорлар сифага қўшиш ва никоҳ ўқитиш маросимлари ўтказилади. Диний байрамлар мунтазам нишонланади, диний тарғиботлар, ваъз ва хутбалар ўқилади, диний мулоқатлар ташкил қилинади. Марказий Осиёда бошқа протестант йўналишлари ҳам мавжуд бўлиб, улар баптислар, адвентистлар, иеговистлар, пятидесятниклар, мононитлар деб аталади. Бу сектанчиликлар ҳозирги шароитдаги тарихий ўзгаришлар таъсирини ўзида муайян тарзда ифода этган диний жамоалар ва гуруҳлардан иборат. Эски анъанавий рус сектатнтчилигига Россиядаги хукмрон православ черковига, чоризмга нисбатан кенг деҳқонлар оммасининг ижтимоий норозиликларини ўзида ифода этган диний ҳаракатлар асосида XVII аср охири ва XVIII аср бошларида вужудга келган духобалар, молоконлар, христоверлар, субботниклар, екопчилар, еиговист-ильинчилар ва бошқалар киради. улар сектантларнинг биринчи тоифасини ташкил қилади. Анъанавий рус сектантчиларининг мухлислари чор ҳукумати ва првослав черкочи томонидан таъқиб этилиши натижасида Ставрополь ўлкасига (кейинчалик у ердан канадага), Сибирга, Кавказ ортига, Марказий осиёга кўчганлар. Мирказий Осиёда Христиан сектантчилигининг пайдо бўлиши ва тарқалиши бу ерларнинг Россия чоризми томонидан босиб олиниши ва пул товар муносабатларининг ривожланиши билан узвий боғлиқ. Ҳозирги кунларда Қозоғистон, Ўзбекистон, Қирғизистон, туркманистон ҳудудларида сон жиҳатдан унча кўп бўлмаганмалоканлар, духобарлар, христоверлар мавжуд. Тошкентдаги молокан биродарлари жамоаси ва Жиззахдаги жимтурмас (пригун) молоканлар жамоалари жумҳуриятдаги энг катта бўлган

жамоалар ҳисобланадилар. Молоканларнинг катта бўлмаган гуруҳларига Самарқанд, Хоразм, Фарғона вилоятларида ҳам бор. Сектантчиликнинг иккинчи тоифасига Ғарб мамлакатларида вужудга келган ва Россия империяси худудида, жумладан, Туркистонда ҳам фаол миссионерларлик ҳаракатлари натижасида қарор топган сектантчилик киради. ўз мухлисларининг сони жиҳатидан энг каттаси-баптислар (юнон, сув билан чўқинтириш) бирлашмасидир. Ўзбекистондаги христиан секталарининг 65 фоиздан кўпроғини басптислар ташкил қилди. Диний таълимот ва маросимчилик борасидаги баптизм анъанавий протестантчилик асосларига таянади ва ўзининг янги асосларини ҳам яратади, чунончи, улар фақатгина балоғат ёшига етганларни янгитдан чўқинтиришида ва ўз сафларига қўшадилар. Бу маросимни табиий сув ҳавзаларга бажарадилар. Чўқинтириш, нон ва винони татиб кўриш сирли маросимлар сифатида эмас, балки рамзий маросимлар, ҳаракатлар сифатида қабул қилинади. Ибодат уйларини жиҳозлашда христианликнинг рамзий белгилари ишлатилмайди, ибодатларнинг ўзи библияни ўқиш ва шарҳлашдан иборат бўлиб, тарғиботлар ва ашулла айтишлар билан қўшиб олиб борилади. Фақатгина Исоҳ Масиҳ билан боғлиқ байрамлар тан олинади, шунингдек, бирлик куни, ўрим-йиғим кунлари ва бошқалар бор. Баптистлардан балоғатга етган ҳолладаги чўқинтиришларини тан олиш билан бирга, Ислоҳ Масиҳнинг халаскорлик йўлидаги ўз-ўзини қурбон қилишга самимий, “аниқ ишонч” ҳам талаб қилинади. 1944 йили собиқ СССР даги баптислар жамоалари инжилчи христианлар билан бирлашдилар. 1945-47 йилларда бу бирлашма иттифоқига пятидесятниклар жамоаси, 1963 йили эса менонитлар жамоалари ҳам қўшилдилар. Инжилчи-христиан жамоалари собиқ СССР да инжилчи христиан баптистлар кенгаши томонидан бошқалариларди (бу 1990 йилда инжилчи-христиан баптистларнинг иттифоқи деган ном олди) 60 йилларда инжилчи христиан баптистларга қарши бўлган марказ ташкил топди ва

инжилчи христиан баптистлар черковининг кенгаши деган ном олди. Узоқ йиллардан буён бу марказ норасмий равишда фаолият кўрсатади. Ўзбекистонда баптизм ўтган асрларнинг охирларидан бери мавжуд. Уларнинг Тошкентда “Еттинчи кун” адвентистлар, Ислоҳчи-адвентист, пятидесятниклар, менончилик, инжилчи-христиан бастистлар кенгаши, иегова шоҳидлари каби протестантизм жамоалари бор. Ҳозирги кунда Марказий Осиёдаги динлар ва диндорлар орасидаги ўзаро ҳамқикрлилик ва мулоқатлар жамият тараққий этган сари ривожланиб бормоқда. Диндорлар орасидаги мулоқатлар, ҳозирги даврнинг асосий масалаларидан бири бўлиб, халқаро аҳамиятга эга бўлиб бормоқда. 3-масала . Ислом дини ислом қадриятлари ва руҳий билимлар мағзини, эзгулик ва покликка даъват этувчи ўгитларни одамлар дилига солади. “Биз, - дейди И.А.Каримов, - мусулмончиликнинг улуғ маданий қадриятлар ҳуқуқини қайта тикладик. Бинобарин, қалбимиз бу бебаҳо хазинани чуқурроқ идрок қила боргани сайин халқнинг ҳаёти маънавий жиҳатдан бойроқ ва ахлоқий жиҳатдан покизароқ бўлиб боради” деб таъкидлаган эди. Ислом дини асрлар давомида халқимизнинг муқаддас эътиқоди, маънавий ҳаётининг дастуриламали бўлиб келган. Ислом дини минтақамиз халқлари маънавиятининг пойдевори хисобланади. Машхур аждодларимиз айнан шу пойдеворга таяниб, бизга олий даражали, бой илмий-маънавий меросни қолдириб кетишган. Инсонпарварлик, халқпарварлик, адолат, халоллик, бошқа динларга ихтиром, олижаноб ахлоқ тамойиллари ислом динида мужассамдир. Ислом демократик қадриятларни ҳаётимизга кенг ёйишга ҳам хизмат қилади. исломнинг кундалик хаёт билан чамбарчас алоқаси унга ҳар бир одамнинг ўзлигини танишга таъсир кўрсатиш имконини беради, инсонда одамларнинг умумий биродарлигига мансублик хиссини тарбиялайди. Ислом маданияти бойлар ва камбағалларнинг тенглигидан таълим беради. Ислом фуқаролик жамиятининг демократик ходисаси сифатида давлатнинг: “Ҳақиқатни ёлғиз мен биламан”, - дейишига йўл қўймайди.

4-масала .Истиқлол туфайли динга муносабат ўзгарди. “Биз- дейиди И. Каримов,- мустақил ўзбек давлатининг пойдеворини қурмоқдамиз. Минг қатла шукурки, тилимизни, динимизни, урф-одатимизни, маънавий қадриятларимизни, буткул йўқотиб қўйиш хавфидан сақлаб, асраб-авайлаб, уларнинг азалий мазмуни ва қудратини тиклашга ўтдик”. Қуръони Карим, Ҳадиси шариф ва бошва диний адабиётлар ўзбек ва рус тилларида чоп этилди. Рамазон ва Қурбон ҳайитлари халқимизга миллий байрам сифатида қайтди. 1992 йил баҳорда Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармони билан республика Вазирлар Маҳкамаси ҳузурида Дин ишлари бўқича қўмита ташкил қилинди. Қўмита давлат идоралари ва диний ташкилотлар ўртасидаги муносабатларни мувофиқлаштирувчи ва мослаштирувчи муассаси сифатида фаолият кўрсатмоқда. 1995 йил 19 майда Ўзбекистон республикаси Вазирлар маҳкамаси томонидан “Тошкент шаҳри халқаро Ислом тадқиқот маркази” ни ташкил этиш тўғрисидаги қарор қабул қилинди. Мазкур қарорда айтилганидек, ислом таълимоти ва фалсафасини кенг ўрганиш, ўзбек халқининг диний тарихий ва маданий меросини чуқур илмий тадқиқ этиш, уни келажак авлодга етказиш марказининг асосий вазифасидир. Мамлакатимизда ислом дини билан баробар православ, иудаизм, адветизм, католицизм сингари ўндан ортиқ бошқа конфессиялар эркин фаолият кўрсатмоқда. Шуни эътиборга олган ҳолда Ўзбекитон республикаси вазирлар маҳкамаси 1995 йил 9 йиюнда Тошкент ва Ўрта осиё архиепископи Владимирнинг Свято Успенский кафедрал собори ҳузурида диний маъмурий марказ ташкил этиш ва 1996 йили ноябр ойида Епарханиянинг 125 йиллигига тантанали ўтказиш тўғрисидаги таклифини қўллаб-қувватлаб, махсус қарор қабул қабул қилди. Епархия фаолиятига амалий ёрдам бериш. Свято Успенский собори ҳудудини кенгайтириш учун 2 гектар ер ажратилди. Буларнинг ҳаммаси

республикамиздаги барча фуқороларга бир хил муносабатда бўлинаётганлигининг ёрқин намунасидир. Дин ва диндорлар жамиятимиз ижтимоий ҳаётида фаол қатнашиб, республикамиз мустақиллигини мастаҳкамлашга муносиб ҳисса қўшиб келмоқдалар. Дин арбоблари одамларни тинчликни сақлашга, меросий урф-одатлар ва анъаналаримизни авайлаб асрашга, меҳнат севишга ва қадрлашга, экалогик ва демографик муаммоларини ижобий ҳал этишга даъват этмоқда. “Биз мусулмон ва бошқа дин вакиллари билан кундалик ишимизни бундай кейинги ҳам такомиллаштириб борамиз. Диндорларнинг дин пешволарининг маслаҳатларини, эҳтиёжларини ўз фаолиятимизда инобатга олишимиз керак”. Жамиятимиз раҳбарияти томонидан олиб борилаётган ишлар дин ва диндорлар томонидан қизғин қўллаб-қувватланмоқда. Бу тўғрисида Ўзбекистон респудликаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги диний ишлар кўмитасининг собиқ раиси Абулғани Абдуллаев шундай дейиди: “Ислом дини равнақ топиб, унинг адолатли ва маърифатли ғоялари ҳар бир муслимнинг қалбига тобора чуқуроқ кириб бормоқда. Одамларнинг меҳр- оқибатли, бўлишида, иззат-эҳтиром тушунчаларига риоя этишда бу диннинг хизмати ҳам бениҳоятдир. Мамлакатимиз мустақил бўлган, ислом йўлидаги барча тўсиқ ва ғоялар олиб ташланди. Эндиликда муқаддас камол ва оятлар ҳар бир мўмин-мусулмон учун ғоят эъзозли бўлиб бормоқда. Ҳукуматимизнинг бу борада олиб борилаётган сиёсатидан ҳаммамиз хурсандмиз. Бугунги кунда юртимизда кўплаб масжидлар ишламоқда. Президентимизнинг фармони олийлари билан исломдан икки буюк шодиёна Рмазон ва Қуръон ҳайитлари умумхалқ байрами деб эълон қилинганлиги нур устига аъло нур бўлди”. Давлатимиз раҳбарлари томонидан олиб борилаётган очиқ сисат динга эътиборнинг кучайтирилиши туфайли мусулмон мамлакатларининг муносабати Ўзбекистонга нисбатан кескин ўзгармоқда.

Буни биз Қуръон ҳайити муносабати билан Президентимиз номига табриклардан ҳам яққол кўришимиз мумкин. Қувайт давлати валиаҳд шаҳзодаси ва Бош вазири Саид ал-Абдулла ас-Салим дейди- “шу воқеа муносабати билан қодир Аллоҳдан мусулмон оламини янада жипислаштиришни, барча мусулмон халқларнинг мустаҳкам ҳамкорлиги ва бирамлигини илтижо қиламиз”. Эрон Ислом Жумхуриятининг Президенти Акбар Хошимий Рафсанжонийнинг табрикномасида шундай ёзилган: “Ушбу саодатли кунларнинг шарофати ҳамда барча мусулмон давлати ва миллатнинг ҳамкорлиги ва саъйи-харакатлари ила жаҳон мусулмонларининг илгаридан кўра кўпроқ бахт саодати ва ьирдамлигининг шоҳиди бўласиз деб умид қиламиз”. Шундай истаклар Саудия Араб республикаси президенти Ҳафиз ал-Асад, тунис республикаси президенти Зайн ал-Обидин ибн Али, Уммон Султони Қобус Ибн Саид, туркия Жумҳурияти президенти Сулаймон Демирел Иордания Хошимийлар подшолиги подшоҳи Хусайин, Бирлашган Араб Амирликлари президенти Зайд Ибн Султон Ол Нахайан ва бошқалар табрикномалар ҳам изҳор этилган. Бундан яққол кўриниб турибдики, дин, маънавият турли халқлар ва мамлакатларни бир-бирига яқинлаштирадиган, кишиларни қон-қордош қиладиган буюк куч.

Адабиётлар: 1. Каримов А. Ҳалоллик ва фидойилик-фаолиятимизнинг асосий низоми бўлсин.-Т.: Ўзбекистон, 1994. 2. Ҳадис. Ал-жалил ассахих. –Т.: 1994. 3. Ислом маърифати.-Т.: 2005. 4. Каримов И. Маънавият фалсафа ва ҳаёт.-Т.: 2001. 5. Аҳмад Ясавий. “Ҳикматлар”. –Т.: 1991. 6. Бобомурод А. Ислом одоби маданияти.-Т.: 1995. 7. Мансур Олтин ўғли. Ислом дини мустамлакачилари. Мулоқат 1994. №1-2. 8. Қуръони Карим. –Т.: Чулпон, 2002. 9. Диншунослик (маъруза матни).-Т.: 2000.

O'xshashlar

Қадриятлар фалсафаси тарихи

Комил инсон ғояси ва эстетик тарбия

Маданият, кадриятлар, уларнинг инсон маънавий камолотидаги урнининг фалсафий талкини

Фалсафада инсон муаммоси, унинг асосий жихатлари

Милий ғоя ва мафкурани шакллантиришда таълим тарбиянинг роли