Комил инсон ғояси ва эстетик тарбия - Falsafa - Referatlar

Комил инсон ғояси ва эстетик тарбия

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

105.5 KB

Ko'chirib olish

Комил инсон ғояси ва эстетик тарбия Режа : 1. Инсон гўзаллигининг фалсафий моҳияти. 2. Эстетик тарбиянинг мақсади ва вазифалари. 3. Эстетик тарбиянинг асосий воситалари.

Инсон гўзаллигининг фалсафий моҳияти Эстетик тафаккур тарихида инсон гўзаллиги жисм ва руҳ масалалари билан боғлиқ холда ўрганилган бўлсада, уни одатда хулқ, одоб, ахлоқ мезонлари билан ўлчаш анъанага айланган. Жумладан, нафосат фалсафаси ҳам инсон гўзаллигининг моҳиятига доир муаммоларни тадқиқ этишни ўзининг муҳим вазифаси қилиб белгилайди. Бу борадаги фикрмулоҳазаларнинг асосида инсоннинг ташқи кўриниши ҳамда ахлоқий фазилатларига бўлган муносабат масаласи ётади. Инсон гўзаллигига бу тариқа ёндашувнинг ўзига хос сабаблари бор. Биринчидан, инсоннинг моҳиятида жисмоний ва маънавий олам хусусиятлари уйғунлашади. Шунингдек, инсон эстетик оламни яратувчиси ва ўзлаштирувчиси ҳамдир. Қизиғи шундаки, бу хусусият инсонни бошқа мавжудотлардан фарқлайди. Иккинчидан – инсон гўзаллигининг барча учун намуна бўладиган ягона, мутлақ ва тугал мезони мавжуд эмас. Масалан, аёл гўзаллиги ҳақида ҳам турли хил муносабатлар мавжуд. Дейлик. патриархат ва матриархат даври одамларининг тасаввурида - катта қорин, кенг думғаза ҳамда кўкракнинг бўртиб туриши билан ифодаланган. Учинчидан, гўзаллик нисбий характерга эга бўлиб, инсонларнинг гўзаллик ҳақидаги қарашлари вақт ўтиши билан ўзгариб туради. Чунончи, кишиларнинг эстетик хусусан, гўзаллик ҳақидаги идеали ана шу ўзгаришларнинг бирламчи сабабидир. Шунингдек, инсон воқеликни ўзлаштирар экан, унга дастлаб эстетик идеали ва дидидан келиб чиқиб муносабат билдиради. Аксарият одамлар инсоннинг ташқи гўзаллигига шахснинг чинакам «мен»ини намоён қилишига тўсқинлик қилувчи, ўткинчи ҳодиса сифатида қаралади. Бироқ, бу нотўғри муносабат, чунки, инсоннинг ташқи гўзаллиги айрим ҳолатларда шахснинг ўзигагина эмас, балки бошқаларга ҳам ижобий таъсир кўрсатади. Бу хусусда буюк донишманд Ғиёсиддин Абулфатх Умар Ҳайёмнинг «Наврўзнома» асарида баён этилган мана бу фикрлар диққатга

сазовордир: «Гўзаллик барча тилларда васф этилади ва ҳар қандай ақлга хуш келади. Дунёда яхши нарсалар кўп, уларни кўриб баҳраманд бўлиш одамларни шод этади ва табиатларини покиза қилади, аммо ҳеч нарса гўзал юз ўрнини боса олмайди, чунки гўзал юз шундай қувонч бахш этадики, бошқа ҳеч қандай қувонч унга тенг келолмайди. Айтадиларки, гўзал юз дунёга саодат сабабчисидир. Агар гўзал юз яна яхши хулқ билан уйғунлашса, бахт-саодатнинг энг юқори даражаси бўлади. Агар одам ҳам ташқи кўринишдан, ҳам табиати билан яхши бўлса, Худо ва одамлар учун севимлидир. Гўзал юз тўрт фазилатга эгадир. Улардан бири шуки, гўзал юз уни кўрган одамнинг шу кунини хайрли этади, иккинчиси, ҳаётдан баҳраманд бўлиш онларини ширин қилади, учинчиси, у одамни очиқ кўнгилли ва олижаноб этади, тўртинчиси бойликни кўпайтиради ва юқори мансаб ато қилади.» Ушбу фикрлардан келиб чиққан холда айтиш мумкинки, қалбнинг мойиллиги жамол мушоҳадасининг натижасидир. Яъни, инсон нарсаларнинг зоҳирий гўзаллигини ботиний гўзалликка нисбатан биринчи бўлиб пайқайди. У аввало, кўриниб турган гўзалликни ҳис қилади, сўнгра унинг моҳиятига мурожаат этади. Шу боис ташқи гўзалликни муайян объект ёки субъект ҳақида дастлабки тасаввур-маълумотни пайдо қилувчи бирламчи асос, дейиш мумкин. Мазкур фикр ўз навбатида, инсон гўзаллигига ҳам дахлдор. Бироқ, чиройли ҳусн инсон ташқи гўзаллигининг баркамол бўлиши учун кифоя қилмайди. Унинг такомиллашувига кўмак берадиган муайян асослар мавжуд. Буларга - ораста кийиниш, ўзгаларга латиф сўзлар билан муомала қилиш, покиза, озода юриш кабилар киради. Улар нафақат шахснинг ўзига, айни пайтда бошқаларга ҳам кўтаринки кайфият бағишлайди, ҳатто юзага келиши кузатилган низоларнинг олдини олади ҳам. Шунинг учун муқаддас манбаларда янги кийим кийган кишини дуо қилмоқ ҳақида алоҳида уқтирилади. Бир сўз билан айтганда, Умар Ҳайёмнинг фикри инсоннинг ташқи кўриниши ҳам муҳим аҳамиятга эгаэканлигини исботлайди. Шу айтиш

керакки, инсон ташқи кўринишидаги чиройлилик ҳам унинг мукаммаллашувида ўзига хос аҳамиятга эга. Инсоннинг ички гўзаллиги эса унинг одоб, хулқ ва ахлоқий фазилатлари билан белгиланади. Буни нафосат илми хулқий гўзаллик деб атайди. Инсоннинг амалий хатти-ҳаракати, ахлоқийлиги, нафосатга муносабати айни пайтда унинг ботиний туйғуларига, қалб кечинмаларига боғлиқ. Бу кечинмалар, одатда шахс фаолиятидаги яхши аъмолларга қараб фазилатлар, ёмон қилмишларига қараб - иллатлар деб аталади. Инсон хулқий гўзаллигининг такомиллашувида ахлоқдаги энг муҳим мезоний тушунча ҳисобланган муҳаббат ва эзгулик алоҳида аҳамият касб этади. Бундан ташқари, ахлоқий ва ҳулқий гўзалликда бевосита инсон ҳаттиҳаракатининг сабаби бўлган ният муҳим аҳамиятга эга. Зеро эзгу ниятли инсон гўзалдир. Ниятнинг реалликка айланиши учун инсонда аввало, истак, хоҳиш, мақсад бўлиши шарт. Чунки, киши ўйлаган ҳар бир ниятига эришиши учун ўз олдига мақсад қўяди. Шунингдек, ният индивидуаллик хусусиятига эга. Шу жиҳатдан қараганда, ният ижобий ва салбий маънога эга бўлади. Ижобийлик касб этувчи ниятнинг асосида гўзалликка муҳаббат ва эзгуликка эътиқод ётади. Аксинча, салбий маънодаги ният моҳиятан ёвузликка дахлдордир. Шу боис инсоннинг ориятли, номусли экани унинг қилган қилмишлари билангина эмас, балки, кўнглидаги нияти қандайлигига қараб ҳам белгиланади. Зотан, нияти бузуқ одамларнинг қилган ишлари яхшилик бўлиб кўринса-да, моҳиятан ёвузликка йўналтирилган бўлади. Бугунги кунда тез-тез тилга олинаётган «баркамоллик» тушунчаси нафосат фалсафасида инсоний гўзаллик тушунчаси билан ҳамоханг дейиш мумкин. Зеро, баркамол инсон – бу: - ўз ҳақ-ҳуқуқларини танийдиган; - ўз кучи ва имкониятларига таянадиган; - теварак атрофда содир бўлаётган воқеаларга онгли муносабатда бўладиган;

- ўз шахсий манфаатларини мамлакат ва халқ манфаатлари билан уйғун холда кўрадиган; - ўзини жамиятнинг ажралмас қисми деб хис этадиган; - замонавий билимларни мукаммал эгаллаган; - маънавий жиҳатдан юксак, жисмонан бақувват эркин шахсдир. Нафосат фалсафаси инсоний гўзалликни “Мен”ни намоён этишида, ўз ишига онгли муносабатда бўлишига талабчанлигида ҳамда ўз ҳаётини гўзаллаштиришга масъул эканлигида (Зигмунд Фройд), ўз ҳавотири замирида буюк мақсадларга даъват этишда (Жан Пол Сартр), ижтимоий ва иқтисодий кучлар қаршисида ожиз бўлмаслик, ўз қўли билан барпо этган нарсаларга сажда қилиб қолмаслик (Эрих Фром) тарзида изоҳламоқда. Эндиликда техногенцивилизациянинг маркази ҳисобланган ва фақат кўринувчи борлиқнигина тан олган Ғарб мутафаккирлари ҳам ҳулқий гўзаллигини такомиллаштиришда кўҳна Шарқнинг аллақачон тажрибасидан ўтган ахлоқий муҳит муаммосига эътиборни қаратмоқда. Шу боис улар инсоннинг маънавий хунуклашувидан қутилиш йўлини ахлоқий муҳит этосферани яратишдан иборат, деб билмоқдалар. Бугунги кунга келиб ҳаётни фақат моддий ёки маънавий томонинигина ўзгартиришга интилиш, эътиборни фақат бир соҳага қаратиш билан кўзланган мақсадга эришиб бўлмаслиги ойдинлашмоқда. Яъни, инсоннинг фақат маънавий гўзаллигига эътибор бериш, унинг жисмоний гўзаллигига путур етказади. Айни пайтда, маънавий гўзаллик ҳисобига жисмоний гўзалликни улуғлаш инсониятни муқаррар тарзда муваффақиятсизликка олиб келиши мутафаккирлар томонидан эътироф этилмоқда. Инсоният бугунги кунда глобаллашув жараёнларини бошидан кечирмоқда. Шу боис ҳозирда инсоннинг маънавий ва жисмоний гўзаллигини уйғунлаштириш масалалари долзарб бўлган даврда яшаётганлигимизни унутмаслигимиз керак. Эстетик тарбиянинг мақсади ва вазифалари Тарбия масаласи айниқса, ижтимоий-гуманитар фанларнинг тадқиқот обьектини ташкил этади. Бу хусусият нафосат фалсафасига ҳам хос. Бироқ,

тарбиянинг бошқа шаклларидан фарқли ўлароқ, эстетик тарбия инсоннинг доимий ҳамрохи, яъни унинг туғилишидан токи умрининг охиригача бирга бўладиган тарбия шаклидир. Шунинг учун инсоннинг эстетик тарбиясини такомиллаштирмай туриб, ҳаётини тўлақонли йўлга қўйиш мумкин эмас. Зеро, ҳаёт гўзалликларини хис этиш ва ундан баҳра олиш ҳам инсоннинг эстетик жиҳатдан қандай тарбия кўрганлигига боғлиқ. Одатда чиройли кийинган, ҳушмуомалали одам билан мулоқот қилганимизда ёки сарамжон-саришта хонадонга ташриф буюрганимизда уларга нисбатан “эстетикаси зўр” деган баҳо берамиз. Бу билан айни пайтда, ўзимизнинг эстетик тарбиямизни ҳам бахолаган бўламиз. Бироқ, эстетик тарбия ўз-ўзидан пайдо бўлиб, ривожланадиган «микроорганизм» ёки бирдан тўхтаб қоладиган «механизм» эмас. У секин-аста инсон томонидан орттирилган ҳаётий тажрибалар, кўникмалар, билимлар орқали шаклланиб боради. Эстетик тарбия ижтимоий тараққиётнинг жабҳаларида аниқ мақсадларга йўналтирилган фаолият сифатида иш олиб боради. Бозор иқтисодиётига асосланган эркин, фуқаролик жамиятини қуриш жараёнида инсоннинг амалий фаолияти билан боғлиқ бўлган барча соҳаларда эстетик тарбияга бўлган эҳтиёж янада ортади. Айниқса, ишлаб чиқариш муносабатлари ўзгараётган, ахборот коммуникация технологияси ва Интернетнинг инсонларга тобора яқинлашуви, хизмат кўрсатишнинг янгидан-янги турлари шаклланаётган ҳамда инсон онгини эгаллаш учун олиб борилаётган кураш жараёнида эстетик тарбия масалалари кун тартибининг долзарб масалаларига айланмоқда. Маълумки, шахс ижтимоий тараққиётнинг турли жабҳаларида бевосита ва билвосита иштирок этади ва бу жараёнда ижтимоий тараққиётнинг эстетик субъектига айланади. Бирор-бир шахс жамият ижтимоий жараёнларидан четда турмайди, аксинча, ўзининг хатти-ҳаракати билан бу жараёнларга бевосита ёки билвосита таъсир кўрсатади. Эстетик тарбия ана шу таъсирларни гўзаллик ва улуғворлик асосида йўналтиришга хизмат қилади.

Шунингдек, тарбиянинг эстетик шакли ижтимоий жараёнларда иштирок этар экан, ўз навбатида, кишиларга жамиятда олиб борилаётган ижобий ишлардан завқланиш, демократик муносабатларга қизиқиш туйғусини уйғотишни асосий мақсадлари сирасига киритади. Бундан ташқари, эстетик тарбия инсонни янгиликлар яратишга ундабгина қолмай, айни пайтда уни нафосат тамойиллари, гўзаллик талаблари асосида ривожлантиришга ўргатади ҳам. Негаки, инсон оламга эстетик жиҳатдан бой дунёқарашга эга бўлган, эстетик туйғуси ва эстетик диди тарбияланган холда келмайди. Бу кўникмалар инсон томонидан воқеликни кузатиш, ўрганиш ва улардан тегишли хулосалар чиқариши натижасида шаклланади. Инсон ана шу туйғулар таъсирида ўзи учун мутлақо янги бўлган оламни кашф этади. Юқоридаги мулоҳазалардан келиб чиққан холда айтиш мумкинки, бугунги кунда эстетик тарбиянинг бош мақсади - шахсни эстетик дунёқарашини бойитиш, гўзалликка нисбатан оқилона муносабатни пайдо қилиш, юксак дид ва фаросат эгасига айлантириш ҳамда “оммавий маданият” иллатларидан юксак савияли санъат асарини ажрата оладиган одамларни шакллантиришдан иборат. Бу жараён эса қуйидаги асосий вазифаларни белгилайди: - ҳаётни оқилона, теран хис этадиган, турмуш тарзини бунёдкорлик асосида ташкил этишга интилган янги кишини шакллантириш; - фуқароларда санъат асарлари ва бадиий ижод намуналарини фаол ўзлаштириш, уларнинг эстетик моҳиятини англаш ва баҳолаш қобилиятини такомиллаштириш; - жамият аъзоларининг ижодий имкониятларини намоён қилдириш ва улардан фойдалана билишга ишонч туйғусини уйғотиш; - табиат ҳамда жамият ижтимоий жараёнларига эстетик туйғу билан муносабатда бўлишга ва уларни равнақ топтириш йўлида оқилона фаолият олиб бориш кўникмаларини хосил қилиш; - ўтмиш маънавий меросимизга ҳурмат хиссини уйғотиш, миллий ғурур, миллий ифтихор туйғуларини шакллантириш учун замин яратиш;

- ижоднинг барча турларини тараққий эттириб жаҳонга юз тутиш ва уларни миллат манфаатлари учун наф келтирадиган томонларини тарғиб қилишга ундаш каби масалаларни оқилона хал этишга эришиш; - эстетик туйғу ва эстетик диднинг инсоннинг барча фаолиятларида устувор бўлишини таъмин этиш билан белгиланади. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, эстетик тарбияни қарор топтириш жамиятнинг бирдан бир мақсади эмас. Эстетик тарбиянинг вазифаси нафақат юксак эстетик дид, эстетик идеал ва эстетик туйғуларга эга бўлган инсонларни яратиш, балки уларни жамият ҳаётида, турмуш нафосатида, меҳнат фаолиятида, шунингдек ахлоқий муносабатларда гўзаллик ва улуғворликни хис қиладиган ва ярата оладиган инсонларни шакллантиришдан иборатдир. Эстетик тарбиянинг асосий воситалари Эстетик тарбия жараёни ўз-ўзидан юзага келадиган ҳодиса эмас: уни шакллантирувчи, йўналтирувчи ҳамда тартибга солувчи қатор воситалар мавжуд. Булар санъат, оила, маҳалла ва ҳоказолардир. Улар орасида санъат энг таъсирчан эстетик тарбия воситаси ҳисобланади. Санъат. Санъат инсоннинг хис-туйғуларига ижобий таъсир кўрсатишга қодир бўлган маънавий ҳодисадир. Шунинг учун у инсонни доимо ўзига жалб этиб келган. Санъат инсоннинг эҳтирослар ва туйғулар оламига сингиб бориб уларни йиғлатади, кулдиради, ўйлашга мажбур қилади. Санъатни «бир нарсани яхши ишлаб чиқаришдан иборатдир», - деб таърифлаган жадид мутафаккири профессор Абдурауф Фитрат санъат ва унинг инсонга кўрсатажак таъсири тўғрисида мулоҳаза юритиб, шундай деган эди; «Буюк бир шодлик кўрган киши ўзининг шод туйғуларини бошқаларга билдириб, шодлигини орттирадир. Улуғ бир қайғуга учраган эса, ўз дардини бошқаларға ўткариб, ўзини овунтирған бўладир. Мияси юксалмаган болалар, санъатдан хабарсиз кишилар шодли-қайғули туйғуларини сакраб, ўйнаб, кулиб, йиғлаб, талпиниб жонлантирадилар, очиққа чиқариб бошқаларға англатадилар-да, шу йўл билан овунтирилган

бўладилар, санъат эгалари эса турли товар (материал)лар ёрдами билан ўзларининг туйғуларини жонлантириб майдонга чиқарадир. Шу йўлда бошқаларни ўз туйғулари билан туйғулантиришга тиришадир». Санъат тасвир воситалари орқали инсоннинг идеаллари ва орзуумидларини рангларда, охангларда, бадиий образларда акс эттиради, инсониятнинг фазилат ва иллатларини чиройли қиёфалар билан намойиш этади. Агар инсон ўзининг эстетик туйғуларини оқилона йўналтира олган бўлса, чинакам санъат бу мақсадни реалликка айлантириш учун кўмак беради. Аксинча, эстетик туйғуси ва диди тарбияланмаган киши санъатнинг буюк имкониятларини англай олмайди. Санъат у ёки бу кўринишда инсонга яқин бўлган маънавий ҳодиса. Ҳақиқий санъат асарлари инсонни доимо юксакликка, бунёдкорликка ундаб келган. Эстетик тарбия жараёнини санъат воситасида такомиллаштиришнинг афзал томонини икки хусусиятга кўра ифодалаш мумкин. Биринчидан, санъат ижтимоий англашнинг бошқа шаклларига қараганда инсонга бирмунча яқинроқ, тезроқ ҳамда самаралироқ таъсир кўрсатиш имконига эга. Иккинчидан, санъат инсонни эстетик жиҳатдан камолотга етказиш жараёнига ўзига хос мазмун бағишлаши билан бир қаторда инсон томонидан маънавий қадриятларни яратиш ишларига кўмак беради. Таъкидлаш зарурки, санъат ўзининг эстетик моҳиятини тўлалигича намоён қилиши учун ҳам тарбия жараёнига мурожаат қилади. Чунки, маънавий жараёнларни инсон томонидан англаниши шахс эстетик дидининг қай тариқа шаклланганлиги билан белгиланади. Зеро, инсон эстетик диди унинг гўзалликдан хунукликни, улуғворликдан тубанликни, фожеавийликдан кулгулиликни ажрата олиш қобилиятларига қараб бахоланади. Маълумки, маданиятли кишиларнинг ҳаёт тарзи эстетик дид билан чамбарчас боғлиқ. Бироқ, юксак дид эгаси бўлмаслик, бу фожеа дегани эмас. Аксинча, дидсизлик фожеага айланади қачонки, диди паст киши юксак дидлиларга даҳл қилса, бунда дидлилик дидсизликнинг қурбонига айланади.

Бундай салбий ҳолат ўз навбатида, ҳаёт гўзалликларидан баҳраманд бўлишга қаршилик кўрсатади. Санъат ана шундай фожеаларнинг олдини олишда инсонга кўмак беради. Шуни айтиш лозимки, сўнгги йилларга келиб санъат ва маданиятга жамият ҳаётини ўзгартирувчи, унга хизмат қилувчи, фикрлар алмашинувини таъминловчи ҳамда эстетик аҳамият касб этувчи мураккаб ижтимоий жараён сифатида муносабат билдирилаётганлиги диққатга сазовор. Чунки, санъат ва унинг тараққий эттириш билан боғлиқ тадбирлар, танловлар, байрамлар ва фестивалларнинг доимий ўтказилиши жамият фуқароларини тайёр маънавий «маҳсулотнинг истеъмолчиси»га айланиб қолишидан сақлайди. Шунингдек, санъатнинг инсон эстетик тафаккурини юксалтиришдаги аҳамияти яна шу билан изоҳланадики, санъат аввало; воқеликни бадиий қиёфалар ёрдамида акс эттиради, ўзида моддийлик ва маънавийликнинг эстетик мазмунини намоён қилади, ижтимоий ҳаётга янгича кўрк бағишлайди, уларни қайтадан ташкил этади ва ўзгартиради. Бунда билим ва билимлилик муҳим мезон ҳисобланади. Чунки, билим санъатнинг имкониятларини кенгайтирса, билимлилик субьект томонидан тарбиянинг эстетик хусусиятларини англаш имконини беради. Шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, санъатнинг миллий ғояни мустаҳкамлаш ва сингдиришдаги аҳамияти бениҳоя катта. Жумладан, бадиий ижод нафақат ҳаёт ҳақиқатларини очиб беришга кўмаклашади, балки миллионлаб одамларни ҳаёт ҳақиқатидан хабардор қилади. Санъат шу жиҳати билан инсонлар тафаккуридаги бўшлиқни тўлдириб боради. Ижтимоий муҳитнинг ўзгариши инсоннинг жамият ва табиатга бўлган муносабатини ҳам ўзгартиради. Бу жараён бевосита инсон тафаккуридаги ўзгаришларга ҳам боғлиқ. Чунки, бирор-бир жараён тафаккур иштирокисиз воқе бўлолмайди. Шу маънода одамларнинг жамиятга ва аксинча жамиятнинг одамларга таъсири бугунги куннинг энг долзарб масаласи бўлган миллий ғояни шакллантиришнинг муҳим шартидир.

Шунингдек, санъатнинг эстетик тарбиядаги миқёсли ва муҳим роли шундаки, у одамларнинг ҳис-туйғуларига таъсир кўрсатади, бундай таъсир оқибатида идрок этувчида руҳий эврилишларни вужудга келтиради. Санъат асарини мунтазам идрок этиш оилаю ишхона муаммолари, турмуш чигалликлари, етишмовчиликлар в.б. остида кўмилиб ётган қалбдаги тоза туйғуларнинг очилишига олиб келади. Инсон бу дунёда мўъжиза борлигига ишониб яшай бошлайди. Бир сўз билан айтганда, санъат руҳни янгилаш қудратига эга. Айни пайтда бу руҳ гўзал ва улуғвор бўлгани боис ниманидир ёқлайди, хунук ва тубанлиги учун ниманидир инкор этади. Ана шу жараёнда санъатнинг инсонни ғоявий жиҳатда тарбиялаши рўй беради: санъат ўзини эстетик завқ билан идрок этаётган индивиддан ғоя ва идеал хизматига бел боғлаган шахсни яратади. Бироқ, санъат воситасидаги эстетик тарбия носанъат эстетик объектлар орқали амалга ошадиган тарбиядан жиддий фарқ қилади. Бу фарқ унинг, юқорида кўриб ўтганимиз, субъект – объект – субъект тарзида рўй бериши билан боғлиқ. Санъат асарида эстетик объект ортига “яширинган” биринчи субъект (ижодкор) ўзи яратган объекти (санъат) орқали турли ғояларни бадиий қиёфа ва идеалларнинг бадиийят билан ниқобланган кўринишини иккинчи субъект – идрок этувчи онгига сингдиришга уринади. Ғоялар ва идеаллар эса, маълумки, фақат ижобий эмас, салбий ҳам бўлиши мумкин. Айниқса, тоталитар тузумларда асл санъат намуналарининг қораланиши, ижодкорларнинг қатағон қилиниши оқибатида, қўрқув остида яратилган асарлар ва истеъдодсиз, мадҳиябоз, замона зайли, билан иш кўрадиган ўткинчи “санъаткор”лар “ижод”лари эстетик тарбия учун акс таъсир кўрсатади. Масалан, Павлик Морозов каби ўз отасини сотадиган “Сталин болалари” фашистлашган “фюрер болалари”ни “етиштириш” санъатнинг иштирокисиз мумкин эмас эди. Аммо бу – масаланинг бир томони, ғоявий жиҳати. Унинг иккинчи томони санъат асари савиясининг пастлиги билан боғлиқ. Баъзан санъат, афсуски, миллат эстетик дидининг айниқса, ёшлар дидининг бузилишига хизмат қилади. Бундай ҳолат энг яққол кўзга

ташланадиган санъат турлари – телевидение ва кино кўпроқ намоён бўлмоқда. Масалан, телевидениеда, хусусан, ўзбек телевидениесида берилган ва берилаётган Мексика телесериаллари, жангари фильмлар, на овози, на мусиқий маълумоти бўлган эстрада хонандаларининг “қўшиқлари”, кўпгина хусусий киностудияларда “конвейр усулида” ишлаб чиқилаётган, профессионал актёрлар ўрнига машҳурлиги бир соатлик халифага ўхшаган қўшиқчи-артистлар рол ўйнаган, “севди-севмади”, “ўлдим-куйдим” қабилидаги сценарийга асосланган кинофильмлар, бундай олиб қараганда, айтилганидек, танқидга арзимайди, лекин улар на фақат мавжуд, балки кундалик турмушимизнинг бир қисмига айланиб бормоқда. Уларни телефильмлар, қўшиқлар, фильмлар деб эмас, “маънавий наркотика” деб аташ тўғрироқ бўлур эди. Шу боис мамлакатимиз раҳбари Ислом Каримов кино санъатининг инсон онги ва тафаккури, жамият ҳаётига таъсири беқиёс эканини таъкидлашлари баробарида “... Лекин шуни холисона айтиш керакки, ёшларнинг тарбиясига чуқур таъсир кўрсатадиган замонавий қаҳрамон образи кино экранларимизда хали яратилганича йўқ. Суъратга олинаётган аксарият фильмларда киночиларимизнинг бугунги куннинг ҳақиқий манзараси, унинг ўткир муаммоларини чуқур хис эта олмаслиги, оддий одамлар ҳаётидан узоқлашиб қолгани сезилиб туради”,- деган таъкидлари ёшларнинг эстетик тарбиясидаги бўшлиқни кино санъати воситасида тўлдириш бугунги кунда эстетик эҳтиёжга айланиб бораётганлигининг исботидир. Маҳалла. Инсонни эстетик жиҳатдан тарбиялашда маҳалланинг алоҳида ўрни бор. Маълумки, узоқ даврлардан буён ўзбек маҳаллалари чинакам эстетик қадриятлар маскани бўлиб келган. Модомики, маҳалла жамият ичидаги кичкина жамият бўлиб, у бугунги кунда фуқароларни нафақат ижтимоий ҳимояловчи маскан, балки ўзини ўзи бошқариш тизимининг ноёб усули сифатида эстетик тарбия жараёнларига бевосита ва билвосита таъсир этади.

Маҳалланинг эстетик тарбия воситаси сифатида аҳамиятини қуйидаги жиҳатлар билан белгилаш мумкин: - фуқароларни яшаётган ўз ҳудудларини ободонлаштириш ва гўзаллаштиришга масъуллик туйғусини шакллантириш; - турмуш нафосати ва муомала маданиятини мустаҳкамлаш, инсонлар қалбида бунёдкорлик ғояларини пайдо қилиш; - меҳр-оқибат, тотувлик, муҳтож кишилардан хабар олиш каби юксак ахлоқий қадриятларни гўзаллик, улуғворлик сингари эстетик қадриятлар билан уйғунлаштирилиши; - маҳаллийчилик ва миллатчилик сингари салбий ҳолатларга йўл қўймаслиги ҳамда қўшничилик маданиятини камол топтириши; - исрофгарчиликка, дабдабабозликка йўл қўймаган ҳолда урф-одатлар, анъаналар, маросимлар, тантанали шодиёналарни тартибли, чиройли ўтишини таъминлаши; - эстетик дид ва эстетик маданиятни назорат қилиш ва уни миллий хусусиятларини бойитиш ва ҳ.к. Замонавий инсонни эстетик жиҳатдан камол топтиришда оиланинг ўрни ва таъсири беқиёсдир. Оила эстетик тарбия воситаси сифатида қуйидагиларни амалга оширади: - эстетик тарбия ахлоқий тарбия билан уйғун холда шахсни камол топишига кўмаклашади; - фарзанднинг феъл-атвори, ўзгалар билан муносабатини мустаҳкамлаш орқали унинг эстетик дунёқарашини такомиллаштиради; - фарзанднинг муомаласи, ўзини тутиши, етакчилик (лидерлик) қобилиятини намоён қилиш имкониятларини кенгайтиради. Оила. Оила эстетик тарбия воситаси сифатида қуйидаги имкониятларга эга: - тарбияни эстетик муҳит билан боғлаш; - табиат (наботот ва ҳайвонот олами)га оқилона муносабатни шаллантириш;

- эстетик тарбияни шакллантиришнинг қадриятларга асосланган ҳаётий тажриба; - бадиий адабиёт, ахборот коммуникация воситалари (радио, телевидение, интернет)нинг эстетик тарбияга таъсири устидан назоратнинг мавжудлиги. Спорт . Эстетик тарбияни шакллантириш ва мустаҳкамлашдаги яна бир муҳим восита – бу спорт ҳисобланади. Спорт эстетик тарбия воситаси сифатида замонавий инсонни камол топтиришда алоҳида эътиборга эга. Ҳозирда спортни ривожлантириш мамлакатимизда давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Бундан кўзланган асосий мақсад авлодни жисмонан бақувват, соғлом, ватаннинг жасур ҳимоячиси қилиб тарбиялашдир. Бугунги кунда юртимизда спортни ривожлантиришга доир кўплаб дастурлар ишлаб чиқилган. Сўнгги йилларда Ўзбекистон кўплаб спорт турлари бўйича жаҳон мусобақаларини уюштирувчи ва ўтказувчи мамлакат сифатида жаҳон ҳамжамиятида ўз ўрнига эга бўлиб бормоқда. Бу айни пайтда инсоннинг эстетик тафаккурини соғломлаштиришга қаратилган ижтимоий-маънавий жараён ҳамдир. Зеро, «Фарзандлари соғлом юртнинг келажаги порлоқ бўлади» - деган пировард мақсад айнан спорт орқали амалга оширилаётгани исбот талаб қилмайдиган реалликдир. Бугунги кунда миллий ғоя ва миллий мафкура ҳаётий эҳтиёж даражасига кўтарилди. Шундай экан, ҳар бир инсон жамиятда ўз ўрнини билиши, ўзини жамиятнинг ажралмас қисми деб ҳис қилиши лозим. Эндиликда мафкура дунёсида пайдо бўладиган бўшлиқ пировардида жамият, инсон ва мамлакат учун нақадар катта хавф солишини англамоқдамиз. Тарбиянинг эстетик шакли эса мазкур жараёнларда ёш авлодни гўзаллик ҳақидаги туйғуларини, табиатга бўлган муносабатини, бадиий адабиётга қизиқишини, жамият маънавий ривожидаги янгича қарашларни гўзаллик ва улуғворлик асосида тарбиялашдек долзарб вазифани амалга ошириши билан муҳим аҳамият касб этади.

Таъкидлаб ўтилганидек, шахсни эстетик жиҳатдан тарбиялаш фавқулодда мураккаб ва серқирра жараён. Бугунги кунда жамиятимизда амалга оширилаётган ижобий ишларнинг барчаси ана шу мақсадни тўғри йўналтиришга қаратилган. Жумладан, «Таълим тўғрисидаги қонун» ва «Кадрлар тайёрлаш Миллий Дастури»ни қабул қилишдан мақсад ҳам инсонпарвар жамият қуришдек улуғвор вазифани амалга оширишга йўналтирилган. Чунончи, «Кадрлар тайёрлаш Миллий Дастури»да таълимнинг ижтимоийлашуви, таълим олувчиларда эстетик бой дунёқарашни ҳосил қилиш, уларда юксак маънавият, маданият ва ижодий фикрлашни шакллантиришга алоҳида эътибор берилганлиги фикримизни исботлайди. Эстетик тарбиянинг барча воситалари шахснинг воқеликка эстетик муносабатини равнақ топтиришга хизмат қиладиган тарбиявий фаолият бўлиб, у ўзига хос таъсирчанлик, туғёнийлик кучига эга. Бусиз инсон билиш кўламининг вужудга келиши мумкин эмас. Шунингдек, инсон бадиий тафаккур қилиш қобилиятини ўстириш айни пайтда эстетик тарбия воситаларининг муҳим вазифаси саналади. Шунга кўра, эстетик тарбия воситалари икки хил хусусияти билан ажралиб туради. Биринчидан, улар воқеликда содир бўлаётган ҳодисалар тўғрисидаги маълумотларни инсонга образли, тушунарли тарзда етказиб беради. Иккинчидан, замонавий фанларнинг эстетик ҳусусиятларини ҳиссий идрок қилишнинг фаол, тажрибалар асосида тақдим этади. Юқоридаги фикрлардан келиб чиққан холда эстетик тарбия ҳақида умумий хулоса шундан иборатки, эстетик тарбия шахс – жамият – табиат тизимида мавжуд бўлиб, бунда шахс маданияти устувор аҳамиятга эга. Яъни, юксак нафосатга эга шахс жамиятни гўзаллаштиради, гўзал жамият эса янги кўринишдаги нафосатга эга бўлган шахсни яратади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Тошкент: Маънавият, 2008. 2. Абдуллаев М. Эстетическая культура. –Тошкент: Фан, 1991. 3. Аъзамхўжаева Ш. Истиқболнинг маънавий негизи. Бадиий маданиятнинг жамиятга таъсирини кучайтириш воситалари. “Ҳаёт ва қонун” журнали. –Тошкент, 2004. - № 5. 4. Абдулаева В. Искусство в передаче телевидения. Журнал “Общественное мнение. Права человека”. –Ташкент, 2006. - № 3. 5. Жакбаров М. Комил инсон ғояси: тарихий-фалсафий таҳлил. – Тошкент: Абу Али Ибн Сино нашриёти, 2000. 6. Миллий истиқлол ғоясининг асосий мақсад ва вазифалари. – Тошкент: Ижод дунёси, 2002. 7. Нурматова М. Шахс камолотида ахлоқий ва эстетик қадриятлар уйғунлиги. –Тошкент: Университет, 2009.

O'xshashlar

Эстетик онг ва эстетик фаолият

Эстетик муносабат ва эстетик фаолият. Эстетик англаш ва унинг тузилмаси

Жамият ривожида миллий истиқлол ғояси ва мафкуранинг ўрни

Диний қадриялар ва уларни комил инсонни тарбиялашдаги ўрни

Фалсафада инсон муаммоси, унинг асосий жихатлари