O’zbekistonda energetikaning o`rni - Energetika - Referatlar

O’zbekistonda energetikaning o`rni

Yuklangan vaqt:

30.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

374.5 KB

Ko'chirib olish

O’zbekistonda energetikaning o`rni Reja: 1.O’zbekistonda energetikaning o’rni. 2.Rivojlangan mamlakatlar elektr energiyasining tarixi. 3.Fanning maqsad va vazifalari. 4.Energetika fani.

1.O’zbekistonda energetikaning o’rni. O’zbekiston energetikasi xalq xo’jaligining asosiy sohasi bo’lib, respublikada iqtisodiy va texnika taraqqiyotining mustahkam poydevoridir. 1913 yilda O’zbekistondagi barcha elektr stansiyalarning quvvati 3 ming kVt ga teng bo’lib, yiliga 3,3 mln. kVt / soat elektr energiyasini ishlab chiqarilar edi. Respublikada energetikaning ravnaqi Toshkent shahri yaqinida joylashgan Bo’zsuv GES i qurilishidan boshlangan. Kuvvati 2 ming kVt bo’lgan bu stansiya 1926 yilning may oyida ishga tushirilgan edi. Ayni vaqtda Bo’zsuv GES ini Toshkent tramvayini elektr energiyasi bilan ta’minlovchi dizel elektr stansiyasi bilan bog’lovchi, uzunligi 34 km li 39 ta transformator punkti bo’lgan 6 kV li kabel tarmog’i qurilgan edi. SHu tariqa O’zbekiston energetika tizimini yaratishga asos solindi. CHirchiq-Bo’zsuv traktida elektr stansiyalarining qurilishi tez sur’atlar bilan davom ettirilib, 1926 yildan 1940 yilga qadar mazkur yo’nalishda 67 ming kVt quvvat ishga tushirildi. 1940 yilda O’zbekistondagi elektr stansiyalarining o’rnatilgan quvvati 170,5 ming kVt ga teng bo’lib, elektr energiyasini ishlab chiqarish 482 mln. kVt / soat ga etdi. SHundan 200 mln. kVt / soat gidravlik elektr stansiyalarida ishlab chiqarildi. 1940 yilda respublikada elektr energiyasini ishlab chiqarish jon boshiga 72,5 kVt / soat ni tashkil qilgan bo’lsa, 90 chi yillarga kelib ko’rsatkich 220 kVt / soat dan ortib ketdi. O’zbekistonning energetika tizimi yiliga 60 m lrd. kVt / soat ga yaqin elektr energiyasini ishlab chiqarish imkoniyatiga ega, unda umumiy o’rnatilgan quvvati 12,4 mln. kVt bo’lgan 38 ta issiqlik va gidravlik stansiyalari ishlab turibdi. O’zbekiston energetika tizimidagi barcha kuchlanishli elektr tarmoqlarining umumiy uzunligi 225 ming km dan ziyodni tashkil qiladi, shu jumladan 220 kV ligi - 5,5 ming km ga, 500 kV ligi -1,7 ming km ga teng. Tarmoq transformatorlarining umumiy quvvati 42 ming MVA dan ziyod.

O’zbekiston energetika tizimining o’rnatilgan quvvatlari tarkibidagi issiqlik elektr stansiyalarining salmog’i 87% ni tashkil qiladi. Farg’ona issiqlik elektrmarkazi (IEM) 330 ming kVt quvvatga, Muborak IEM i 60 ming kVt, Toshkent IEM i 30 ming kVt kuvvatga ega. Respublika energetika tizimining 3000 MVt li Sirdaryo DTES i, 1250 MVt li Navoiy DTES i, 1920 MVt li Toshkent DTES i 730 MVt li Taxiyatosh DTES i eng yirik issiqlik stansiyalari hisoblanadi. Ularga har birining quvvati 150 MVt dan 300 MVt gacha bo’lgan 30 dan ortiq zamonaviy energetik bloklar o’rnatilgan. Hozirgi vaqtda Markaziy Osiyoda eng yirik, loyiha quvvati 3200 MVt (800 MVt li 4 ta bloki) bo’lgan Talimarjon DTES i qurilmoqda. CHorvoq GES i (620 MVt), Xo’jakent GES i (165 MVt), Farxod GES i G’azalkent GES i (120 MVt) eng yirik gidravlik elektr stansiyalari hisoblanadi. Suv enegetikasining kelajak ravnaqi Pskom daryosining energetik imkoniyatlaridan foydalanish maqsadida umumiy quvvati 1250 MVt bo’lgan GES lar tizmasi, shu jumladan quvvati 450 MVt li Pskom GES i qurilishiga hamda kichik suv oqimlari imkoniyatlaridan foydalanishga asoslangan. Respublikaning 14 ta yirik shaharlarida iste’molchilar markazlash-tirilgan ravishda issiqlik energiyasi bilan ta’minlanadi. Suv isitish qozonlarining umumiy o’rnatilgan quvvati 250 ming GJoul dan ziyoddir. Faqat Energetika va elektrlashtirish vazirligiga qarashli ikki quvurli issiqlik tarmoqlarining uzunligi 550 km dan ortiqni tashkil qiladi. O’zbekiston energetikasi hozir respublika xalq xo’jaligining energiyaga bo’lgan ehtiyojlarini to’la-to’kis ta’minlamoqda, hamda elektr energiyasini qo’shni mamlakatlarga eksport qilinmoqda. Elektr energiyasini sanoat, transport va qishloq xo’jaligida, aholining maishiy va madaniy maqsadlari uchun qo’llanilishi elektrlashtirish deyiladi. U mamlakat hayotida eng muhim ahamiyatga ega. Elektrlashtirish xalq xo’jaligining barcha sohalarini rivojlantirish, hozirgi zamon taraqqiyotini amalga oshirish uchun etakchi omil hisoblanadi.

Elektrlashtirishning O’zbekistondagi rivoji sobiq Sovet Ittifoqi energetikasining rivojlanish tarixi bilan bog’liq. 1913 yili Rossiyadagi elektr stansiyalarining umumiy quvvati 1,1 mln. kVt ni va elektr energiyasini ishlab chiqarish esa 2 mlrd. kVt / soat ni tashkil qilgan. O’zbekistonda energetika jadal sur’atlar bilan rivojlandi. CHirchiq daryosida gidravlik elektr stansiyalarining qudratli tizmasi yaratildi. 1950-1980 yillarda yirik issiqlik elektr stansiyalari barpo etildi. O’zbekiston energetikasining umumiy quvvati 12,4 mln. kVt ga etkazildi. Hozirgi paytda qurilayotgan Talimarjon DTES ining quvvati 3200 MVt ni tashkil etadi. O’zbekiston energetikasi respublika xalq xo’jaligining elektr energiyaga bo’lgan ehtiyojlarini to’la qondirish imkoniyatiga ega. 2.Rivojlangan mamlakatlar elektr energiyasining tarixi. Insoniyat hayoti davomida tabiat tomonidan minglab yillarda to’plangan energiyadan foydalanib kelinmoqda. Bunda ushbu energiyadan foydalanish usullari, undan maksimal samaradorlik olish maqsadida doimo takomillashib kelmoqda. Energetika insoniyat hayotida doimo muhim rol o’ynaydi. Inson faoliyatining barcha turlari energiya sarfi bilan chambarchas bog’liqdir. Masalan, inson o’zining evolyutsion rivojlanishining boshida inson faqat o’z tanasi mushaklarining energiyasidan foydalangan. Keyinchalik esa inson olov energiyasini olishni va undan foydalanishni o’rgandi. Insoniyat jamiyati evolyutsion rivojlanishining navbatdagi o’rami shamol va suv energiyasidan foydalanishga olib keldi va natijada birinchi suv va shamol tegirmonlari, suv charxpalaklari, o’z harakati uchun shamol kuchidan foydalanuvchi elkanli kemalar paydo bo’ldi. XVIII asrda o’tin yoki ko’mirni yoqish natijasida hosil bo’lgan issiqlik energiyasini mexanik harakat energiyasiga aylantiruvchi bug’ mashinasi ixtiro qilindi. XIX asrda volt yoyi, elektr yoritish kashf qilindi. Elektro dvigatel, undan keyin esa elektr generator ixtiro qilinishlari elektr asri boshlanishiga olib keldi. XX asr insoniyat tomonidan energiya ishlab chiqarish va undan foydalanish usularini o’zlashtirish bo’yicha haqiqiy inqilobni amalga oshirish asri bo’ldi.

YA`ni: juda yuqori quvvatli issiqlik, gidravlik va atom elektr stantsiyalar, yuqori va o’tayuqori va ultra yuqori kuchlanishga ega bo’lgan elektr energiyasini uzatuvchi liniyalar qurildi. Elektr energiyani ishlab chiqarish, o’zgartirish va uzatishning yangi turlari ishlab chiqilmoqda (boshqariluvchi termoyadro reaktsiyasi magnit gidrodinamik generator, o’ta o’tkazuvchan turbogenerator va shunga o’xshash). Katta quvvatli energiya tizimlari barpo qilinmoqda, shu bilan birga katta quvvatli neft va gaz ta`minoti tizimlari paydo bo’lmoqda. Shunday qilib bizni o’rab turgan dunyo turli ko’rinishdagi tuganmas energiya manbalariga egadir. Hozirda ularning ba`zilaridan, ya`ni: quyosh energiyasi, er va oyning o’zaro ta`siri natijasida hosil bo’ladigan energiya, termoyadrosintezi energiyasi, er issiqligi energiyasidan to’laqonli foydalanilmayapti. Hozir inson tamaddunining rivojlanishida energiya hal etuvchi rol o’ynaydi. Mahsulot ishlab chiqarish hajmi va energiya sarfi orasida uzviy o’zaro bog’liklik mavjud. Insoniyat hayotida energetika katta ahamiyatga ega. Uning rivojlanish darajasi, jamiyat ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasini, ilmiy texnik taraqqiyot imkoniyatlarini va aholi turmush darajasini aks ettiradi. Afsuski inson tarafidan iste`mol etilayotgan energiyani ko’p qismi, mavjud bo’lgan energetik resurslardan foydalanishning past samaradorligi tufayli befoyda issiqlikka aylanmoqda. Dunyoda bir yilda foydalaniladigan energiyaning tahminiy taqsimoti 1 - jadvalda keltirilgan. Bu jadvaldagi energiya qiymati, yoqilganda mavjud energiyani beruvchi ko’mir miqdorining megatonnalardagi (Mt) o’lchamida keltirilgan. Dunyoda yillik energiya iste`moli 1 – jadval Energiya shakli Miqdori, Mt Manba Insonlarni boqish va ish hayvonlariga em 650 Quyosh yorug’ligi (hozirda) O’tinlar Quyosh yorug’ligi (o’tgan zamonda) Gidroelektrstantsiyal ar 100 Suv harakati150

Ko’mir, neft, gaz, torf 6600 Quyosh yorug’ligi (o’tgan zamonda) SHu bilan bir vaqtda insonlarni ozuqasi uchun har yili taxminan 400 Mt energiya sarflanadi, shundan 40 Mtga yaqini foydali mehnatga aylanadi. Xo’jalik zururatlariga 800 Mt, jamiyat ishlab-chiqarishiga esa 1000 Mt energiya sarflanadi. SHunday qilib 7500 Mt ni tashkil etuvchi yillik energiya iste`molidan 2200 Mt foydali ravishda, qolgani esa issiqlik ko’rinishida bekorga sarflanadi. Lekin hatto 2200/7500 Mt samaradorlik bilan ham insoniyat maqtana olmaydi, chunki er yuziga quyoshdan taralayotgan va yiliga 10000000 Mt ni tashkil etuvchi energiya bu erda hisobga olinmagan. Tamaddunning rivojlanishida energiya hal etuvchi rol o’ynadi. Energiya iste`moli va axborotning to’planishi, vaqt bo’yicha taxminan bir xil xarakterdagi o’zgarishga ega, mahsulot ishlab-chiqarish hajmi va energiya sarfi orasida mustahkam bog’liqlik mavjud. Energiya iste`molining o’sishi ajablanarli darajada yuqori, lekin shuning natijasida, inson o’z hayotining sezilarli katta qismini dam olishga, maorifga, yaratuvchanlik faoliyatiga bag’ishlashi mumkin bo’ladi va natijada hozirda uzoq umr ko’rishga erishmoqda. Biz energiyani zaruriy va bizga ishlash qobiliyatiga ega deb hisoblaymiz. Jamiyatni energiya bilan ta`minlash quyidagilarga bo’linadi, ya`ni: imoratlarni isitish, harakatni ta`minlash, bizga zarur bo’lgan mahsulotlarni ishlab-chiqarish, turli mashina, mexanizm, asbob-uskunalarni ishlash qobilyatini ta`minlash, ovqat tayyorlash, yoritish, hayot faoliyatini ta`minlash va boshqalar uchun zarurdir. Energiyani qo’llashning bu misollarini quyidagi uchta katta guruhlarga bo’lish mumkin: a) Ozuqa energiyasi. U boshqa energiya turlariga nisbatan qimmatroqdir: bug’doy Joulga qayta hisoblanganda, ko’mirdan ancha qimmat. Ozuqa tana haroratini ushlab turish uchun issiqlik, uning harakati uchun, aqliy va jismoniy mehnatini amalga oshirishi uchun energiya beradi;

b) Uylarni isitish va ovqat tayyorlash uchun issiqlik ko‟rinishidagi energiya. U turli iqlim sharoitlarida yashash va inson oziq ovqatini turlicha bo’lishi imkonini beradi; v) Jamiyat ishlab-chiqarishini yuritishini ta`minlaydigan energiya. Bu energiya tovar va xizmat ko’rsatish, inson va yuklarni fazodagi shaxsiy harakati, kommunikatsiyaning ( aloqa yo’li, fikr almashinish ) barcha tizimlarini ishlash qobiliyatini ushlab turishi uchun kerak. Bu energiyaning aholi jon boshiga bo’lgan sarfi, ozuqaga sarf etiladigan energiyadan sezilarli darajada yuqoridir. Evropaning turli davlatlarida energiyadan foydalanish va iste`mol qilishning samaradorligi XX asrda bizning sayyoramiz davlatlari iqtisodiyotining jadallik bilan rivojlanishi, issiqlik energetika resurslarini yanada ko’p sarfini talab qildi. Yildanyilga neft, gaz va ko’mir qazib chiqarish o’sib bordi. Bir qaraganda ushbu manbalar bitmas tuganmas bo’lib-ko’ringandek edi. 1973-1974 yillardagi energetika taqchilligi, ko’p mamlakatlarni muqobil energiya manbalaridan foydalanish kerakligi to’g’risida o’ylab ko’rishga va issiqlik energetika resurslaridan tejab-tergab foydalanishga majbur qildi, bu esa ko’p davlatlarni o’z- o’zini energiya resurslari bilan ta`minlash darajasini oshirdi(1.2-jadval). Lekin, hozirda barcha evropa davlatlari uchun energetika muammosi dolzarb bo’lib qolmoqda, chunki evropaning ayrim davlatlarida o’z resurslari bilan ta`minlash darajasi 20-50 % ni tashkil etadi. Ba`zi davlatlarda o’z-o’zini energiya resurslari bilan ta`minlash dinamikasi,

2. – jadval Davlat 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Belgiya 8 14 28 23 20 22 Daniya 0 1 25 50 59 57 Frantsiya 14 21 44 44 45 44 Germaniya 53 49 55 55 45 44 Buyuk Britaniya 48 94 - 97 96 95 Fenlyandiya 16 27 37 37,2 44,1 41,6 SHvetsiya 21 33 55,2 61,8 62,6 64,4 SHveytsariya 21 32 38 39 40 39 3.Fanning maqsad va vazifalari "Yo’nalishga kirish" fani birinchi bosqich talabalarining bo’lg’usi mutaxassisligi elektroenergetika bilan tanishtiradi, uning hozirgi jamiyatdagi o’rni, rivojlanish tarixi va ilmiy-texnika taraqqiyotiga ta’sirini o’rgatadi. Talaba bo’lg’usi mutaxassisligi bilan qanchalik qiziqganligiga qarab, uning talabalik va muhandislik hayotiga shunchalik qiziqishi ortadi. O’quv jarayonida talaba nafaqat bo’lg’usi mutaxassisligi bo’yicha tushunchalarni o’rganadi, balki shu bilan birga oliy o’quv yurtida ishlash mahoratini ham oladi. Bu umumenergetika fanlari ichida energetikaning hamma qismlari va ularning bog’liqligi, ularda sodir bo’layotgan jarayonlar, energiyani uzatish va uning iste’moli, ishlash talablari va energetik qurilmalarni konstruktiv bajarilishi, hozirgi zamondagi holati va energetikani rivojlanish istiqbollarini o’rgatuvchi fandir. Energetika insoniyat jamiyati ta ’ sir doirasidagi katta global tazim hisoblanadi . " Energetika " va " energetika fanlari " tushunchalari anchadan beri qo ’ llanib kelinadi , lekin hozirgi davrda ularga jamlanadigan fikr tugallangan deb hisoblash to ’ g ’ ri emas .

Rasm 1. Energetika tizimining chizmasi va uni boshqa nimtizimlar bilan bog’liqligi. Energetika yoki ernergetik tizim tushunchasi ostida energetika manbalarini barcha turlarini olish, o’zgartirish, taqsimlash va xalq xo’jaligida ishlatish uchun tuzilgan tabiiy va sun’iy (inson tomonidan yaratilgan) tizimlar birligini tushuniladi. Bunday tizimlar birligi, ularni to’g’ri (uzluksiz chiziq) va teskari (ketma-ket chiziq) bog’liqligi, 1-rasmda ko’rsatilgan. Bunda energetikag a tizimli yondashish uqtiriladi, ya’ni u boshqa katta tizimlarni tizimosti qismi sifatidagi katta tizim deb qaraladi. Bundan tashqari katta tizimning har qaysi tizimosti qismi o’z navbatida katta tizim hisoblanadi. Bu chizmada ham energetikaning hamma qismlari va ularning bog’liqligi, ularda sodir bo’layotgan jarayonlar, energiyani uzatish va uning iste’moli, ishlash

talablari, tabiat va biosfera bilan bog’liqligi, ijtimoiy hayotga, madaniyatga va mamlakat rivojlanish darajasiga bog’liqligi ko’rsatilgan. Energetika insoniyat hayotida katta o’rin egallaydi. Uning rivojlanish darajasi, jamiyat ishlab chiqarish kuchlari va ilmiy-texnika taraqqiyoti darajasini belgilaydi. Hozirgi zamonda energetikaning o’rni beqiyos va energetikasiz zamonaviy hayotni tasavvur etish qiyin. Energetikaning uch jihati. Energetikani hozirgi ko’rinishda va undan ham rivojlangan ko’rinishlarida uchala tomondan qaralish kerak. Ular texnik, ijtimoiy- siyosiy va biosfera yoki erologik ko’rinishlari. Energetika rivojlana borgan sari uning uch jihati katta global tizimda va uning ayrim nimtizimlarida, masalan, elektr energetikasi, issiqlik ta’minoti va hakozolarida namoyon bo’la boshlaydi. Energetikaning texnik jihati, insoniyat koinot energetika potensiallardan foydalannb olayotgan yirik quvvatlar bilan tavsiflanai. Masalan, hozirda dunyodagi bor bo’lgan elektr stansiyalarning quvvati 2 mlrd. kVt ni tashkil etadi. Energetika qurilmalarning umumiy quvvati esa 10 mlrd. kVt ga etadi. Bu quvvatlarni ta’minlash uchun insoniyat har yili tabiatdan vazni 40-50 mlrd. tonna shartli yoqilg’iga tenglashtirilgan turli xildagi yoqilg’i oladi. SHunga qaramasdan tabiatdan olinayotgan energetika manbalarining FIK 0,2% dan ortiq emas. Bu erda energetikaning asosiy masalalaridan biri yuzaga chiqadi - energiyani bir turdan ikkinchi turga aylantirishdagi yo’qotishlarni kamaytirish. Buning uchun qurilmalarni yaxshilash va olingan energiyadan oqilona foydalanish kerak, bu esa texnika doirasidan chiqib, ijtimoiy ko’rinishda qaralish kerak. Elektr energiyasini uzatish, olish va qayta taqsimlashdagi yo’qotishlarni kamaytirish, ko’p jihatdan sarf qilingan metall qiymatiga, asosan alyuminiyga bog’liq. Kesimida katta zichlikdagi tokni (1,0-1,2 A/mm 2 ) o’tkazish joiz bo’lganda, alyuminiy sarfi kamayadi, lekin elektr energiyasi sarfini oshiradi. Jahondagi alyuminiy narxi o’zgarishi shundayki, bu metall arzonlashmoqda, shuning uchun rivojlangan mamlakatlarda tok zichligini keskin (0,35 A/mm 2 ) kamaytirilishi kuzatilmoqda. Bundan xulosa qilib, alyuminiy narxi elektr

uzatgichlardagi sim kesimlari tanloviga ta’sir etadi, ya’ni elektr tizimidagi texnik tavsiflarga ta’sir etadi. SHunday qilib, alyuminiy bahosi elektr uzatgich simlarini, ya’ni elektr majmualarni texnik tavsiflariga bevosita ta’sir etadi. Turar joy va sanoat binolarini issiqlik saqlash yo’li bilan energiya yo’qotishlarni kamaytirish, elektr energiyaga to’g’ri narxlar ishlab chiqish, energiyani eng ko’p iste’mol vaqtida kam iste’mol qilish kabi hollarni rag’batlantirishni yo’lga qo’yish, ijtimoiy-iqtisodiy masalalarni hal qilishga olib keladi. Dunyo energetika manbalarini tez o’sib borayotganligiga nafaqat texnik jihatidan, balki energetik qurilma va yoqilg’i qazib chiqarish jarayonlarini atrofmuhitga, ya’ni ekologiyaga ta’siri jihatidan yondashish kerak. Bu erda o’z- o’zidan umumiy texnik-ekologik savol vujudga keladi: energetikani yuqori sur’atlarda rivojlanishida yoqilg’i zahiralarini tugashiga yo’l qo’yilmaydimi va bu insoniyat yangi termoyadro energiyasi manbalarini qo’lga kiritishdan avval sodir bo’lmaydimi? Dunyodagi yoqilg’i manbalari har-xil baholanadi. Manba turiga qarab katta farqlar bilan: ishlatishga tayyorlari 25 trln. MVt / s ga, aniqlanganlari 50 trln. MVt / s ni va taxminan qilinadiganlari -100 trln, MVt / s ni tashkil etadi. Boshqacha qilib aytganda, manba turiga qarab nisbatini 1:2:4 ko’rinishda yozish mumkin. Bundan tashqari, keltirilgan sonlarga manba hisoblash usuli ham ta’sir etadi, ya’ni: dengiz tubidagi yoqilg’ilar ham hisoblanganligi, yoqilg’i qancha chuqurlikdan qazib olish hisobiga olinganligi va hakozo. Har qanday sharoitda ishonch bilan aytish mumkinki, insoniyatga erdan qazib olinayotgan yoqilg’i bir necha yuz yilga etadi. Masalan, ko’mir taxminan 600-700 yilga etadi. Bu albatta yoqilg’ini iqtisodi muhim masala emas degan xulosa bermaydi. Yoqilg’i sarfi nafaqat texnik va biosfera nuqtai nazardan, balki ko’proq ijtimoiy-siyosiy nuqtai nazardan ham ko’rilishi kerak. Er sharining 30% aholisi dunyoda ishlab chiqarilayotgan energiyani 90% ni o’z ehtiyoji uchun foydalanadi, 70% aholiga, asosan rivojlanayotgan

mamlakatlarda, 10% energiya to’g’ri keladi. Bundan tashqari, sanoat rivojlanish ko’rsatgichi, turmush darajasi va madaniyat rivojlanish foydalanilayotgan energiya qiymatiga uzviy bog’liq. Dunyoda energiya zahiralari notekis taqsimlangan. Bunga turli mamlakatlarda 500 mln. tonna neftni qazib chiqarish uchun kerak bo’ladigan quduqlar sonini taqqoslash mumkin. AQSH da buning uchun 500 mingta, Rossiyada 50 mingta, Eronda - faqat 600 ta Saudiya Arabistonida – 300 ta, Quvaytda – 100 ta quduq kerak bo’ladi. Ko’pgina davlatlar chetdan keltirilgan energiya tashuvchilardan foydalaniladi. Masalan, YAponiya 80% dan ortiq energiya manbalarini (asosan neft) Fors ko’rfazida joylashgan mamlakatlaridan tashib keltiradi. Evropa davlatlari ham 20% ga yaqin energiyani shu joydan oladi. Insoniyat tomondan yaratilgan energetika qurilmalar, yirik quvvatga ega bo’lgan holda, biosferada sodir bo’layotgan tabiiy jarayonlarga katta ta’sir etadi. Bu ta’sirlar ko’p hollarda salbiy hollarga olib keladi, bularning barchasi biosfera jihatidan qarash kerak. Energetika sanoat kabi atrof muhitga quyidagi salbiy ta’sirlarni ko’rsatadi: 1) havo, suv va erni mexanik ifloslanishi; 2) havo, suv va erni kimyoviy ifloslanishi; 3) havo, suv va erni radioaktiv ifloslanishi; 4) issiqlik ifloslanish; 5) ionizatsion ifloslanish; 6) elektromagnit yuqori va pastchastotali ifloslanish; 7) shovqinli ifloslanish; 8) havo (kislorod) ning sarfi; 9) erlarning sarfi; 10) suvlarning sarfi. Ko’rib chiqilgan ta’sirlar o’ziga xos yo’l bilan ob-havoga ta’sir etadi, atmosfera energetikasini o’zgartiradi. Bu ta’sir turlari va qiymatlari dunyoning turli joylarida turlicha.

4.Energetika fani. Energetika oqimlarining xossalari va o’zaro ta’siri, uni insoniyat jamiyatiga ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnik va atrof muhitga ta’sirini o’rganadi. Bundan tashqari xalq xo’jaligiga kerak bo’ladigan energiya manbalari olish, turli xil energiyani ishlab chiqaruvchi, boshqa turga aylantiruvchi va iste’mol qiluvchi qurilmalarni yasash, jarayon va qonuniyatlarni o’rganish bilan ham shug’ullanadi. Elektr, issiqlik, gidrotexnik va boshqa ko’p ilmiy yo’nalishlar bilan yaqin muloqot qilgan holda, energetika fani matematika, fizika, avtomatika va kibernetika fanlarini qo’llashni taqazo etadi. Zamonaviy jamiyatda muhandisning o’rni juda muhim. Muhandislar fan yutuqlarini bevosita jamiyat ishlab chiqarishiga tadbiq etish, undan foydalangan holda ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini va unumdorligini oshirish mumkin. SHuning uchun ular insoniyat jamiyati doirasida keng miqyosdagi masalalarni yuqori ilmiy va texnikaviy darajada echishga qodir bo’lishlari kerak. O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan ta’lim to’g’risidagi qonun asosida yuqori malakali kadrlar tayyorlashning milliy dasturi 2 bosqichli ta’lim tizimiga o’tilgan. Bu tizimga asosan yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlashning 1 chi bosqichida bakalavr 2 chi bosqichida magistrlar tayyorlash ko’zda tutilgan. Bunday o’qitish tizimi o’quv jarayoniga ilg’or zamonaviy o’qitish tizimlarini va texnologiyalarini joriy qilishni talab qiladi. Hozirgi paytda Evropaning ko’pgina ilg’or texnika Universitetlari o’qitish tizimida global internet axborot tizimlariga ulangan zamonaviy hisoblash texnikasidan tashqari zamonaviy o’qitish texnik vositalaridan juda keng foydalanib kelinmoqda. O’qitishning bunday vositalari nafaqat fanlar bo’yicha maxsus ko’rgazmali qurollarni, balki nnternet tarmog’idagi va maxsus tayyor dasturlarda ishlayotgan radio, video materiallarni kodoskop yordamida katta ekranga to’g’ridan-to’g’ri olib chiqish imkonini beradi. Bunday o’qitish usullari Toshkent Davlat Texnika Universitetining energetika fakultetida Evropa hamjamiyatining TASIS-TEMRUS dasturiga muvofiq Berlin

Texnika Universiteti (Germaniya) va Afina texnologiya instituti (Gretsiya) hamkorligida tashkil qilingan Energetika menejmenti kurslari tadbiq etishmoqda. O’zining tuzilishi va o’qitish metodlari bo’yicha xalqaro standartlarga mos keluvchi keng ko’lamli vazifalarni qamrab olgan zamonaviy dasturlarda olib borish nazarda tutilgan. CHunki energetika menejmenti energiya sarfini tejashga va uni atrofmuhitga ta’sirini kamaytirishga olib keluvchi muhim quroldir. Bizga ma’lumki bugungi kunda dunyo miqyosida elektr energiyasi ishlab chiqarish asosan (80% gacha) issiqlik elektr stansiyalarida amalga oshiriladi va bunda energiya yoqilg’i hisobiga olinadi. YOqilg’i zahiralarining tobora kamayib borishi hamda ularni qazib olish harajatlarini oshish i yoqilg’i o’sishiga olib qolmoqda. Bundan tashqari issiqlik elektr stansiyalar atrof-muhitga ham kattadan- katta ziyon keltirmoqda. Ushbu ziyonlar asosan past potensialli issiqlik, azot va oltingugurt oksidlari va mikronlar miqdordagi kukunlar ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. YOqilg’ini tejash va undan foydalanishni samaradorligini oshirish va atrof-muhitni himoyalash maqsadlari energiyani ishlab chiqarishning yangi texnologiyalarini shuningdek noan’anaviy energiya manbalaridan foydalanish ko’lamini oshirish natijasida amalga oshirilmoqda. Rivojlangan mamlakatlardagi noan’anaviy energiya manbalaridan foydalanuvchi texnologiyalar va qurollarni bizning respublikamizda qo’llash energiyani arzonlashtiribgina qolmay, balki undan oqilona foydalanish hamda tejash imkonini beradi. Amaliy mashg’ulotlarda energetik qurilmalarni ishini o’rganishda, audit o’tkazishda, Evropa mamlakatlarida ishlab chiqarilgan asbob va uskunalardan foydalaniladi, bundan tashqari Toshkent shahrida qurilayotgan va faoliyat ko’rsatayotgan korxonalar va turli binolarda energiyani boshqarish tizimlari eshituvchilarga yaqindan tanishtirilmoqda. Bu kurslarning maqsadlaridan biri eshituvchilarga chet ellarda qo’llanilayotgan hozirgi zamon talablariga to’liq javob beradigan sanoat qurilishida va maishiy kommunal sektorda energiyadan samarali foydalanish texnologiyalari bilan tanishtirish, o’rgatish va ularni Respublikamiz miqyosida hayotga tadbiq etishni yo’lga solishga qaratilgan.

Ushbu kurslarda asosan 3 ta yo’nalish bo’yicha o’qitiladi, ya’ni energetikada iqtisodiyotni boshqarish, sanoatda, transportda, qurilishda, turar joy, jamoat va maishiy xizmat binolarida energiyadan oqilona foydalanish va uni tejash masalalarn hamda noan’anaviy energiya manbalaridan va energetik - chiqindilardan qaytadan unumli foydalanish usullarini tadbiq etish yo’llari o’rgatiladi. O’qitiladigan barcha fanlar bo’yicha ma’ruza materiallari Evropa davlatlari texnologiyalari asosida tuzilgan. Fanlar eshituvchilarga etarli darajada texnikaviy - nuqtai nazardan chuqur va keng etkazilishi uchun Universitetimizning bir guruh o’qituvchi - profesorlar yuqorida ko’rsatilgan Universitetlarda malaka va tajriba almashib kelishgan. Buning natijasida barcha fanlar bo’yicha zamonaviy o’quv materiallari va o’qitish usullari va vositalari joriy etilmoqda. Kurslarning muhim jihatlaridan yana shuni aytib o’tish mumkinki, o’qish jarayonnda ingliz tili, kompyuter texnikasi va texnologiyalari dasturlari o’qitiladi va SD disklarida chet eldagi ilg’ori loyihalash institutlarida yaratilgan zamonaviy loyiha dasturlarida amaliy mashg’ulotlarda ko’p foydalaniladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Fedorov A.A. Kameneva V.V. Osnovi elektrosnabjeniya promishlennix predpriyatiy. M.: Energoatlmizdat 1984 2. Yermilov A.A. Osnovi elektrosnabjeniya promishlennix predpriyatiy. M.: Energoatomizdat,1983 3. Gladilin L.V. Osnovi elektrosnabjeniya gornix predpriyatiy. M.: Nedra, 1980 4. Konavalova L.L., Rojkova L.D. Elektrosnabjeniya promishlannix predpriyatiy i ustanovok. M.: Energoatomizdat, 1989 5. Pravila ustroystva elektroustanovok. M.: Energoatomizdat, 1985 6. Spravochnik po elektrosnabjeniyu i elektroobrudovaniyu. T.1 i 2. M.: Energoatomizdat, 1986, 1987 7. Nasritdinov Sh.G. Kon elektrotexnikasi, III kism, Toshkent-1995.

O'xshashlar

Texnika taraqqiyotida energetikaning o’rni

Quyosh elektr stansiyalari (qes)

O’zbekiston elektr energetika sohasining rivojlanish istiqbollari

Gidro elektr stansiyalari (GES). Suv yig’ish elektr stansiyalari (SyES, GAES). MGD-generator

Sanoat korxonalarida energiya ta’minoti va muqobil energiya manbali elektr stansiyalarni energetik samarali ishlashi