O’zbekiston elektr energetika sohasining rivojlanish istiqbollari - Energetika - Referatlar

O’zbekiston elektr energetika sohasining rivojlanish istiqbollari

Yuklangan vaqt:

30.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

120 KB

Ko'chirib olish

O’zbekiston elektr energetika sohasining rivojlanish istiqbollari Reja: 1.Elektr energetika yo’nalishi haqida umumiy ma’lumotlar. 2.O’zbekiston elektr energetikasining zamonaviy ahvoli. 3.O’zbekiston elektr energetika sohasining rivojlanish istiqbollari.

1.Elektr energetika yo’nalishi haqida umumiy ma‟lumotlar. Energetika — energiyaning har xil turlarini hosil qilish, ularni bir turdan ikkinchi turga oʻzgartirish, muayyan masofaga uzatish va yetkazib berish, ulardan barcha sohalarda foydalanishni hamda shular bilan bogʻliq nazariy va amaliy muammolarni hal qilishni oʻz ichiga olgan xalq xoʻjaligi, fan va texnika sohasi. Insoniyat taraqqiyotida kishilarning turli energiya manbalariga boʻlgan ehtiyojlari ularni tabiiy manbalar — oʻtin, koʻmir, torf va boshqalar yoqilgʻilardan, shamol, suv oqimi energiyasi (mas, shamol va suv tegirmonlari) dan foydalanishga majbur qildi. Keyinchalik fan va texnika taraqqiyoti, fantexnika inqilobi tufayli 20-asrning 2 yarmidan boshlab asosan elektr energiyasiga ehtiyoj juda oshib ketdi. Ana shu omillar E.ni jadal rivojlantirishni taqozo qildi. Fan va texnika taraqqayoti energiya ishlab chiqarish va uni oʻzgartirishning yangi usullarini ishlab chiqish, yangi samarali asbobuskunalar va texnologiyalarni yaratish, energiyani taqsimlashni markazlashtirish va boshqalar orqali ifodalanadi. Energetika fani tabiiy energiya resurslarining potensial energiyasini xalq xoʻjaligida foydalanishga yaroqli va foydali energiya turlariga aylantirish hamda shu bilan bogʻliq ilmiytexnik muammolarni hal qilish masalalari bilan shugʻullanadi. Energetikaning taraqqiyoti koʻp jihatdan mamlakat energiya rusurslari bilan qanchalik taʼminlanganligiga chambarchas bogʻliq. Koʻmir, neft, tabiiy gaz, torf, oʻtin, slanets, suv, elektr va yadro energiyasi, shamol va quyosh energiyasi energetika resurslari hisoblanadi. Energetika resurslari yoqilgʻi (koʻmir, neft, gaz, yadro, torf, slanets, oʻtin) va yoqilgʻi boʻlmagan vositalar (suv, shamol, quyosh energiyasi va boshqalar) ga boʻlinadi. Yoqilgʻi bilan bogʻliq energetika resurslari tiklanmaydigan, yoqilgʻi bilan bogʻliq boʻlmaganlari esa tiklanadigan resurslar hisoblanadi. Jahon miqyosida turli yoqilgʻi E. resurslari miqdorini taqqoslash uchun shartli yoqilgʻi birligi (1 kg yoqilgʻi yonganda 7000 kkal issiqlik ajralishi) qabul qilingan. Jahondagi barcha yoqilgʻi resurslarining (yadro energiyasidan tashqari) potensial zaxiralari 25000 mlrd. t shartli yoqilgʻiga teng . Uning 95% i yoqilgʻining qattiq turlariga toʻgʻri keladi. Yadro energiyasining asosiy manbai boʻlgan uran va

toriyning zaxiralari dunyo okeani suvlaridagi zaxiralar bilan birga 69000 mlrd. t shartli yoqilgʻiga teng. Eng koʻp ishlatiladigan energetikaning tabiiy resurslari (koʻmir, neft, gaz) jahon mamlakatlari boʻyicha notekis taqsimlangan. Shu jihatdan Oʻzbekistonning E. resurslarini hisobga olsak, mamlakat energetikasi xalq xoʻjaligining baza sohasi hisoblanadi. Oʻzbekiston energetika tizimi xalq xoʻjaligi va aholining yoqilgʻi (koʻmir, gaz, neft), elektr energiyasiga boʻlgan ehtiyojini toʻliq qondiradi va eksport ham qilinadi. Oʻzbekistonda 20 issiqlik elektr stansiyalari, 27 gidroelektr stansiya (GES) ishlab turibdi. Bularning umumiy oʻrnatilgan quvvati 11,5 mln. kVtsoat (yiliga 55 mlrd. kVtsoat elektr energiyasi ishlab chiqarish imkoniga ega), transformatorlarning umumiy quvvati 44850 MVA, elektr tarmoqlarining umumiy uz. 232 ming km, shu jumladan, yuqori quvvatli (500 kV li)lari 1660 km ni tashkil qiladi (2005). Energetika xalqxoʻjaligining muhim tarmogʻi sifatida gidroenergetika va issiklik energetikasiga ajraladi. Gidroenergetika — energetikaning suv resurslari energiyasidan foydalanishga doir boʻlimi. Suv resurslari energiyasidan foydalanish uchun suv oqimi maxsus qurilgan inshootlar va jihozlar majmui — gidroelektr styalar (GES) yordamida elektr energiyasiga aylantiriladi. Oʻzbekiston Respublikasi "Oʻzbekenergo" davlat aksiyadorlik kompaniyasi tizimida 26 GES ni birlashtirgan 7 ta GES kaskadlari hamda Farhod GES bor. Eng yirik GES lar: Chorvoq GES (quvvati 620,5 MVt), Xoʻjakent GES (165 MVt), Farhod GES (126 MVt), Gʻazalkent GES (120 MVt). Oʻzbekiston energetika tizimidagi barcha GES larning umumiy belgilangan quvvati 1419 MVt. Mamlakat gidroenergetikasining istiqboldagi taraqqiyoti, asosan. kichik suv havzalari gidroresurslaridan foydalanish bilan bogʻliq (q. [[ Gidroenergetika ) . Issiqlik energetikasi — Energetikaning issiqlikni issiqlik dvigatellari va boshqalar yordamida boshqa energiya turlari (mexanik energiya, elektr energiyasi) ga aylantirib beruvchi issiklik texnikasi boʻlimi. Issiqtik energetikasida asosiy issiqlik va elektr energiyasi ishlab chiqaruvchi korxona issiklik elektr stansiyalari (IES) hamda Davlat issiqlik elektr stansiyasi (DIES) hisoblanadi. Yirik DIES lar: Sirdaryo DIES (3000 MVt), Toshkent DIES (1850 MVt), Tolimarjon DIES (loyiha

boʻyicha 3200 MVt). Oʻzbekistonning issiqtik elektr stansiyalari respublikada ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasining qariyb 85% ini tashkil qiladi. 2.O’zbekiston elektr energetikasining zamonaviy ahvoli. O’zbekiston elektroenergetikasi 2001 yildan beri o’z ichiga ko’mir sanoati korxonalarini olgan holda, «O’zbekenergo» Davlat Aksionerlik Kompaniyasi tizimida ochiq turdagi aksionerlik jamiyati bo’lib faoliyat yuritmoqda. Kompaniya tarkibida 53 ta korxona va tashkilot kiradi, shulardan 39 ta ochiq aksionerlik jamiyati, 11 ta unitar korxonalari, 2 ta ma’suliyati cheklangan jamiyat va kompaniya faoliyati - energosotishdan iborat. Kompaniya aholi va xalq xo’jaligini markazlashgan elektr ta’minotini amalga oshiradi, hamda issiqlik energiyasini kommunal-tayyor iste’molchilarga respublikamizning turli shaharlarida amalga oshiradi. 2005 yilda kompaniya elektrostansiyalari tomonidan 46,2 mlrd. kVt / soat elektroenergiya ishlab chiqarilgan. Iste’molchilarga 9,9 mln. Gkal elektr energiyasi etkazib berildi, 16,9 mln. dollarga elektr energiyasi eksport qilindi. O’zbekistonning 42 ta elektrostansiyalarining o’rnatilgan quvvati 12,3 mln. kVt dan oshadi, bu esa o’rta Osiyo birlashgan energotizimi ishlab chiqarayotgan quvvatining taxminan 50% ni tashkil etadi. «O’zbekenergo» kompaniyasi respublikada deyarli yagona elektroenergiya yaratuvchi va ta’minotchisi hisoblanadi. Hukumat elektrostansiyalarining quvvat ishlab chiqarishdagi ulushi 3% (320 MVt) dan kamroqni tashkil etadi. Milliy energotizimning asosini Sirdaryo, YAngi-Angren va Toshkent IES kabi elektr energiyaning 85% dan ko’pini ishlab chiqaruvchi katta elektrostansiyalar tashkil etadi. Kompaniyaning hamma gidroelektrostansiyalari asosan GES kaskadlariga birlashgan va suv oqimi bo’yicha ishlaydi. Eng katta GES lar CHirchiq daryosining yuqorisida joylashgan (CHorvoq, Xodjikent, G’azalkent) va quvvatni rostlash tizimida ishlashga imkon beruvchi suv omborlari mavjud.

Respublikada elektr energiya uzatishi hamma sinf kuchlanishini 235 ming. km elektr uzatish liniyalari va 35 kV va undan yuqori kuchlanishli, umumiy quvvati 37,7 mln. kVA li transformator nimstansiyalaridan amalga oshiriladi. Energetika O’zbekistonning iqtisodiy o’sishi va rivojlanishida hayotiy muhim o’rinni egallaydi, shuning uchun mustaqillikning birinchi kunidayoq yangi energetika siyosati hukumatning alohida boshqaruvi ostidadir. 2000 yilning dekabr oyida O’zbekiston hukumati tomonidan «2001-2010 yillarda O’zbekiston Respublikasida quvvat yaratilishini rivojlantirish va qayta qurish dasturi» ni ma’qullamoqda. Energetika sohasidagi milliy strategiyaning asosiy yo’nalishlari quyidagilar: demonopolizatsiya va davlat boshqaruvini kamaytirish, energiya tarqatish sohasida raqobatli muhit yaratish, chet el davlatlari va kompaniyalari bilan texnologik va investitsion hamkorlik. Dastur bo’yicha Sirdaryo, Toshkent, Navoiy IES larini, Toshkent, Muborak IEM energiyani yaratishning energoeffekiv texnologiyalarni kiritib yangilash va qayta qurish, shu bilan birga bug’-gazli va gazoturbinali uskunalar asosida. Bu dasturni amalga oshirish uchun investorlar mablag’i jalb qilinadi. Dastur qabul qilingandan beri ERTB krediti hisobiga Sirdaryo IES ning ikkita energobloki qayta qurildi. «Toshkent IES ni yangilash» bo’yicha ishlar YAponiya hukumatining uzoq muddatli imtiyozli krediti hisobiga boshlandi. 2005 yilda Tolimarjon IES ning 800 MVt quvvatli bitta energobloki ishga tushirildi. 500 kV li Sug’diyona podstansiya 1002 MVA li transformatorlari bilan ishga tushdi. YAngi Angren IES dan 500 kV li EUL Farg’ona vodiysidagi qabul qiluvchi O’zbekiston 500 kV li podstansiyagacha qurilmoqda. Sirdaryo IES dan Sug’diyona podstansiyagacha 500 kV li HL loyihalash ishlari olib borilmoqda. Qurilishni moliyaviy tarafdan ta’minlash Islom taraqqiyot banki tomonidanolib borilmoqda.

110-220 kV kuchlanishli ob’ektlarni qurilishi nazarda tutilmoqda, shu Bilan birga 110 kV li kabel liniyalari va yopiq nimstansiyalar respublikamiz poytaxtini elektr ta’minotini ishonchliligini oshirish uchun qilinmoqda. Bu ishlarni amalga oshirish uchun, dasturda taxminan 800 km magistral EUL ni qurish, hamda 2,0 mln. kVA transformator quvvatlarini 220-500 kV li tarmoq nimstansiyalarida ishga solish kutilmoqda. Energotejamkorlik sohasida kompaniya tomonidan har yili energetik-yoqilg’i resurslarini iqtisod qilish va ulardan oqilona foydalanish bo’yicha tashkiliytexnologik tadbirlar amalga oshirilmoqda. Energotejamkorlik masalalarini yaxshi bajari щ uchun, birinchidan hamma toifali iste’molchilarni zamonaviy elektroenergiya hisob va o’lchov asboblari bilan ta’minlash kerak. Hukumat qarorlarini bajarilishi uchun kompaniya mablag’lari hisobiga energetika korxonalarini, ko’pxonadonli uylar va xususiy uylarni yuqori xususiyatli elektr energiyani o’lchov asbob va tizimlarini o’rnatish dasturiamalga oshirilmoqda. Ishlarni 2008 yilgacha tugallash rejalashtirmoqda. Zamonaviy asbob va tizimlar asosida elektr energiyani kommersal hisobini tashkil qilish iste’molchilardan o’z vaqtida maksimal darajada mablag’ yig’uvini, ishlatilgan energiya uchun to’lovlar intizomini tashkil etish ishlari davom etmoqda. Energetika iqtisodning asosiy bo’limi ekanligini hisobga olib, energetika tizimi korxonalarini xususiylashtirish va davlat va davlat tasarrufidan chiqarish o’z xususiyatiga ega. Respublika iqtisodiyotiga strategik ahamiyati bor aksionerlik jamiyatlarining aksiyalarini boshqaruv paketini (51% dan kam emas) DAK «O’zbekenergo» saqlab qoladi. Issiqlik va elektr energiyani ishlab chiqaruvchi, hamda katta qurilish korxonalarining aksiya paketlari sotuvini Davlat tender hay’ati qarori bilan, elektr energiyani tarqatuvchi va sotuvchi korxonalarniki esa fond bozori orqali bajariladi. Shu bilan birga aytish kerakki, aksiyalarning boshqaruv paketini olmagan, katta miqdordagi investitsiyalarni yangilash va texnik qaytaqurish uchun kirgizgan

investorlarga O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida aksiyalarning davlat ulushidan bir qismini boshqarish huquqi beriladi. O’zbekistonda elektr energiya va quvvat bozorini yaratish, rivojlantirish asoslari yaratilmoqda. 3.O’zbekiston elektr energetika sohasining rivojlanish istiqbollari. Energiya resurslaridan oqilona foydalanishni ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori Mamlakatda elektr va gaz ta’minoti tizimini izchil modernizatsiya qilish va texnologik qayta jihozlash, energiya tejamkorlik asoslari va yetkazib berilgan elektr energiyasi va tabiiy gaz uchun o’zaro hisob-kitoblar mexanizmlarini takomillashtirish choralari ko’rilmoqda. Amalga oshirilayotgan tadbirlar barqaror ijtimoiy-iqtisodiy o’sish, ishchanlik faolligi va mamlakatning investitsiyaviy jozibadorligini, aholining hayot darajasi va farovonligini oshirishning muhim omillaridan biri bo’lgan energetika tarmog’ini rivojlantirishga qaratilgan. Shu bilan birga, iste’molchilar toifasini inobatga olgan holda yetkazib berilayotgan energiya resurslari qiymatini aniqlashda tabaqalashtirilgan yondashishning mavjud emasligi ulardan nooqilona foydalanishga olib kelmoqda, energiya tejamkor texnologiyalar va muqobil energiya manbalarini joriy etishni rag’batlantirmayapti. Shaharsozlik sohasidagi amaldagi norma va qoidalar obyektlarning energiya samaradorligini ta’minlovchi zamonaviy talablarga javob bermaydi. Shuningdek, binolar va inshootlarning qurilishi va rekonstruksiya qilinishida energiya tejamkor materiallar va texnologiyalarni qo’llashga yetarli e’tiborning mavjud emasligi ham energiya resurslarining ortiqcha sarf qilinishiga olib kelmoqda. Elektr va gaz ta’minoti tizimini yanada takomillashtirish, bozor mexanizmlarini keng joriy qilish orqali energiya resurslaridan oqilona

foydalanishni ta’minlash, shuningdek, mazkur sohada ko’rsatilayotgan xizmatlar sifatini yaxshilash maqsadida: 1. ―O’zdavenergonazorat‖ DI, ―O’zdavneftgazinspeksiya‖ DI, ―O’ztransgaz‖ AJ va ―O’zbekenergo‖ AJning faoliyati qoniqarsiz deb topilsin. 2. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, ―O’zbekenergo‖ AJ, ―O’ztransgaz‖ AJ, ―O’zdavenergonazorat‖ DI, ―O’zdavneftgazinspeksiya‖ DI va ―Energiya tejash milliy kompaniyasi‖ AJning quyidagi tartibni belgilash haqidagi takliflari qabul qilinsin: a) 2018-yil 1-yanvardan: ilovaga muvofiq ro’yxat bo’yicha mahsulot ishlab chiqaruvchi va ayrim xizmatlar ko’rsatuvchi iste’molchilar elektr energiyasi (750 kVAgacha bo’lgan quvvatga ulangan) va tabiiy gaz uchun to’lovlarni O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari bilan o’rnatiladigan o’sib boruvchi koeffitsiyentlar va tariflarga muvofiq amalga oshiradilar; 750 kVA va undan yuqori bo’lgan quvvatga ulangan (byudjet tashkilotlari, fermer xo’jaliklari va suv iste’molchilari uyushmalarining nasos stansiyalari, shuningdek, Davlat byudjetidan moliyalashtiriladigan nasos stansiyalari bundan mustasno) iste’molchilar elektr energiyasi uchun hisob-kitoblarni ikkinchi guruh tariflar bo’yicha to’lovlarni amalga oshiradigan yuridik shaxslar uchun tarif miqdorida belgilanadigan sutka vaqtlarining tabaqalashtirilgan tarifi bo’yicha amalga oshiradi. Bunda yagona elektr energetika tizimining eng katta yuklamali soatlarida (tig’iz payt – belgilangan tartibda o’rnatilgan ertalabki va kechki ―eng katta miqdor‖) foydalanilgan elektr energiyasi uchun to’lovlar belgilangan tarifga nisbatan 1,5 baravar miqdorda o’suvchi koeffitsiyentni qo’llash orqali, eng kam yuklamali soatlarda esa (tungi payt – sutkaning qorong’i vaqti) belgilangan tarifga nisbatan 1,5 baravar miqdorda kamayuvchi koeffitsiyentni qo’llash orqali va yarim tig’iz paytda (sutkaning yorug’ vaqti) o’rnatilgan tarif bo’yicha amalga oshiriladi; davlat organlari va muassasalarining bino va inshootlari, shuningdek, ko’p kvartirali uy-joy fondini loyihalashtirish, rekonstruksiya qilish, qurish va foydalanishga topshirishda ularda energiya samarador va energiya tejamkor

texnologiyalardan foydalanilganligi yuzasidan shaharsozlik normalari va qoidalariga muvofiqligi tekshiriladi; yakka tartibdagi uy-joy qurilishidan tashqari, barcha bino va inshootlarni loyihalashtirish, rekonstruksiya qilish va qurishda, issiq suv ta’minoti uchun sertifikatlangan quyosh suv isitgich qurilmalarini, shuningdek, energiya tejamkor lampalarni majburiy tartibda o’rnatish ko’zda tutiladi; b) davlat organlari va tashkilotlari 2022-yil 1-yanvardan: ularning balansida bo’lgan bino va inshootlarda issiq suv ta’minoti uchun faqat sertifikatlangan quyosh suv isitgich qurilmalari, shuningdek, mamlakatimizda ishlab chiqarilgan ichki yoritish energiya tejamkor lampalardan foydalanishi shart; markazlashtirilgan issiq suv ta’minotidan uzib qo’yiladi. 3. ―Energiya tejash milliy kompaniyasi‖ AJ: a) O’zbekiston Respublikasi Uy-joy kommunal xizmat ko’rsatish vazirligi, ―O’zbekenergo‖ AJ va boshqa idoralar bilan birgalikda uch oy muddatda davlat organlari va tashkilotlari bino va inshootlarida quyosh suv isitgich qurilmalari va mahalliylashtiriladigan mahsulotlar asosida mamlakatimizda ishlab chiqarilgan energiya tejamkor lampalarni o’rnatish bosqichlarini, shuningdek, mahalliylashtiriladigan mahsulotlar asosida issiqlik va elektr energiya iste’moli hajmini inobatga olgan holda mazkur mahsulotni aniq yetkazib beruvchilarini belgilash bo’yicha takliflarni O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga kiritsin. Davlat organlari va tashkilotlari ikki hafta muddatda quyosh suv isitgich qurilmalari va energiya tejamkor lampalarni joriy qilish holatlari, issiqlik va elektr energiyasi iste’moli hajmi, kadastr hujjatlarini ilova qilgan holda ular tomonidan egallab turilgan maydonlar o’lchami haqidagi texnik ma’lumotlarni va hududning muhandislik kommunikatsiyalari aks etgan rejasini ―Energiya tejash milliy kompaniyasi‖ AJ ga taqdim etilishini ta’minlasin; b) ―O’zbekenergo‖ AJ, ―O’ztransgaz‖ AJ, boshqa manfaatdor vazirlik va idoralar, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari, issiqlik va elektr energiyasi, shuningdek, biogaz

ishlab chiqarish bilan shug’ullanuvchi xususiy korxonalar bilan birgalikda uch oy muddatda: issiqlik va elektr energiyasi, shuningdek, biogaz ishlab chiqarish va iste’molchilarga to’g’ridan-to’g’ri yetkazib berish bilan shug’ullanuvchi korxonalar tomonidan ―O’zbekenergo‖ AJning elektr tarmoqlari va ―O’ztransgaz‖ AJning gaz taqsimlash tarmoqlaridan foydalanmagan holda issiqlik va elektr energiyasi hamda biogazni realizatsiya qilish tartibini ishlab chiqsin; issiqlik va elektr energiyasi, shuningdek, biogaz ishlab chiqarish bilan shug’ullanuvchi xususiy korxonalar tomonidan realizatsiya qilinadigan issiqlik va elektr energiyasi hamda biogazga tijorat narxlarini belgilash bo’yicha takliflarni O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga kiritsin. 4. Belgilansinki, shaharsozlik normalari va qoidalari O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida davlat ro’yxatidan o’tkazilishi, energiya samarador va energiya tejamkor texnologiyalarni qo’llash borasida esa ―Energiya tejash milliy kompaniyasi‖ AJ bilan ham majburiy tartibda kelishilishi shart. 5. O’zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo’mitasi Adliya vazirligi, Moliya vazirligi, ―Energiya tejash milliy kompaniyasi‖ AJ hamda boshqa manfaatdor vazirlik va idoralar bilan birgalikda: ikki oy muddatda bino va inshootlarni energetik auditdan o’tkazish, belgilangan shaharsozlik normalari va qoidalariga muvofiqlik pasportini yoki tegishli normalardan ortib ketganlik holatini bartaraf etish zarurligi to’g’risida xulosa berish, shuningdek, ularning energiya samaradorligi toifasini aniqlash tartibini ishlab chiqsin va tasdiqlash uchun O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga kiritsin; 2018-yil 1-martga qadar muddatda amaldagi shaharsozlik normalari va qoidalarini ularning qayta ko’rib chiqilishi va davlat ro’yxatidan o’tkazilishini ta’minlagan holda tanqidiy o’rganib chiqsin. 6. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi ―O’zeltexsanoat‖ AJ, ―Energiya tejash milliy kompaniyasi‖ AJ, ―O’zbekenergo‖ AJ, Davlat soliq qo’mitasi, Savdo-sanoat palatasi hamda boshqa manfaatdor vazirlik va idoralar

bilan birgalikda ikki oy muddatda energiya tejamkor lampalar ishlab chiqarilishining mahalliylashtirilishini kengaytirish hamda ularni turar va noturar joylarda bosqichmabosqich joriy etish bo’yicha kompleks dastur loyihasini Vazirlar Mahkamasiga kiritsin. 7. O’zbekiston Respublikasi Uy-joy kommunal xizmat ko’rsatish vazirligi Iqtisodiyot vazirligi, Moliya vazirligi, Davlat arxitektura va qurilish qo’mitasi, ―Energiya tejash milliy kompaniyasi‖ AJ, boshqa manfaatdor vazirlik va idoralar, shuningdek, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari bilan birgalikda 2018-yil 1-yanvarga qadar muddatda davlat organlari va muassasalarining bino hamda inshootlari, shuningdek, ko’p kvartirali uy-joy fondini energetik auditdan o’tkazish dasturi loyihasini Vazirlar Mahkamasiga kiritsin. 8. O’zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar hokimliklari, ―O’zbekenergo‖ AJ va boshqa manfaatdor idoralar bilan birgalikda 2018-yil 1- fevralga qadar muddatda fermer xo’jaliklari va suv iste’molchilari uyushmalarining mavjud nasos stansiyalarini ularning texnik holati, quvvati, balansda saqlovchisini aniqlash, fermer xo’jaliklari yer uchastkalarida elektr energiyasi va suv sarfi samaradorligi nuqtai nazaridan, shuningdek, qishloq xo’jaligi mahsulotlari turlari va respublika tumanlari kesimida nasos stansiyalari bilan sug’oriladigan yer maydonlari, past samarali va energiya ko’p sarflaydigan nasoslarning mavjudligi, elektr energiyasini hisoblash uskunalari, qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilari bilan shartnomalarning mavjudligini inventarizatsiyadan o’tkazsin. Inventarizatsiya yakuniga ko’ra, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi hamda Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi ―O’zbekenergo‖ AJ, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Qishloq xo’jaligi mahsulotlari davlat xaridi va qishloq xo’jaligini texnika bilan jihozlashni maqsadli moliyalashtirish jamg’armasi bilan birgalikda 2018-yil 1martga qadar muddatda nasos stansiyalaridan foydalanish bilan bog’liq

ekspluatatsiya qiluvchi tashkilotlarni, moliyalashtirishning aniq manbalarini aniqlash bo’yicha takliflarni Vazirlar Mahkamasiga kiritsin. 9. ―O’zbekenergo‖ AJ va ―O’ztransgaz‖ AJ: O’zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi bilan birgalikda 2018-yil 1-iyulga qadar muddatda buxgalterlik, moliyaviy, ishlab chiqarish va boshqaruv hisobini avtomatlashtirish bo’yicha dasturiy komplekslarni o’z ichiga olgan boshqaruvning yagona axborot tizimini ishlab chiqsin va idoraviy bo’ysunuvidagi korxonalarda joriy etsin; O’zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi, O’zbekiston matbuot va axborot agentligi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar hamda Toshkent shahar hokimliklari bilan birgalikda mazkur qarorning mazmun-mohiyati ommaviy axborot vositalarida keng yoritilishini tashkil qilsin. 10. O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi boshqa manfaatdor vazirlik va idoralar bilan birgalikda bir oy muddatda qonun hujjatlariga ushbu qarordan kelib chiqadigan o’zgartish va qo’shimchalar to’g’risida Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritsin. Oʻzbekistonning yoqilgʻi balansi Oʻzbekistonning yoqilgʻi balansida gaz va koʻmirning salmogʻi katta (q. Gaz sanoati , Issiqlik energetikas i ) , "Koʻmir" aksiyadorlik jamiyati ham "Oʻzbekenergo" tarkibiga kiradi. Fanda energetika muammolari bilan shugʻullanishda izchil i. t. ishlariga asoslangan holda energetika taraqqiyotining qonuniyatlari, tabiiy anʼanalari va optimal yechimlari oʻrganiladi, energetikani optimal boshqarishning asoslari shakllantiriladi, energetikaning kompleks muammolari, shu jumladan, uning atrof muhitga taʼsiri, yaʼni ekologiya masalalari, energetikaga doir fan va texnika taraqqiyoti masalalari va boshqalar hal qilinadi. Oʻzbekistonda E. fanlarining rivojlanishi 20-asr 30- yillari oxiri va 40- yillariga toʻgʻri keladi. Energetikaga doir i. t. ishlari E.ning ustuvor kompleks masalalarini va amaliy muammolarini hal qilishga qaratildi. Elektr energiyasini uzoq masofaga uzatish bilan bogʻliq masala — oʻzgaruvchan tokni oʻzgarmas tokka aylantirish nazariyasi, asinxron va sinxron

mashinalarning magnit oqimlari oʻz-oʻzidan uygʻonishini taʼminlashni hisoblash usullari, elektron qurilmalaridagi shikastlanishning murakkab turlari nazariyasini rivojlantirish kabi ustuvor masalalar bilan shugʻullanildi, gidroelektr st-yalari quvvatini samarali taqsimlashni hal qilishga doir ishlar bajarildi. 40- yillar oxiri va 50- yillarda i. t. ishlari elektr st-yalari, elektr tizimi va jihozlari ishini yaxshilash, puxtaligini oshirish, samaradorligini koʻtarishga qaratildi. Oʻzbekiston energetikasi rivoji uchun tabiiyiklim sharoitlaridan oqilona foydalanish maqsadida qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan, xususan, quyosh energiyasi, shamol kuchi, yer osti suvlari harorati va kichik gidroelektrostyalardan foydalanish masalalari borasida keng tadqiqot ishlari olib borildi (G. A. Grinevich, R. A. Zohidov). Energetika jarayonlarini avtomatlashtirish va telemexanizatsiyalash hamda energetika tizimlarida oʻlchash texnikasi, oʻlchash aniqligi, puxtaligi va samaradorligini oshirish kabi ilmiy natijalarga erishishda muhim tadqiqotlar amalga oshirildi (akad. J. Abdullayev). Issiqlik E.si va issiklik texnikasi sohasida yoqilgʻidan foydalanishning yangi texnologiyasi va issiqlik energiyasidan samarali foydalanish kabi muhim tadqiqot ishlariga ahamiyat kuchaytirildi (R. A. Zohidov, S. Q. Ismatxoʻjayev). Sanoatning bir qancha sohalarida energotejamkorlik, energiyadan oqilona foydalanish, GES lar jihozlarini diagnostika qilish, mashina yordamida sugʻoriladigan nasos st-yalari uchun yangi elektr yuritmalar yaratish (T. S. Kamolov), Oʻzbekiston elektr korxonalarining normal ishlashini EHM yordamida hisoblash (E. Payziyev), elektrofizikaning fiziktexnik muammolari boʻyicha bir qancha ilmiy natijalarga erishildi. Bu yoʻnalishda olib borilgan ishlarning biri — bu yangi prinsipda ishlaydigan maxsus elektr mashinalari — koʻp rotorli asinxron motorlarining yaratilishi boʻldi. Elektromagnitli val prinsipi taklif etildi va ishlab chiqildi. Bu bir-biriga mexanik ravishda bogʻlanmagan bir necha mexanizmlarning aylanish tezliklarini oʻzaro muvofiqlashtirishni taʼminlovchi elektromagnitli qurilmadir. Sanoat va qurilishda keng qoʻllaniladigan titrama gʻalvirlar uchun elektr yuritmalarining yangi turlari yaratilib, ishlab chiqarishga joriy etildi. Ikki motorli elektr yuritmalar, shuningdek,

qutblari keng oʻzgarishga ega boʻlgan asinxron motorlari nazariyalari yaratildi. Elektr zanjirlari va tizimlarining chizikli boʻlmagan nazariyasi va hisobiy usullariga doir hamda avtomatika va hisoblash texnikasi elementlarini ishlab chiqish boʻyicha maktab yaratildi. Parametrik zanjirlar va tizim, boshqarish elementlari va texnika vositalari, avtoparametrik tebranishlar zashkirlarida oʻzgaruvchan tok fazalar soni va chastotasini oʻzgartirish nazariyalari yaratildi. Energetika tizimlarining samaradorligini oshirish, quvvatni tejash va ekologik sof energetikaning dolzarb muammolari boʻyicha fundamental tadqiqotlar olib boriladi. Yangi energiya manbalarini topish, qayta tiklanuvchi energiya manbalari samaradorligini oshirish hamda ularni energiya tizimida qoʻllanish koʻlamini kengaytirish istiqbolli masalalardir. Energiya tejamkorligi O’zbekiston Respublikasi davlat siyosatining birinchi va barcha xo’jalik sub`ektlari faoliyatida ahamiyatli yo’nalish bo’lib kelmoqda. Energiya tejamkorligining uchta asosiy yo’nalishlari mavjud. 1. YOqilg’i va energiyadan oqilona foydalanish bo’yicha kam sarfli tadbirlar, bu elektr iste`molini 10-12 % ga qisqartirish imkonini beradi. 2. Katta kapital mablag ’ lari talab qiladigan tadbirlarni tatbiq etish : energiya tejovchi texnologiyalar , jarayonlar , apparatlar va jihozlar . Bu energiyaga bo’lgan talabni 25-30% ga kamaytirishga olib keladi. 3. Yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishda ko’p energiya sarf qilmaydigan soha ulushini oshirish bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiyotni tuzilmaviy qayta qurish. 2017 yil 19 mayda O’zbekiston Respublikasi prezidentining «Elektr energiyasi va tabiiy gaz etkazib berish hamda iste’mol qilish sohasida to’lov intizomini yanada mustahkamlash, shuningdek, ijro ishi yuritish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi farmoni qabul qilindi. 2017–2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarga muvofiq, shuningdek, elektr va gaz ta’minoti sohasida boshqaruv tizimini, nazorat

va hisobga olish mexanizmlarini yanada takomillashtirish, to’lov intizomini mustahkamlash, javobgarlikni kuchaytirish, ijro ishi yuritishning samaradorligini tubdan oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzurida Majburiy ijro byurosi (keyingi o’rinlarda Byuro deb ataladi) tashkil etilmoqda. Prezident farmoniga ko’ra, quyidagilar Byuroning asosiy vazifalari etib belgilandi: • sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarining so’zsiz ijrosini ta’minlash, ijro hujjatlari hamda undirilgan mablag’larning haqqoniy hisobini yuritish, ijro ishi yuritishda sansalorlik va suiiste’molchilik holatlarining oldini olish; • elektr, gaz uzatish va gaz taqsimlash tarmoqlariga noqonuniy ulanish, talon- taroj holatlarini aniqlash, bartaraf etish va oldini olish; • energiya resurslari uchun to’lovlarning o’z vaqtida va to’liq undirilishini, iste’molchilarning qarzdorligi kamaytirilishini ta’minlash; • energiya resurslari iste’molini nazorat qilish va hisobga olishning zamonaviy avtomatlashtirilgan tizimlari, shuningdek, muqobil energiya manbalarining joriy etilishi ustidan monitoring o’tkazish; • energiya resurslarini sotish va iste’moli hisobini yuritishda ishtirok etish; • energiya resurslari iste’molchilarining mas’uliyati va huquqiy madaniyatini oshirish choralarini ko’rish; • kompleks tahlil o’tkazish, tizimli muammolarni aniqlash, energiya resurslari uchun hisob-kitob qilinishini ta’minlash va majburiy ijro tizimini takomillashtirish bo’yicha takliflar ishlab chiqish; • qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ma’muriy huquqbuzarliklar to’g’risidagi ishlarni yuritish, surishtiruv va tezkor-qidiruv faoliyatini amalga oshirish. Tugatilayotgan Sud departamentining O’zbekiston Respublikasining «Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to’g’risida»gi qonuni va boshqa qonun hujjatlarida nazarda tutilgan vazifalari, funksiyalari hamda vakolatlari Byuroga o’tkaziladi.

Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini majburiy ijro etish Byuroning davlat ijrochilari tomonidan amalga oshiriladi; Byuroning davlat ijrochilari lavozimlariga oliy yoki o’rta maxsus yuridik ma’lumotga ega, ayrim hollarda boshqa mutaxassislikdagi oliy ma’lumotga ega shaxslar, Byuroning boshqa lavozimlariga – oliy yoki o’rta maxsus ma’lumotli boshqa mutaxassislikka (iqtisodchi, moliyachi, muhandislar va boshqalar) ega shaxslar ham tayinlanadi; Davlat organlari, shu jumladan, huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat idoralari Byuroga mazkur Farmonga muvofiq yuklatilgan vazifa hamda funksiyalarini bajarishda har tomonlama ko’maklashishga majburdirlar. Byuro va uning hududiy tuzilmalariga energiya resurslarini etkazib berish hamda iste‟mol qilish sohasidagi vazifalarni amalga oshirishda quyidagi huquqlar beriladi: • energiya resurslari etkazib berilishi va iste’molini hisobga olishning to’liqligi hamda haqqoniyligi, hisob-kitoblarning o’z vaqtida amalga oshirilishi yuzasidan, shu jumladan, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda Nazorat qiluvchi organlar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Respublika kengashi bilan kelishmagan holda tekshirishlar o’tkazish; • etkazib berilgan energiya resurslari uchun qarzdorlikni iste’molchilar – yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlarning (keyingi o’rinlarda iste’molchi – yuridik shaxslar deb ataladi) bank hisobraqamlaridan so’zsiz undirish haqida bajarilishi majburiy bo’lgan inkasso topshiriqnomalari qo’yish; • etkazib berilgan energiya resurslari uchun eng kam oylik ish haqining ikki baravaridan ko’p bo’lmagan miqdordagi qarzdorlikni xodim – iste’molchilarning ish haqidan ushlab qolish haqida ish beruvchilarga bajarilishi majburiy bo’lgan talabnomalar yuborish; • energiya resurslari iste’moli, to’lovlarning o’z vaqtida va to’liqligini nazorat qilish va monitoringini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni vazirliklar, idoralar, boshqa tashkilotlar va fuqarolardan talab qilib olish;

• jismoniy va yuridik shaxslarga energiya resurslari uchun qarzdorlikni bartaraf etish haqida bajarilishi majburiy bo’lgan talabnomalar yuborish; • energiya resurslarini etkazib berish va iste’mol qilish sohasidagi huquqbuzarliklar uchun yuridik shaxslarga belgilangan tartibda moliyaviy sanksiya qo’llash; • vazirliklar, idoralar, boshqa tashkilotlar, shu jumladan, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlariga energiya resurslarini etkazib berish hamda iste’mol qilish sohasidagi huquqbuzarliklar sodir etilishiga imkon berayotgan sabab va shart-sharoitlarni bartaraf etish, shuningdek, energiya resurslari uchun hisobkitoblarni muntazam ravishda amalga oshirmayotgan iste’molchilarga nisbatan jamoat ta’sir choralarini ko’rish haqida taqdimnomalar kiritish; • energiya resurslari uchun hisob-kitoblar o’z vaqtida amalga oshirilmagan, Byuro talabnomalari ijro etilmagan hollarda, shuningdek, elektr, gaz uzatish va gaz taqsimlash tarmoqlariga noqonuniy ulanish, talon-taroj holatlari aniqlanganda, iste’molchilarni elektr hamda gaz tarmoqlaridan uzish; • energiya resurslaridan foydalanish qoidalarini buzish holatlari bartaraf etilgan hamda to’lovlar to’liq amalga oshirilganda, ilgari elektr va gaz tarmoqlaridan uzib qo’yilgan iste’molchilarni qayta ulash; • energiya resurslaridan foydalanish sohasidagi huquqbuzarliklar uchun aybdor shaxslarni javobgarlikka tortish bo’yicha qonun hujjatlarida belgilangan tartibda choralar ko’rish; • energiya resurslari iste’molini nazorat qilish va hisoblash tizimini hamda uskunalarining sozlik holatini monitoring qilish. «O’zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi energiya resurslarini etkazib berish, iste’mol qilish va o’zaro hisob-kitoblarni amalga oshirish sohasidagi huquqbuzarliklar uchun javobgarlikning muqarrarligi prinsipiga so’zsiz rioya etilishi ustidan nazorat samaradorligini, shuningdek, energiya resurslari iste’molchilarining mas’uliyati va huquqiy madaniyatini oshirish bo’yicha kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirsin», deyiladi farmonda.

Sud departamenti tugatiladi va uning davlat byudjeti mablag’lari hisobidan moliyalashtiriladigan 1.301 ta bo’shatilayotgan shtat birliklari Byuroga o’tkaziladi. Adliya vazirligi bir oy muddatda Sud departamenti balansida bo’lgan va u foydalanayotgan binolar, vositalar hamda boshqa moddiy-texnika qimmatliklarini Byuro balansiga o’tkazishni ta’minlaydi. Tugatilayotgan Sud departamentining huquqlari, majburiyatlari va shartnomalari bo’yicha Byuro uning huquqiy vorisi hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Fedorov A.A. Kameneva V.V. Osnovi elektrosnabjeniya promishlennix predpriyatiy. M.: Energoatlmizdat 1984 2. Yermilov A.A. Osnovi elektrosnabjeniya promishlennix predpriyatiy. M.: Energoatomizdat,1983 3. Gladilin L.V. Osnovi elektrosnabjeniya gornix predpriyatiy. M.: Nedra, 1980 4. Konavalova L.L., Rojkova L.D. Elektrosnabjeniya promishlannix predpriyatiy i ustanovok. M.: Energoatomizdat, 1989 5. Pravila ustroystva elektroustanovok. M.: Energoatomizdat, 1985 6. Spravochnik po elektrosnabjeniyu i elektroobrudovaniyu. T.1 i 2. M.: Energoatomizdat, 1986, 1987 7. Nasritdinov Sh.G. Kon elektrotexnikasi, III kism, Toshkent-1995.

O'xshashlar

Elektr energetika sohasi

Energetika tizimi

Energetika zaxiralaridan foydalanish jarayonlari

Energetika va atrof-muhit

O’zbekistonda energetikaning o`rni