Тупроқ экогигиенасининг муаммолари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

502.5 KB

Ko'chirib olish

Тупроқ экогигиенасининг муаммолари Режа:  Тупроқнинг модда алмашиниш жараёнидаги роли ва унинг гигиеник аҳамияти  Тупрокнинг асосий хоссалари ва улариинг гигиеник, экологик аҳамияти  Тупроқ таркибининг экогигиеник аҳамияти  Тупроқнинг намлиги  Тупроқнинг ҳавоси  Тупроқнинг гигиеник ва экологик аҳамияти  Тупроқни ифлослантирувчи манбалар  Шаҳар кўчаларини тоза тутишнинг экологогигиеник аҳамияти  Шаҳарларшшг экологик ва санитария ҳолатини таъминлашда санитария назоратини уюштириш  Саноат корхоналари чиқиндилари ва тупроқнинг муҳофазаси  Заҳарли моддаларни транспортировка қилиш ва унга санитария талаби  Корхона заҳарли моддаларини зарарсизлантириш ва кўмиш услублари

XX асрнинг ўрталари XXI асрнинг бошларида атроф-мухитнинг энг асосий объектларидан бири бўлмиш тупроққнинг инсоннинг антропоген фаолияти оқибати таъсирида ниҳоятда ифлосланаётгани, тупроқ билан бевосита ва билвосита боғлиқ жонли ва жонсиз табиатнинг аҳволи экологик нуқтаи назардан борган сари ноқулай ҳолатни келтириб чиқараётгани, айниқса, тирик жонларга катта муаммоларни келтириб чиқараётгани ачинарли ҳолат. Аслида, тупроқ атроф-муҳитнинг бир бўлаги, табиатнинг тириклиги асосларидан. Ундаги физик, химик, биологик жараёнларнинг узлуксизлиги ҳаётни таъминлайди. Тирик жонларнинг ҳаёти тупроқ билан чамбарчас боғланганлиги тарихий фактдир. Инсонларни, ҳайвон ва ўсимликларни, микроорганизмларнинг тириклиги, соғлиги, ривожи генетик ҳолати, насл-насаби тупроқ билан боғлангандир. В.Р.Вильяме фикрича, тупроқ жуда мураккаб минерал ва органик моддалар аралашмаси бўлиб, унда доимо кимёвий, биохимиявий, физик ва бошқа жараёнлар тинимсиз ҳаракатда бўлади. Ундаги ҳаёт ва тирик жонлар бир-бири билан боғланиб кетган, тупроқнинг ўзи ҳаёт. Юқорида зикр қилинган жараёнлар ҳаракатдан қолса, тупроқ «ўлган тупроқ»қа айланади. Дарҳақиқат, тупроқда доимо ҳаёт қайнайди. Тупроқ қатламида пайдо бўладиган ўзгаришлар фақатгана табиий ўзгаришлар бўлибгина қолмай, балки ундаги ўзгаришларга инсоннинг ўзи катта таъсир кўрсатувчи факторга айланмоқца. Жумладан, инсоният томонидан ерларни ўзлаштириш жараёнлари, ўрмончилик, маданий ўсимликлар ўстириш, қишлоқ хўжалигини ривожлантириш тупроқ (ер) устида катга-катта иншоотлар қуриш, саноат корхоналарини барпо қилиш, сув омборларини яратиш, ўрмончиликни ташкил қилиш, ерлар мелиорациясини яхшилаш, тупроққа кўп миқдорда минерал ўғитлар, заҳарли моддаларни сепиш ва бошқа чора-тадбирлар тупроқ таркибини, ундаги кетаётган жараёнларни ўзгартириб юборишга қодир бўлиб қолди. Тупроқцаги физик, кимёвий биохимик ўзгаришлар унинг таркибий қисмини, унда кечадиган жараёнларни гоҳо яхши, гоҳо салбий томонга ўзгартириб юбормоқда. Бундай ўзгаришларнинг чуқурлиги унта ташланаётган зарарли омилларнинг меъёрига, зарарли даражасига, физик, кимёвий хусусиятларига кўпдан боғлиқцир. Ҳозирдаги тупроқ қопламасидаги ўзгаришлар яққол кўриниб, экологик ноқулайликларнинг келиб чиқишига сабаб бўлмоқца. Саноат корхоналари кўп жойлашган ҳудудларда, тупроқдаги ўзгаришлар ниҳоятда сезиларли, негаки саноат корхоналари томонидан тупроққа ташланадиган кимёвий чиқиндилар (ҳам қаттиғи, ҳам суюғи) уларни рНни турли томонга ўзгартирмоқда, улар органик ва ноорганик моддалар билан турли хоссага эга бўлган металлар билан тўйинмокдалар. Техника тарақкиёти ерни рельефини ўзгартирмоқца, баъзи бир жойларда конларда ўта чуқурлашиб, баъзи бир жойларда чиқиндилар хисобига баланд тепаликлар пайдо бўлмоқца, ўтлоқ ерлар чиқиндилар билан тўлмоқда.

Фанга шу нарса маълумки, тупроқнинг таркибида жуда кўп микроорганизмлар мавжуд. Улар табиатга, ундаги кечаётган жараёнларга ижобий таъсир кўрсатса, баъзи бирлари инсон ва бошқа жониворларга зарар бўлувчи омиллар бўлиб иштирок этади. Ҳозирги вақтда олиб борилган илмий тадқиқот ишлари шуни кўрсатмоқдаки, аҳоли турар жойларнинг, яъни шаҳарларнинг, йирик кишлокдарнинг тупроқларининг таркиби табиийлиқдан анча йирокдир, улар экологик мувозанатни ушлаб туролмайдиган ҳолатга келиб қолдилар. Аслида, табиий тупроқ экологик мувозанатни ушлаб турувчи асосий омил ҳисобланади, аммо шахар шароитида атмосфера ҳавоси, сув, сув ҳавзалари қандай салбий таъсирга учрар экан, ҳозирда тупроқ ҳам шундай таъсирга учрамоқда, у одам, ҳайвонлар, ҳатто ўсимлик дунёсига ҳам зарар берувчи факторга айланмоқца. Ҳозирда тупроқ гигиенаси номли фан мавжуддир, аммо амалиётда буни тан олиш керак, тупроқ гигиенасига етарли аҳамият берилаётгани йўқ. Тупроқ, биосферанинг асосий компонентлари сифатица, атроф-муҳитнинг асосий биологик фактори сифатида, анчагина аҳамиятлироқцир, чунки у дунёвий модда алмашиш жараёнида актив қатнашадиган, тупроққа ташланаётган чиқиндиларни зарарсиз ҳолатга келтирувчи, асосий биологик омил сифатида иштирок этади. Яъни, тупроқ, сув, ер ости сувлари, атмосфера ҳавоси бир-бирлари билан чамбарчас боғланганлигини исботидир. Тупроқ шундай хусусиятга эгаки, унга тушган «органик моддалар ўз-ўзидан тозаланадилар, бу жараён «органик моддаларни ўз-ўзидан тозаланиш жараёни» деб аталади. Тупроқцаги органик моддалар микробларнинг ферментлари таъсирида парчаланади, минерализация жараёни кетади, усимликлар томонидан қабул қилинган минерал моддалар ўзларининг олдинги микдорига қайтади ва тикланади. Шундай қилиб, тупроқ табиатдаги энг катта, мураккаб лаборатория, биологик, биохимик, кимёвий ва физикавий жараёнлар доимо мавжуд ва ҳаракатдадир. 1 .Тупроқнинг модда алмашиниш жараёнидаги роли ва унинг гигиеник аҳамияти Одатда, инсон билан тупроқ орасидаги ўзаро боғланиш модда алмашиниш жараёнлари билан амалга ошади. Тупроқ ҳам тирик жониворларга, уларнинг ривожи учун, ҳаёти учун жуда зарур бўлган озуқа моддаларини етказиб берувчи асосий омилдир. Ўсимликнинг ўсиши учун, инсон ва ҳайвонларнинг ривожи, наел қолдириши тупроқ орқали етказилган озиқ-овқатларга боғлиқцир. Шундай қилиб тупроқ, ер устида яшаётган одамларни, ҳайвонларни ва микроорганизмларни озиқ- овқат билан таъминлайдиган объект хисобланади. Демак, тупроқнинг табиий сифатининг бузилиши, унинг биологик қийматини пастга тушириб, ўзини ўзи тозалаш жараёнларини издан чиқаради, ундаги биологик реакцияларни ўчиради, оқибатда аҳоли, ҳайвонлар ва усимликлар уртасида касалликлар бошланади.

Ундан ташқари, минерализация жараёнларининг пасайиши окибатида пайдо бўлган минерал тузлар, яъни калий, натрий, кальций, фосфор, азот, натрий ва нитратлар ер ости сувларига эриган ҳолатда фильтрланиб ўтиб, уни зарарлайди. Шундай сувларни истеъмол қилувчилар уртасида турли касалликлар тарқалади. Айниқса, болалар уртасида метгемоглобинемия касаллиги келиб чиқишига олиб боради. Бу айниқса, ёш болаларда кузатилади. Бизда бундай касалликлар Хоразм вилояти ва Қорақалпоғистон республикасида учраб туради. а) Тупроқ ва сув ҳамда чиқинди сувлар билан ўзаро боғланиш Инсон ўзининг кундалик эҳтиёжи учун ернинг чуқур қатламларидан сувни олиб ишлатади. Бу, ўз навбатида, инсон ва ҳайвонот организмида модда алмашиниш жараёнларини таъминлайди. Ҳаётнинг ривож топишига имкон яратади. Ерости сувларининг сифати, кимёвий, физикавий, биологик таркиби тупроқнинг сифатига, унинг таркибий қисмига жуда боғлиқдир. Сувнинг сифати тупроқ сифатини акс эттиради. Чунки, тупрокдаги эриган тузлар, турли минерал моддалар сув таркибига ўтади. Демак, тупроқ ифлосланса ифлосликларнинг70—80% сувга ўтади, минерал моддалар бўлса 100% ўтиши мумкин. Аммо, бу жараёнлар тупроқнинг фильтрлаш хусусиятига, ундаги жониворлар микдорига боғлиқ. Тупроқнинг ифлосланишини сув ва очиқ сув ҳавзаларига тўғридан-тўғри таъсирини атмосферадан ёғиладиган ёғингарчиликка боғлаш мумкин. Кўпроқ бўлган ёғингарчиликлар ерни устки қатламларидаги ифлосликларни ювиб, тўғридан- тўғри сув ҳавзаларига ташлаши мумкин. Шунинг учун ҳам сув ҳавзаларини суви ёғингарчилик даврида жуда ифлосланиб, у давр ўтгач, сув анча тозаланади ва сувдаги ўзини-ўзи тозалаш жараёни анча шиддатлироқ ўтади. Ёғингарчилик даврида сув ҳавзаларидаги сувлар пестицидлар, гербицидлар, минерал ўғитлар, гўнг, супринди, ифлосланган тупроқ, хашак, барг ва бошқа моддалар билан, кейинга вақтларда полимерпластик моддалар билан, яъни поливинил хлоридли плёнкалар, баклажкалар, целофанлар билан ифлосланади. Булар, ўз навбатида, сувнинг сифат кўрсаткичлари бузилишига олиб боради. Айниқса, хўжалик чиқиндилари билан ифлосланган сувнинг сифат кўрсаткичлари ўта бузилади. Бу эса, аҳоли уртасида турли юқумли ва юқумсиз касалликларнинг тарқалишига олиб боради. Шуни айтиш зарурки, тозаланмаган ёки чала тозаланган хўжалик ва саноат корхоналарининг сувлари тупроқ таркиби табиий ҳолатини бузиб деградацияга (бузилишига) олиб боради. Шунинг учун ҳам, аҳоли турар жойлари тупроқларини ифлосшанишданасрашбиосферанингбошқаэлементлари тозалигини сақлаб қолишга имкон яратади. Акс ҳолда, ифлосланган тупроқ атмосфера ҳавосини, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини ҳам зарарлаши мумкин. Тупроққа ташланадиган қаттиқ ва суюқ чиқиндиларнинг миқцори ҳеч қачон тупроқца кечадиган ўзини-ўзи тозалаш жараёнига

$тўсиқ^лмаслиги кеРак. Демак, тупроККа ташланадиган ҳар бир чиқин|1ининг меъёри бўлиши керак. Ке|}шги 10-15 йиллар ичида қатгақ чиқиндиларнинг таркибий қисм1( жУда *ам ЎзгаРиб кетди. Жумладан, Stephan Liong (Ваширтон) келтирган далилларга Караганда, АҚШ мамлакатидаги аҳоли<УРаР жойларвдага йиғилган қата^хшкиндаларнинг таркиби текшй{)илганда қуйқцагача фоизда аниКлан^ВДи. Яъни, қогоз 31,3, ойна(;иниқлари 9,7, пластмассалар 3,4, ёғоч маҳсулотлари 3,7, озиқ-овқат ҚОДДиқлари 17,6, метал маҳсулотлари 9,9, латта, пахта ва бо1)1қалар 1,4, бошқа чиқиндилар (тупроқ, қум, майда тош, супр)) (щи) 20,4 фоизни ташкил қилзди. АҚШда йиғиладиган ЧИКр1)Илар 64,3 млн. тонна, шулардан 49,1 млн.тоннаси қоғоз бўлса. ад0Л1) томонидан ташланадиган қоғозлар миқдори 26,0 млн.тн, саВд01Дохобчаларидан йиғиладиган қоғоз ахлатлар 23,1 млн. тоннага радиоактив моддалар шу даражада кўпки, уларни йўқотиш, зарарсиз ҳолатта келтириш дунё мамлакатлари олдида турган энг катта муаммолардан бири бўлиб қолмокда. Тупроқ, нормал ҳолатда турли микроорганизмлар, макроорганизмларнинг маконидир, уларнинг ривожига тупроқнинг шароити, рН, унта ташланаётган, айниқса, саноат корхоналарининг чиқиндилари ўзининг салбий таъсирини кўрсатади. Макроорганизмлардан ташқари тупроқда бир ҳужайрали содда жониворлар, моғорлар, чувалчанглар, бактериофаглар, пашша ва уларнинг тухумлари, ҳашаротларнинг тухумлари ва улардан чиққан қуртлар, гельмент тухумлари ва ҳоказолар яшайди. Тупроқ таркибида тирик жонларнинг мавжудлиги сабабли, унга ташланган органик моддаларнинг парчаланиши, қолаверса, минерализация жараёнлари анча фаоллашади, натижада тупроқ кўп нарсалардан тозаланади. Тупроқцаги жуда кўп микроорганизмлар сапрофит гуруҳидаги микроорганизмларга киради. Аммо, унда кўп юкумли касалликларни тарқатувчи патоген ва спорали микроорганизмлар ҳам яшайди. Тупроқ шароитида полимиэлит, гепатит, энтровируслар кўпроқ учрайди ва касал тарқатади. Гигиеник ва эпидемиологик нуқтаи назардан энг хатарлиси микроорганизмларни тупроқда кўпроқ яшаши ва инсон организмига зарар беришидир. Мисол тариқасида шуни айтмоқ зарурки, ич-буруқ касалини келтириб чиқарувчи флекснер микроби, тупроқца 25 кундан 100 кунгача сақланиб қолиши мумкин, қорин тифи, паратиф микроблари 100 кундан 400 кунгача сақланиб қолади. Ботулизм касалини чақирувчи спорали микроб тупроқца 15 йил яшаши мумкин, куйдирги касалини келтириб чиқарувчи микроб ҳам 15—18 йил тупроқда қолиб, ўзини патоген эканлигини билдириши мумкин. Бундай тупроқлар экологик нуқтаи назардан ўта ноқулай ҳисобланади.$

Шаҳар тупроқларини тоза тутмаслик, тупроқни гижжа тухумлари билан ифлосланишга сабаб бўлади. Тупроқ турли саноат тармоқларидан чиққан чиқиндиларнинг тушишидан ҳам ифлосланади. Жумладан, М.Гусевнинг, А.Комилжоновнинг ва бизларнинг илмий далиларимиз тупроқни турли минерал тузлари билан ифлосланишини кўрсатмокда. Саноат корхоналари жойлашган жойдан анча узоқроқцаги ҳудудларда 10— 15 км.масофада тупроқни корхона чиқиндилари билан ифлосланиши аниқланган. Қизиғи шундаки, тупроқ, саноат корхонаси ишлаб чиқарадиган маҳсулотга, мутлақо тўғри келмаган бошқа маҳсулот билан ҳам ифлосланиши мумкин. Масалан, корхона алюмин ишлаб чиқаради, аммо атроф-муҳит фтор элементи билан қаттиқ ифлосланади. Тожикистонда жойлашган алюмин заводи 20— 30 км. масофада жойлашган Сурхондарё вилоятининг Сариосиё тумани ҳудудидаги тупроқларни, ўсимлик дунёсини фтор элементи билан ифлосланганлигининг гувоҳимиз. Олмалиқ шаҳрида жойлашган мис, рух, қўрғошин ишлаб чиқариш корхонасининг дудбуронлари орқали ҳавога ташланадиган чиқиндилар шаҳар атрофи тупроқларини, Пскент тумани (2—30 км радиус)даги тупроқларни юқорида келтирилган элементлар билан, сульфат кислотаси билан ифлосланганлиги А.Комилжонов томонидан аникланган. Автотранспортлардан чиқадиган заҳарли газлар ва тетраэтилсвинец билан куча ён бағрида жойлашган ерларни ифлосланишининг гувоҳи бўлмокдамиз, ундай ифлосланишлардан рак, анемия, сурункали бронхит, астмоид бронхитларни пайдо бўлишини М.И.Гусев, А.Н.Золотов, М.Пинигин, АКомилжонов далилларида кўришимиз мумкин. Автомобил транспорти ҳавони ацетон, окисли азот, аддегидлар, қурум, юқори молекулали карбон сувлар билан ифлослантириши мумкин. Улар, ўз навбатида, тупроққа чўкиб, уларни зарарлайди. Проф. Фельдманнинг далилларига Караганда, автомобилларнинг дудбуронларидан 200 хил турли заҳарликлар ажралиб чиқади ва пировардида тупроққа тушади. Қишлоқ хўжалигида ишлатиладиган ҳар хил заҳарликка эга бўлган, ўта чидамли кимёвий моддалар тупроқни зарарлаши аниқ. Жумладан, хлорорганик моддалар ўта чидамлидир. Улар тупроқ таркибида 1,5 йилдан 15 йилгача парчаланмай ёки чала парчаланиб, ўз таъсирини тупроқ чанглари орқали дала ишчиларига кўрсатиши мумкин. Кейинги йилларда тупрокнинг турли фосфорорганик моддалар билан, гербицидлар ва бошқа инсектицидлар билан зарар топгани ҳақщщ далиллар келтирилмоқца. Заҳарли химикатларнинг чидамлилиги тупроқнинг таркибига, рНга, унинг таркибидаги органик моддаларнинг миқдорига, ҳаво ҳароратига

боғлиқ.Юқорида зикр қилинганлардан келиб чиқадиган хулоса шуки, тупроқни муҳофаза қилиш, одамларни турли касалликлардан асрашдир. Тупроқни муҳофаза қилиш комплекс чора-тадбир бўлиб, бунга агротехник, гигиеник, санитар-техник, биологик ва бошқа чора- тадбирларни ишлатиш зарур бўлади. Акс ҳодда, тупроқ орқали келиб чиқадиган юқумли ва юқумсиз касалликларнинг олди олинмай қолади. Шунинт учун ҳам тупроқни турли чиқиндилардан асраш, атроф- муҳит элементларини ифлосланищцан асраш ҳамда касалликнинг олдини олишдир. Шундан кўриниб турибдики, экологлар, агротехник ходимлар, қолаверса, врачларнинг асосий вазифаларидан бири, тупроқни асраш ва муҳофаза қилишдир. 2. Тупрокнинг асосий хоссалари ва улариинг гигиеник, экологик аҳамияти Қайси турдаги тупроқ бўлмасин, ҳаммасини гигиеник нуқтаи назардан ҳисобга олиб, уларнинг фойдаланишига қараб уч турга бўлинади: а) турар жойлардан ташқарида жойлашган табиий тупроқ, бундай тупроқлар қишлоқ хўжалиги экинларини экиш учун, янги қурилишлар учун фойдаланилади. б) турар жойлар учун ҳосил қилинган сунъий тупроқ, бундайтуп роқ аҳоли турар жоиларида ҳосил бўлган, аммо саноат корхоналаридан чиққан ахлат ва чиқиндилар уларни доимо ифлослантириб ва зарарлаб келади. в) сунъий қопламалар тагидаги тупроқлар, яъни асфалт, бетон, шағаллар остидаги ерлар. Тупроқлар механик таркибига қараб бир неча гуруҳларга бўлинади, яъни қумли, қумли лойли, лойли, қумоқ тупроқяар, қорамтир, қора, қизил шағалли, лойқумли ва бошқалар. Экогигиеник нуқтаи назардан тупроқнинг юза қавати аҳамиятлидир, бунга тупроқни ҳайдаладиган қатлами, яъни 25— 30 узоғи билан 35—40 см.ли қавати киради. Тупроқда кечадиган минерализация жараёнлари тупроқнинг шу қаватида рўй бериб, тупроқ тозаланади. Турли чиқинди модцаларни зарарсиз ҳолатга келтиради. Тупроқнинг бу қаватида турли қишлоқ хўжалиги экинлари экилади.

Тупроқнинг чуқурроқ қаватида биноларнинг фундаменти, водопровод ва канализация трубалари ётқизилади. Тупроқнинг шу қаватида ер ости сувларининг шаклланиши бошланади, яъни фильтрланиши, сув таркибидаги осиғлик моддалар, микроблар, гельмент тухумлари ва бошқалар тупроққа шимилиб, ушланиб қолади. Ўсимликлар тупроқни шу қаватидан озуқа олиб ҳосил беради, иддиз отади ва ҳоказо. Ёғингарчилик оқибатида пайдо бўлган сувлар ернинг 12 метрли қатламида фильтрланиб, сув ушлаб турувчи қаттиқ қатламида йиғилиб боради. Бундай қатлам бўлмаса ундан ҳам чуқурроқ қатламида йиғилади, жумладан, 60—80—100— 120—200 метр ва ундан ҳам чуқурроқда сув ўтказмас қаватларида сақланиб йиғилиб боради. Шундай қилиб ер ости сувлари пайдо бўлади. Шуни айтиш керакки, ернинг турли қаватларида сувни юқорига ёки пастга йўналтирувчи капилярлар мавжуд. Шу капилярлар ўсимлик илдизларини сув билан таъминлайди, ер ости сувларининг тўпланишига ёрдам беради. А) тупроқнинг говаклиги. Тупроқнинг ғоваклиги ва унинг тузилиши структурасига боғлиқ. Тупроқ ғовакли бўлса, модда алмашиниш жараенлари анчагина шиддатлироқ ўтади. Тупроқнинг заррача доналари йирикроқ бўлса, ғоваклари шунча кўп бўлади. Қумли тупроқнинг ғоваклиги 40%, торфники 82%, катта ғовакли тупроқ тошлоқи тупроқдадир. Энг кичик ғовакли тупроқ лойли тупроқдир. Тупроқнинг табиий ғовакларидан ташқари, уларда табиий ёки сунъий дарзлар топилади, демак ернинг бутунлигини бузилиши мумкин, бундай дарзлар кемирувчи ҳайвонлар фаолиятидан, ерни силкинишидан, уни портловчи моддалар ишлатиб инсонни ўзи ҳам пайдо қилиши мумкин. Масалан, қувурлар ётқизилганда, қудуқлар ковланганда, ерга катта бетонли қозиқ қоқишда ва бошқа ҳолатларда дарзлар кузатилиши мумкин. Ер қатламларидаги ғоваклар қанча кўп бўлса, унинг фильтрлаш хусусияти шунча кўп бўлади, яъни ифлосликлар анча чуқур қатламларга етиб бориши мумкин. Б) тупроқнинг ҳаво ўтказувчанлиги. Тупроқнинг ҳаво ўтказувчанлиги унинг қатлами ғоваклигига, ғовакларнинг катта-кичиклигига боғлиқдир. Агар, бир минутда майда қумдан ўтган ҳавони бирлик деб қабул қилинса, шундай шароитда ўртача бўлган қумдан 84 ҳажмда ҳаво ўтади, йирик қумдан 981 ҳажм, майда шағал тошдан 5195 ҳажмда ҳаво ўтади. Тупроқнинг ҳаво ўтказгичлиги барометрик босим ошиши билан ортиб боради, аксинча туп>оқ қатламини намлиги ҳаво ўтказувчанликни пасайтиради. Тупроқ ғоваклари сувга тўлиб қолса, унинг ҳаво ўтказиши жуда пасаяди, агар, бордию ғоваклар сувга тўлса, унинг устига совуқда яхласа ҳавонинг тупроқ қатламидан ўтиши нолга тенг бўлиб қолади.

Аслида, тупроқнинг ҳаво ўтказувчанлиги ва унинг оксиген гази билан таъминланиши экогигиеник, эпидемиологик нуқтаи назардан катта аҳамият касб этади. Сабаби, тупроқ шундай хусусиятга эга бўлса, тупроқнинг органик моддалардан тозаланиши анча шиддатли ўтади, яъни парчаланиши, оксидланиши, минерализа-цияланиши тез боради. Шунинг учун ҳам йирик заррага эга бўлган қуруқ тупроқлар соғлом тупроқ номини олган. Уларда ўз-ўзини тозалаш жараёни яхши ўтади. Намлиги юқори бўлган тупроқлар, жумладан, ботқоқ лойли тупроқлар соғлом эмас, улардаги минерализация жараенлари ҳам сует бўлади. Ўз замонасида бундай тупроқларни Абу Али ибн Сино касал тупроқ деб атади. У бундай тупроқли майдонларга бино қуриш мумкин эмаслигини исботлаб, ўзининг Тиб қонунлари китобида ёзиб қоддирган. В) тупроқнинг фильтрлаш хусусияти. Тупроқнинг сув ўтказувчанлиги деганда, унинг юзасидан келадиган сувнинг шимиб олиниши ва пастки қаватларга ўтказиш хусусияти тушунилади. Тупроқдаги сувнинг шимишини фильтрлаш жараёнининг биринчи босқичи, бунда ҳамма ғоваклар сувга тўлади. Тўйинган тупроқ сувнинг оғирлик кучи таъсирида уни ҳаракатга келтириб, иккинчи босқичи, яъни фильтрлаш босқичига ўтади. Тупроқнинг сув ўтказгич хусусияти тупроқдаги сув томчиларини йиғишга, ер ости сув ҳавзаларини ҳосил қилишда катта аҳамият касб этади. Ер ости сувлари аҳолининг ичимлик суви билан таъминлашда катта рол ўйнайди, ундан ташқари халқ хўжалиги объектларини сувга бўлган эҳтиёжини қондиришда ҳам аҳамиятлидир. Тупроқнинг фильтрлаш хусусияти, турар жойларда пайдо бўладиган хўжалик чиқинди сувларини тупроқ ёрдамида зарарсизлантиришда катта аҳамият касб этади. Г) тупроқнинг сув сигами. Тупроқнинг сув сиғими унинг шимиш ва капиляр кучлар воситасида ўзида намликни ушлаб қолиш хусусиятидир. Тупроқнинг

сув сишми фильтр сувларининг шимиш кучи сабабли рўёбга чиқади. Тупроқнинг сув сигами, унинг ғовак ўлчамлари, қанчалик кичик бўлса ва ҳажми қанча ортиқ бўлса, сиғими ҳам катга бўлади. Шунинг учун ҳам тупроқнинг донадорлига қанча юқори бўлса, унинг сув сигами шунча катга. Текширишлар шуни кўрсатадики, ўртача шағал 7% сув ушлайди, йирик қум 23%, ўртача қум 47% ва майда қум 65% гача сув ушлаши мумкин. Тупроқнинг юқори намлиги экогигиеник нуқтаи назардан кам аҳамиятга эга, чунки намлиги кўпроқ бўлган тупроқларда биноларнинг фундаменти намланади, уйларнинг деворларини зах босади, моғорли микроорганизмлар ривож топали, ўзига хос ҳиддар пайдо бўлади, бундай тупроқларга тушган ахлатлар зарарсиз ҳолатга келмай қўшимча экологик ҳолатни бузувчи манбага айланиб қолади. Бундай тупроқлар носоғлом тупроқдейилади. Д) тупроқнинг капилярлиги. Тупроқнинг турли қатламларидан намлик капиляр найлар ёрдамида юқорига кўтарилиши, паст қатламларига ҳам фильтрланишини тупроқнинг капилярлиги дейилади. Тупроқнинг донадорлиги кам бўлса, бошқача қилиб айтганда тупроқзаррачалари майда бўлса, у ғовакли бўлади ва капилярларга бой бўлади, сувнинг кўтарилиш даражаси ҳам юқори бўлади. Тупроқ капилярлигини юқори бўлиши гигиеник талабга жавоб бермайди, чунки бундай тупроқларга уй фундаментини қуриш ноқулай ҳисобланади. Уй бинолари, турли маъмурий идоралар ва бошқа бинолар лойиҳаланётган вақтда тупроқнинг бу хоссаси ҳисобга олинмаса, унда бинолар қурилиб битгач, унинг подвал хоналарига сув йиғила боради, чивин ва каламушларга макон бўлади, бошқача қилиб айтганда ноқулай шароит туғилади. Масалан, зилзила оқибатида зах иморатларнинг мўрт бўлиб қолиши, фундаментда дарзларнинг пайдо бўлиши ва бошқалар кузатилади. 1966 йилдаги Тошкентда бўлиб ўтган зилзила Тошкент шаҳрини бошқача лойиҳалаш, замон талабига тўғри келадиган биноларни, турар жойларни қуришга даъват этди. Натижада қиёфаси мутлақо ўзгарган гўзал Тошкент шаҳри тикланди. Аммо, кўпчилик қурилган биноларнинг подвалларида сувлар йиғшшб қоладиган бўлиб қолди. Чивинларни кўпайишиган имкон туғилиб қолди. Бундай аҳвол, лойиҳачи ва қурувчиларнинг айби билан вужудга келди. Подвалдаги чивинлар, каламуш, тараканлар кўпчилик аҳолининг тинчлигининг йўқолишига олиб бормоқда. Лойиҳачилар томонидан бино қурилишларини лойиҳалаш даврида, тупроқнингхоссаларини ўрганилмаганлига, лойиҳаларни фундаментал ишланилмаганлиги асосий сабабидир. Иккинчи мисол, Арманистоннинг Спитак шаҳаридаги зилзила кўпчшшкни жонига жабр бўлганлигидан хабаримиз бор. Бу асосан, лойиҳачиларнинг хатоси эканидан дарак беради, бу шошқалоқлик билан қилинган ишларнинг

оқибатидир, бу тупроқнинг капилярлик хусусиятларини ўрганилмасдан қилинган ишлардир. 2. Тупроқ таркибининг экогигиеник аҳамияти Тупрокнинг турлари қанча кўп бўлмасин, уларнинг таркиби ҳам ҳар хил. Уларнинг таркибидаги органик ва ноорганик модцалар миқдори, микроэлементлар ва макроэлементлар миқцори ҳар хидцир. Улар енгил эрийдиган ва эримайдиган бирикмалар таркибида бўлиб, минерал тузлар шаклида учрайди. Улардан ташқари, тупроқнинг таркибида ҳаво, газлар, микро ва макроорганизмлар мавжуддир. Шу сабабли тупроқнинг экогигиеник ҳолатига қараб юқумли, юқумсиз касалликлар тарқалиб кўзга ташланиб бормоқда. Шунинг учун ҳам, экологлар, гигиенистлар, санитария врачлари турли минтақаларда экологик, гигиеник нуқтаи назардан тўғри келадиган, касал тарқатмайдиган тупроқларни билишларини тақозо қилади. Буни аниқлаш учун турар жойларнинг, экин экиладиган ҳудуд тупроқларининг саноат корхоналари жойлашган ҳудуддар тупроғининг таркибий қисмларини билишлари шарт. 12-жадвал Тупроқнинг тозалигини кўрсатувчи гигиеник ва санитария курсаткичлари Тупр оқ 0,25 м2 1 кг Коли- Анаэроб - Санита- тупроқц тупроқ- титр лар рия пашша- ларни личин- даги гель- минтла рақами Тоза 0 0 1 ва ундан 0,1 ва 0,8—1,0 юқори

Аммо, инсоннинг антропоген фаолияти таъсирида тупроқ таркибида ҳам карбонни, ҳам азот ва унинг тузларини ва заҳарли бўлган фторни, қўрғошинни, маргумишни, селен, молибденни ва бошқаларни миқцори ортиб кетиши кузатилмоқца. Унинг органик модцалар билан ифлосланиши тупроқца микроорганизмларнинг кўпайишига имкон яратмоқда. Бошқача қилиб айтганда, тупроқ одамлар, ҳайвонлар, ўсимлик ўртасида касал тарқатувчи омилга айланиб қолмоқда, эпидемиологик, гигиеник, экологак жиҳатдан хавфли бўлмоқда. 4. Тупроқнинг намлиги Тупроқнинг намлилигининг гигиеник аҳамияти шундаки, вируслар, микроблар, гельминт тухумлари, бир ҳужайрали оддий ҳайвонлар ва бошқа тирик жонларнинг ҳаёти, ривожи намлик, яъни сув билан чамбарчас боғланган. Тупроқца кечадиган биологик, биохимиявий, кимёвий жараёнларнинг ҳаммаси, ўзини ўзи тозалаш ва бошқалар намлик билан боғлиқцир. Тупроқдаги намлик тупроқ заррачалари билан мустаҳкам боғланган суюқлик ва буғ ҳолатда бўлиши мумкин. Одатда, сув суюқ ҳолатда қўйидагича учрайди: A) тупроқнинг дона заррачалари юзасидан конденсациялашган гигроскопик сув ҳолатида; Б) тупроқ заррачаларининг юзасида парда ҳолатида ушланиб қолган сув; B) капиляр сув ҳолатида; Г) гравитацион эркин сув ҳолатларида бўлади. Сувнинг бундай ҳолатдаги кўринишларининг тупроқдаги ифлосликларни ҳаракатга келтиришда роли каттадир. Гигроскопик ёки мустаҳкам боғланган сув ўсимлик илдизи ёки бактериялар томонидан ўзлаштирила олмайди. Парда ҳолатидаги сувни фақат бактериялар ўзлаштириши мумкин, ўсимлик идцизлари бу сувларни ўзлаштира олмайди. Бактериялар ва ўсимликларни ўзлаштиришдаги сувлар, булар эркин гравитацион ва капиляр сувлардир. Демак, кимёвий моддалар, бактериялар, вируслар билан ифлосланишида пардали, эркин ва капиляр сувларнинг аҳамияти каттадир. 5.Тупроқнинг ҳавоси Тупроқца ҳавонинг айланиб юришини гигиеник аҳамияти катгадир. Негаки, тупроқца кечадиган модца алмашиниш жараёнлари асосан атмосферанинг ҳавоси иштирокида амалга ошади. Атмосфера ҳавоси тупроқ ҳавоси билан доимо алмашиниб боради. Тупроқ ҳавосининг сарфи микроорганизмлар таъсирида органик модцаларини парчалаш учун кетади. Бундай сарф С02 моддасини (газини) пайдо бўлиши билан кузатилади ва бошқарилади. 14 -жадвал Тупроқ ҳавоси миқцорининт унинг чуқурлигига нисбатан ўзгариши

Тупроқ чуқурлиги (метрда) Тупроқ ҳавосидаги газлар миқцори фоизда Оксиген Карбонат 0,2 20,0 0,6-0,8 1 19,2 09,-1,0 2 1,6-19,0 2,9-3,0 3 15,7-16,8 4,1-5,6 6 14,2-15,0 4,2-8,0 Жадвалдаги рақамлардан кўриниб турибдики, тупроқ 0,2 метр чуқурлигидаги ҳавонинг миқцори атмосфера ҳавоси миқцорига тент келади. Ҳаттоки 3 метр чуқурлиқцаги тупроқ ҳавоси таркибидаги оксиген миқцори 15,7 дан 16,8 фоиз атрофида аниқланилади. Шундан маълумки, одатда қаерда намлик етарли бўлса, ҳаво оксигени нормада бўлса органик моддаларнинг оксидланиш, парчаланиш жараёнлари анча шиддатли ўтади. Бошқача қилиб айтганда ўз-ўзини зарарли органик моддалардан тозалаш мумкин бўлади. Хўжалик чиқинди ахлатлари ва ҳайвон чиқиндилари билан ифлосланган тупроқ ҳавосида минерализация жараёнлари оқибатида пайдо бўлган карбонат ангидриди, аммиак, сероводород (Н S ) ва бошқа газлар кўпроқ бўлади. Келиб чиқадиган хулоса шуки, тупроқ ҳавосини кимёвий таркибини ўрганиб, ундай тупроқларга экогигиеник баҳо бериш мумкин. 6. Тупроқнинг гигиеник ва экологик аҳамияти Тупроқ, дарҳақиқат катта лаборатория. Бу лабораторияда доимо тўхтовсиз, мураккаб кимёвий, биологик, фотокимёвий жараёнлар содир бўлади. Бу жараёнлар оқибатида тупроқда органик ва неорганик моддалар синтезланади, улар протолетик ферментлар ва бошқа жараёнлар таъсирида парчаланади, минерализация реакциялар кетади. Шунинг оқибатида тупроққа тушган ахлатлар, чиқинди сувлар, ўсимлик баргларининг чириндилари, гўнглар ва бошқалар зарарсиз ҳолатга келади. Ернинг рельефи жойнинг иқлимига, унинг ўсимлик дунёсига, атмосфера ҳавосига, сув ҳавзаларига ўзининг таъсирини кўрсатади. Шунга қарамай, кейинги 20—30 йиллар ичида ташланаётган ахлатларнинг структураси ёмон, салбий томонга ўзгараётгани туфайли, тупроқнинг ифлосланиш даражаси тобора ортиб бормоқца. Жумладан, саноат корхоналарининг дудбуронларидан чиқаётган, атмосферага ташланаётган миллиардлаб тонна чиқинди заҳарли газлар, чанглар, куллар, қурум ва канцероген, мутаген, аллерган моддалар ер юзасига тупроққа тушмоқца. Инсоннинг антропоген фаолияти оқибатида тупроққа пестицидлар, гербицидлар, минерал ўғитлар, биостимуляторлар, полициклик ароматик моддалар, карбон сувлар, саноат корхоналарининг қаттиқ чиқинди ахлатлари ва бошқалар ташланмоқда. Автотранспортдан, унинг корхоналаридан чиқаётган ва ташланаётган нефт маҳсулотлари, аҳоли турар жойларида пайдо бўлаётган ахлатлар, полимер пластик

моддалар ва бошқалар, ер юзини, тупроқни ниҳоятда юқори даражада ифлослантириб юбормоқда. Ваҳолонки, тупроқ ернинг устки пўстлоғи бўлиб, ерда ҳаётни таъминловчи, биосферанинг энг асосий элементларидан бири ҳисобланади. У, биосферанинг элемента сифатида инсон учун ерда биогеохимик шароитни туғдириб берувчи омиддир, она замин фақат инсон учун эмас, балки ҳайвонот дунёси, ўсимлик дунёси ва бутун жониворлар дунёсини ҳаёт билан, озуқа, сув, ҳаво билан таъминловчи заминдир. Фақат тупроқ тирик жонларни озуқа билан таъминловчи озуқий моддалар ишлаб чиқувчи, юқори даражада энергияни сингдирувчи, ўз-ўзини тозалаш хусусиятини ўзига сингдирган объектдир. Ер ва тупроқ табиий бир тана сифатида атмосферадаги ёғингарчиликларни бошқарувчи, сувларни йиғиб ўсимлик, ҳайвонот дунёсига, инсониятга трансформация қилувчи кўприк сифатида хизмат қилади. Тупроқ иқлим таъсирида, инсониятнинг антропоген фаолияти таъсирида жуда қийин аҳволга тушиб қолди, у тобора шиддатли равишда ифлосланмоқца, зарарланмоқда, эрозияга учрамоқда. Тупроқ, инсониятнинг маънавий қашшоқлигидан эзилмоқда ва маълум даражада инсондан қастини олмоқда, яъни ҳосиддорлиги камаймоқца, шўрланмоқца, кўчмоқца ва ҳоказолар. Агар, биосфера элементларини ўзаро бир-бирларига боғлаганликларини, бир- бирларига ўзаро таъсир кўрсатиб туришларини кўз ўнгимизга келтириб, бироз бўлсада ўйлаб кўрсак, инсон ўзининг эҳтиёжини қондириш мақсадида ўйламасдан қилаётган ишлари охир пировардида унинг ўзига зарба бериши аниқ. Чунки, тупроқни ваҳшийларча ифлослантириш ўз-ўзидан занжирли реакцияни бошлаб юборади, яъни бу ифлосланиш ўсимлик ва ҳайвонот, микроблар дунёсига салбий таъсирини кўрсатади, у атмосферани, сув ҳавзаларини ифлослантирувчи иккинчи асосий объектга айланиб қолади, охир оқибатда бундай занжирли реакциядан, агар бундай ифлосланишларнинг одди олинмаса, инсоннинг ўзи азобга қолади. Тупроқ биосферада кечаётган модда алмашиниш жараёнларида энг актив қатнашаётган бу жараённинг, ўзини ичига олган қисмидир. Бу жараён оқибатида сувдаги, ўсимликлар, ҳаво таркибидаги элементлар бевосита бир объектдан иккинчисига ўтаверади, ўз таъсирини кўрсатаверади. Инсоннинг антропоген фаолияти натижасида биосфера қийин аҳволга тушиб қолди. Сабаби, бутун дунёдаги аҳолининг демографик ўсиши, уни овқатга бўлган эҳтиёжини қондириш мақсадида техника ривожидан фойдаланиш тупроқнинг озиқ-овқат маҳсулотлари етиштириб бериши имконияти борган сари пасайишига олиб бормоқда (тупроқнинг эрозияси, шўрланиб бориш, гумус моддасишшг борган сари камайиб кетиши, агротехника фани ютуқларидан оқилона фойдаланмаслик шундай салбий оқибатларга олиб келди. Булардан ташқари, тупроқнинг ифлосланиши турли касалликларнинг аҳоли ўртасида тарқалиш механизмида катта рол ўйнамоқца.

Келиб чиқадиган хулоса шуки, тупроқ ҳавосини кимёвий таркибини ўрганиб, ундай тупроқларга экогигиеник баҳо бериш мумкин. 6. Тупроқнинг гигиеник ва экологик аҳамияти Тупроқ, дарҳақиқат катга лаборатория. Бу лабораторияда доимо тўхтовсиз, мураккаб кимёвий, биологик, фотокимёвий жараёнлар содир бўлади. Бу жараёнлар оқибатида тупроқда органик ва неорганик моддалар синтезланади, улар протолетик ферментлар ва бошқа жараёнлар таъсирида парчаланади, минерализация реакциялар кетади. Шунинг оқибатида тупроққа тушган ахлатлар, чиқинди сувлар, ўсимлик баргларининг чириндилари, гўнглар ва бошқалар зарарсиз ҳолатта келади. Ернинг рельефи жойнинг иқлимига, унинг ўсимлик дунёсига, атмосфера ҳавосига, сув ҳавзаларига ўзининг таъсирини кўрсатади. Шунга қарамай, кейинги 20—30 йиллар ичида ташланаетган ахлатларнинг структураси ёмон, салбий томонга ўзгараётгани туфайли, тупроқнинг ифлосланиш даражаси тобора ортиб бормоқца. Жумладан, саноат корхоналарининг дудбуронларидан чиқаётган, атмосферага ташланаетган миллиардлаб тонна чиқинди заҳарли газлар, чанглар, куллар, қурум ва канцероген, мутаген, аллерган моддалар ер юзасига тупроққа тушмоқца. Инсоннинг антропоген фаолияти оқибатида тупроққа пестипидлар, гербицидлар, минерал ўғитлар, биостимуляторлар, полицикликароматикмодцалар, карбон сувлар, саноат корхоналарининг қаттиқ чиқинди ахлатлари ва бошқалар ташланмоқда. Автотранспортдан, унинг корхоналаридан чиқаётган ва ташланаетган нефт маҳсулотлари, аҳоли турар жойларида пайдо бўлаётган ахлатлар, полимер пластик моддалар ва бошқалар, ер юзини, тупроқни ниҳоятда юқори даражада ифлослантириб юбормоқда. Ваҳолонки, тупроқ ернинг устки пўстлоғи бўлиб, ерда ҳаётни таъминловчи, биосферанинг энг асосий элементларидан бири ҳисобланади. У, биосферанинг элемента сифатида инсон учун ерда биогеохимик шароитни туғдириб берувчи омиддир, она замин фақат инсон учун эмас, балки ҳайвонот дунёси, ўсимлик дунёси ва бутун жониворлар дунёсини ҳаёт билан, озуқа, сув, ҳаво билан таъминловчи заминдир. Фақат тупроқ, тирик жонларни озука билан таъминловчи озуқий моддалар ишлаб чиқувчи, юқори даражада энергияни сингдирувчи, ўз-ўзини тозалаш хусусиятини ўзига сингдирган объектдир. Ер ва тупроқ табиий бир тана сифатида атмосферадаги ёғингарчиликларни бошқарувчи, сувларни йиғиб ўсимлик, ҳайвонот дунёсига, инсониятга трансформация қилувчи кўприк сифатида хизмат қилади. Тупроқ иқлим таъсирида, инсониятнинг антропоген фаолияти таъсирида жуда қийин аҳволга тушиб қодци, у тобора шиддатли равишда ифлосланмоқда, зарарланмоқда, эрозияга учрамоқца. Тупроқ, инсониятнинг маънавий қашшоқлигидан эзилмоқда ва маълум даражада инсондан қастини олмоқда, яъни ҳосиддорлиги камаймоқца, шўрланмоқда, кўчмоқца ва ҳоказолар.

Агар, биосфера элементларини ўзаро бир-бирларига боғлаганликларини, бир- бирларига ўзаро таъсир кўрсатиб туришларини кўз ўнгимизга келтириб, бироз бўлсада ўйлаб кўрсак, инсон ўзининг эҳтиёжини қондириш мақсадида ўйламасдан қилаётган ишлари охир пировардида унинг ўзига зарба бериши аниқ. Чунки, тупроқни ваҳшийларча ифлослантириш ўз-ўзидан занжирли реакцияни бошлаб юборади, яъни бу ифлосланиш ўсимлик ва ҳайвонот, микроблар дунёсига салбий таъсирини кўрсатади, у атмосферани, сув ҳавзаларини ифлослантирувчи иккинчи асосий объектга айланиб қолади, охир оқибатда бундай занжирли реакциядан, агар бундай ифлосланишларнинг олди олинмаса, инсоннинг ўзи азобга қолади. Тупроқ биосферада кечаётган модда алмашиниш жараёнларида энг актив қатнашаётган бу жараённинг, ўзини ичига олган қисмидир. Бу жараён оқибатида сувдаги, ўсимликлар, ҳаво таркибидаги элементлар бевосита бир объектдан иккинчисига ўтаверади, ўз таъсирини кўрсатаверади. Инсоннинг антропоген фаолияти натижасида биосфера қийин аҳволга тушиб қолди. Сабаби, бутун дунёдага аҳолининг демографик ўсиши, уни овқатга бўлган эҳтиёжини қондириш мақсадида техника ривожидан фойдаланиш тупроқнинг озиқ-овқат маҳсулотлари етиштириб бериши имконияти борган сари пасайишига олиб бормоқца (тупрокнинг эрозияси, шўрланиб бориш, гумус моддасининг борган сари камайиб кетиши, агротехника фани ютуқларидан оқилона фойдаланмаслик шундай салбий оқибатларга олиб келди. Булардан ташқари, тупроқнинг ифлосланиши турли касалликларнинг аҳоли ўртасида тарқалиш механизмида катта рол ўйнамоқца. 15-жадвал Патоген микробларнинг тупрокда яшаш мудцати Касаллик қўзғатувчи инфекциялар Чиқиндилар Яшаш муддати кун Вабо вибриони Нажасда Ҳожатхона чиқиндисида 20-216 7-12 2-15 Қорин тифи таёқчаси Нажасда Хожатхона чиқиндисида 30- 100 30- Паратиф таёқчаси Уй чиқиндисида Ошхона чиқиндисида Уй 42 24 107 Ичбуруғ таёқчаси Ошхона чиқиндисида Уй суприндисида 5 24 120-200 с Куйдирги таёқчаси Уй суприндисида 10-14 йил Ботулизм микроби Тупроқца 10-14 йил Тупроқнинг, гигиеник ва экологик нуқтаи назардан қараганда, ўзига хос томонлари бор. Яъни, табиатнинг бошқа объектларига қараганда (сув, ҳаво) кам ҳаракатли, шу

сабабли унда ўзини ўзи табиий тозалаш жараёни уларга қараганда анча кучсиз. Инсоннинг антропоген фаолияти оқибатида тупроқнинг танасига ташланаётган ахлат ва турли чиқиндилар айниқса, ташқи муҳит таъсиротларита чидамлилари йиғилиб бораверади. Зарарли омиллар унинг қаърита шимилиб пастки чуқур қаватларига ҳам етиб боради, ер ости сувларини, айниқса, қудуқ сувларини ифлослантириб, касал тарқатишга имкон туғилади. Ифлос, зарарли омиллар йиғилиб, бир-бирларини кучини оширишга, бошқа моддаларни, заҳарлиги кучлироқ бўлган моддаларни синтезланиши имконияти туғилади. Масалан, нитрозоаминлар буларни пайдо бўлишида азот ушловчи минерал ўғитларнинг роли жуда каттадир, нитрозоаминлар ҳозирда ўсимтали касалликлар чақиришда аҳамиятли деб топилмоқца. Экзоген кимёвий моддаларнинг бир муҳитдан иккинчисига ўтиши (миграция жараёнлари) тупроқца секинроқ кечади, шунинг учун хам, у доимо кучлироқ ифлосланаверади, ҳатто бундай зарарли омилларнинг ҳудудларда йиғилиб бориши « сунъий» биогеохимик территорияларни келтириб чиқариши мумкин. Шундай ҳолатларнинг келиб чиқишини олдини олиш мақсадида экзоген кимёвий моддаларнинг рухсат этиладиган нормаларини турли тупроқдарда ишлаб чиқиш услублари, назариялари ишлаб чиқидди (Е.И.Гончарук). Рухсат этилган миқцорнинг ишлаб чиқилиши катта аҳамиятга эгадир. Негаки, назорат қилиш ташкилотларини, тупроқнинг ифлосланишини кузатиш ва назорат қилиш жуда зарурдир. Экология ва гигиена фани амалиётида объектлар текширилганда уларни таққослаш ва шунинг далиллари асосида тупроқнинг зарарланганлиги тўғрисида баҳо бериш асосий мақсадцир. Сабаби, тупроқни назорат қилиш ифлосланишнинг олдини олишда чора-тадбирлар ишлаб чиқишда рухсат этилган миқдор жуда қўл келади. Аммо, тупроқ учун зарарли омиллар нормасини (жараёни) ишлаб чикиш амри маҳол. Айниқса, Итгифоқ парчаланиб кетилгач нормаларни ишлаб чиқувчи илмий текшириш институтларининг молиявий ҳолати бу ишларни чегаралаб қўйди. Бу борада олиб борилаётган илмий ишларни бажариш ҳозирда Украина ва Россияда холос. Уларда ҳам бу соҳада анча тўсиқлар бор. Кези келганда шуни айтмоқни зарур деб биламиз, ran , аҳоли турар жойлари тупроқларининг ифлосланиши (айниқса, поливинил хлорид, турли полимеризация жараёнларида пайдо бўлган полимер пластик массалар билан, плёнка қопчалар, идишлар, стаканчалар, баклажкалар ва бошқалар билан ифлосланиши) ҳеч қачон яхшиликка олиб бормайди. Улардан ташқари тупрокнинг ўзи бошқа объектларни иккинчи ифлослантирувчи манбаъга айланаётгани катта хавфдир. Биз, бу ҳакда биринчи китобимизда (Инсон ва биосфера, 1980 й.) ўз фикримизни билдирган эдик. Аммо, ҳозирдаги аҳолини маънавий қашшоқлиги, бутун хаёли пул топиш билан бандлиги, ўзини атрофидаги гўзал табиат элементларини ифлосланиб бораётганини кўрмаслик бизни ташвишга солмоқца. Булар тўғисида алоҳида тўхталиб ўтамиз.

Аҳоли турар жойларидаги, қишлоқ хўжалик экинлари экиладиган ер майдонлари турли манбалар сабабли ҳар хил кимёвий моддалари билан ифлосланаёттанлигини назорат қилиш зарурлиги 16-жадвадда келтирилади. 16 -жадвал Тупроқдаги баъзи бир кимёвий моддаларни назорат қилиш (Е.И.Гончарук) Назора т Моддалар Технологик Қишлоқ Транспорт тартиби жараенлард фаолиятида да пайдо бўлади пайдо бўлади дан пайдо I босқич Бенз(а)пире Хлороргани симоб, пестицидлар кадмий, Со, ДЦТ, унинг никел, Мо, метаболитлар ванадий, ГХЦГ, маргимуш, гексахлорбенз хром, полихлорпин селен, фтор полихлоркам (умумий миқдори) полихлорб ен- II босқич Олтингугур Фосфор Қўрғошин бирикмалар пестицидлар бенз(а)пи тупроқ фазалон, автомоби нордонлиги метафос, йўллари тупроқцаги хлорофос, яқинидаги металларни карбофос. тупроқлар формалари, Фосфамид, маҳсулотлар Гербицидлар тупроқдаги 2,4 Д, миқрооргани симазин, ларнинг ҳолати пропази н III босқич Тупроқни Тупроқ қаттиқ минерал билан ўғитлар гандаги ишланганда таркиби пайдо моддалар, ган зарарли заҳарли бирик- малар, металлар бошқа органик токсик заҳарли моддалар, тупроқ- омилларни назорат қилиш Илова: Ҳамма босқичларда бошқа объектлардан тупроққа ўтадиган ифлосланишлар ҳисобга олинади. Тупроқнинг ифлосланиши оқибатида бошқа муҳшларга, айниқса,

ўсимлик танасига ўтадиган зарарли омилларни назорат қилиш, ўрганиш зарурияти туғилади. Тупроқнинг ифлосланиши ва келгусида унинг табиий структурасининг бузилиши (денатурацияланиши) икки факторга боғлиқ бўлиб қолмоқда. Биринчидан, атмосфера ҳавосининг глобал (жаҳон бўйлаб) ифлосланиши, токсик моддаларнинг узоқ масофаларга шамол, ҳаво билан бориб қолиши ва тупроқнинг ифлосланиши, иккинчи томонда, маҳаллий, минтақавий манбалардан чиқаётган токсикантлар, ахлатлар билан тупроқнинг ифлосланиши унинг табиий ҳолатини бузмоқца. Демак, табиатни муҳофаза қилиш ташкилотлари, санитария эпидемиология станцияларнинг вазифалари, тупроқни глобал ҳамда минтақавий ифлосланиш ҳолатини назорат қилиш ва кузатишдан иборатдир. Далиллар асосида чора-тадбирлар ишлаб чиқишдир. 7. Тупроқни ифлослантирувчи манбалар Тупроқни ифлослантирувчи манбаларнинг ҳаммаси икки гуруҳга бўлинади, яъни табиий ва антропоген манбаълар. Эколог ва гигиенистлар томонидан олиб бориладиган кузатиш ва назорат маҳаллий ифлослантирувчи манбаълардан чиқадиган чиқиндиларни ҳисоблаш, анализ қилиш анча қулайроқ ва амалиётга жорий қилиш мумкин. Жумладан, стационар ёки маҳаллий саноат корхоналари: тошкўмирни ёқиб электроэнергияни олиш объектлари (ГРЭСлар), нефт маҳсулотлари, торф, сланц ишлатадиган корхоналар ва бошқалар, атроф-муҳитга ўзларининг дудбуронлари орқали кул, охиригача ёниб битмаган кумир заррачалари, қурум, олтингугурт оксида, азот, циклик карбон сувлар, маргимуш бирикмалари, мис, фтор, титан ва бошқа минералларни ташлайди. Қора ва рангли металлургия корхоналари атроф-муҳитга қўрғошин оксиди, цинк, кадмий, мис, симоб, темир, марганец ва бошқаларни ташлайди. Қурилиш материаллари ишлаб чиқариш корхоналари цемент чанги, оҳак, фтор, ёгоч чанглари, кимё саноати корхоналари ҳавога карбон сувлар, олтингугурт оксиди, кислоталар, феноллар, эфирлар ва бошқаларни чиқаради. Булардан ташқари бу корхоналарда, ҳар бир цехда ттиқчиқинди ахлатлар ҳам йиғилади. Юқорида зикр килинган барча ифлосликлар атмосфера ҳавосида диффузия, аэрозол, гидрозол, чанг заррачалари ҳолатида, ёгингарчиликлар окибатида ерга чўкади ва уни юқори даражада ифлослантиради. Ёғингарчилик оқибатида фақатгина тупроқ эмас, балки сув ҳавзалари, экинлар, ер ости сувлари ҳам ифлосланиши мумкин. Испан олимларининг ҳисоб-китобига қараганда бутун дунёда атмосфера ҳавосига ташланадиган чиқиндилар қуйидагича: Карбон сувлар 1 млрд 353 млн. тонна, ис гази 3 млрд. 345 млн. т., карбон 237 млн.т., азот оксиди 177 млн.т., сульфат ангидрида 394 млн.т., буларнинг маълум қисми ерга тушада, чўкади. Глобал масштабда ҳар йили ер юзига ҳаводан тушадаган моддалар қуйидагича: 3 млн.т. S 0 2 , 1 млн. т. N 0 3 , 8,3 млн. т.

ис гази, 1,75 млн.т. органик бирикмалар, 7000 т.цинк, 6,5 минг.т. қўрғошин, 80 т. кадмий ва бошқа турли кимёвий моддалар 600 т. Шунинг учун ер-тупроқ нима мақсадца, қандай экин экилишини ва фойдаланишини ҳисобга олиб, сўнгра экиладиган экин тавсия қилиниши мумкин. Демак, тупроқнинг кимёвий таркиби таҳлил қилинмоғи, тупроққа баҳо берилиши зарур, албатта тупроқда аниқланилган токсикантлар микдори рухсат этилган миқдор билан таққосланиши керак. Автомобил транспортидан ажралиб чиқадиган зарарли омиллар бу нефт маҳсулотларининг қолдиғи ва унинг таркибидир, сўнгра авторезиналарнинг ишқаланиши окибатида таркибидаги кимёвий моддалар бўлиб булар ичида инсон учун ўта зарарлиси 3,4 бенз(а)пирен, ис гази, С0 2 , оксид, азот, қаттиқ заррачалар, кадмий, мис, марганец ва бошқа металлар. Булар турли типдаги тупроқ томонидан жуда яхши шимилиб, тупроқда йиғилиб боради. Англияда, автотранспорт чиқиндиларининг бир қисми карбон сувлар 580 минг тоннани ташкил қилади, нефт маҳсулоти ишлаб чиқариш компанияларидага карбон сувлар эса 310 минг т.ни ташкил қилади. Ю.В.Новиковнинг далилларига қараганда, ернинг 0—5 см.ли қаватида автомобил йўлини ёқасидаги 15—17 метрли масофада 1 кг. тупроқца 600—1000 мг. темир оксид, 20 мг цинк, 0,20 мг қўрғошин, кадмий ва бошқалар топилган. Валдай тепалиги автомобил йўли атрофидаги 1 кг. тупроқдаги бенз(а)гвдренни микдори 50 мг га етган. Бенз(а)пирен тупроқни фақатгина юза кдватидагина топилмай, балки чуқурлиги 1,2—1,5 метрдан олинган тупроқ намуналарида ҳам топилган. Энг хавфли, эътибор беришга арзигулик томони шундаки, жуда кўпчилик дарахтларнинг барглари, кўп миқцорда атмосфера ҳавосидан зарарли омилларни шимиб олади ёки атмосферадан дарахт барги устига аэрозолларни чўкиши окибатида ўз таркибида ушлаб қолади, натижада 1 кг. қуруқ барглар таркибида граммлаб кимёвий моддалар йиғилади, охир пировардида хазонлар тўкилиб, тупроққа ўша йиғилган моддалар билан тушиб уни бойитади. 17-жадвал Санкт-Петербург шаҳридагн боғларда ўсаётган хвои ва кустар ўсимликлар баргларидаги мнкроэлементлар микдори Ўсим ли* турл Боғл ар Микроэлементларнинг микдори, қўрғ о мар - гане хро м нике ль мис ба - ри ко - бал м о - Май да барг Ёзги бог 692 - 934 - 762 - 415 - 110 8- 692 - 374 - 41 5- Миха й лов 644 537 118 1 644 150 2 53 7 359 107 3 Ўтки р барг ли йгибо ғ 346 - 776 - 610 - 333 - 497 - 265 - 29 9 311 - Миха й лов 703 985 774 492 267 3 703 422 56 3 Тавр ик 615 - 833 - 307 - 871 - 870 - 470 - 307 - 359 -

$Дуб дара хти Ёзги боғ 225 - 412 - 524 - 225 - 142 3- 337 - 225 - 262 - Миха й лов 298 331 442 276 121 5 276 243 38 6 Берл ин Смол ь-ний 276 - 418 - 563 - 225 - 869 - 256 - 307 - 385 - \ ТУпроқ экогигиенасининг муаммолари Сибир! Врачлар 88 80 11 7 44 160 44 10 2 95 ошир иш Венг Смоль 289 673- 529 28 105 481 385 337- сире боғи 54 761 762 36 119 653 435 598 Мисол, 1 кг. дарахт шохларвдан тушган қуруқ баргдан (ҳазон тўкилишвда) 10 грамм олтингутурт оксиди топилган. Кулагин 17- жадвадца Санкт-Петербург шаҳридаги хвои дарахтлари баргида, кустар ўсимлик баргида йиғилиб қолган металлар миқцори келтирилади (Кулагин). Айниқса, ер-тупроқучун энг салбий таъсир этувчи бирикмалар, кислотали ёғингарчиликлар ҳисобланади. Улар тупроқца нордон шароитни туғдириб, ўсимликлар учун озуқа бўладиган моддаларни тупроқцан ювиб юборади, тупроқцаги микрофлоралар ривожига, ўсишига тўсиқлик қиладилар, табиий ўзини ўзи тозалаш жараёнларини секинлатади, тупроқ структура тузилишини бузиб юборади, бу эса ўз-ўзидан ҳосиддорликни пасайтириб юборади. Бундай аҳволдан қутулиш учун, иложи борича саноат корхоналаридан атмосферага ташланадиган сульфат ангидридни, азот оксидини камайтириш керак. Демак, тошкўмир, нефт ёқилғиларини ишлатиб маҳсулот оладиган технологикжараёнларни газга ўтказиш айни муддао, автомобил дудбуронларига нейтрализатор ўрнатиш, заҳарли моддаларни тупроққа тушиш йўлини тўсади. XX аср охирларидаги ва XXI аср бошларидаги мамлактлар ўртасидаги низолар, атмосферага ташланадиган чиқиндиларни бир мамлакатдан ҳаво ҳаракати билан иккинчи мамлакатга ўтиш хавфини туғдирмоқда. Агар уни жадвалда кўрсатсак, қизиқ ҳолатнинг гувоҳи бўламиз. АҚШ нинг шимо ЧССР га Фран - цияг Соб иқ ГДР Пол ь- шага Шве - цияг Авст - рияг Ва бошқа мамла- ФРГд 130,0 118, 102, 96, 42 38 246 ФРГг а ЧССР дан 58,0 Фран - Соб иқ ГДР Пол ь- Шв е - ция- Авст рия дан Бош. дав. дан$