Тупроқ (эдафик) ва орографик омиллар - Ekologiya - Referatlar

Тупроқ (эдафик) ва орографик омиллар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

108 KB

Ko'chirib olish

Тупроқ (эдафик) ва орографик омиллар Режа: 1. Тупроқ экологик омил 2. Тупроқнинг биотик омиллари. 3. Тупроқнинг кислотали муҳитига ўсимликларнинг муносабатлари. 4. Тупроқнинг туз режимига ўсимликларнинг реакцияси. Макро ва микро элементларнинг ўсимликлар учун аҳамияти. 5. Шўрланган тупроқда ўсувчи ўсимликларнинг экологик хусусиятлари. 6. Орографик омиллар.

Таянч иборалар: Тупроқ, рельеф, гумус, микробиота, мизабиота, макробиота, псаммофил, фцидофил, базифил, псаммофит, индиферен, эвтроф, олиготроф, мезатроф, галофит. 1. Тупроқ экологик омил. Тупроқ турли хил омиллар: тоғ жинслари, иқлим, тирик организмлар (ўсимлик ва ҳайвонлар), релеьф, ҳудуд ёши ва инсонларнинг фаолияти натижасида ҳосил бўлган муҳим табиат жисми инъомидир. У асосан емирилган тоғ жинслари - гилдан ва чириндилар - гумусдан иборат. Гумус органик олам қолдиғидан, хусусан ўсимликларнинг микроорганизмлар фаолияти натижасида чиришдан ҳосил бўлади. Тупроқда бундан ташқари сув ҳаво ва кўплаб тирик организмлар (микроорганизмлар) ҳам бўлади. Тупроқ доимо ўзгариб ва ривожланиб турганлиги туфайли турли хил иқлим шароитида ҳар хил тупроқ турлари учрайди. Масалан, Ҳамдўстлик давлатлари ҳудудида юздан ортиқ тупроқ хили бордир. Тупроқнинг экологик омил сифатида энг муҳим қисми бу тоғ жинсларидан тупроқнинг юзасигача бўлган қаватидир. Ўсимлик илдизларнинг асосий қисми ана шу зона бўйлаб жойлашган. Тупроқнинг ана шу қисми ва гумус бўлган зона қанча кучли ривожланган бўлса ўсимликларнинг илдиз системаси шунчалик чуқур ва энига яхши тарқалади, чунки бу горизонтларда сув ва озуқа моддалар миқдори кўп бўлади. Тупроқ аэрацияси ва ҳарорати ўсимликлар учун муҳим аҳамиятга эга бўлиб, паст ҳароратли тупроқларга нисбатан юқори ҳароратли тупроқларда ўсимлик илдизлари сув ва минерал тузларни кўпроқ ва тез шимиб олади. Чунки паст ҳароратли тупроқларда сувни шимиб олувчи илдиз ва илдиз тукчаларининг ўсиши сусаяди, бу органлар ҳужайраси цитоплазмасининг сув ўтказувчанлик хусусияти пасаяди ва натижада ўсимликларнинг юқорига кўтарилувчи оқими яъни сувнинг ўсимлик бўйлаб юқорига кўтарилиши

камаяди. Тупроқ таркибида гумус моддаси миқдори кўп бўлса, бу тупроқлар унумдор ҳисобланади. 2. Тупроқнинг биотик омиллари. Тупроқда ўсимликлар ва ҳайвонларнинг парчаланишидан ҳолган қолдиқларидан ташқари яна юқори ўсимликлар ҳаётида муҳим аҳамиятга эга бўлган ҳар хил микро ва макроорганизмлар кўплаб учрайди. Ана шу хилдаги организмларни Ю.Одум (1975) қўйидаги гуруҳларга ажратади: Микробиота - бактериялар, замбуруғлар, тупроқ сувўтлари ва содда ҳайвонлар; Мезобиота - нематодлар, каналар, кичик ҳашорат ва бошқа организмларнинг личинкалари; Макробиота - ўсимликларнинг илдизлари, йирик ҳашоратлар, ёмғир чувалчанглари. Шулар орасида энг муҳим экологик аҳамиятга эга бўлганлари тупроқдаги хлорофилсиз организмлар (бактериялар, замбуруғлар, актиномицетлар, инфузориялар, амёбалар, қориноёқлилар ва бошқалар) ҳисобланади. Микрорганизмлар кул моддаси ва азот кўп бўлган боғ-роғлар ва шунга ўхшаш маданий тупроқларда жуда кўп миқдорда бўлади. Илдиз ва унинг атрофидаги тупроқлар микроорганизмларга айниқса бойдир (ризосфера). Микроорганизмлар миқдори фақатгина тупроқ структурасигагина эмас балки ўсимлик турига ҳам боғлиқ. Люпин, беда, себарга, нўхат ва шу каби дуккакли ўсимликлар ризосфераси айниқса микроорганизмларга бой ҳисобланади. Масалан, беда етиштириладиган 1 г тупроқда 50 -100 млрд гача бактериялар бўлади (М.А.Красильников, 1958). Ўша муаллифнинг айтишича ғўза илдизида азотобактериялар беда илдизидагига қараганда анча кам бўлади. Лекин унинг илдизида вилт касаллигини кўзғатувчи замбуруғлар (Verticillium dahliaе, Fusarium fasinfectum) кўп учрайди. Тимофеевка жавдар

каби ўсимликлар илдизларида эса диатом сувўтлари, Люпин, себарга ризосфераларида яшил сувўтлари, картошка ризосферасида эса кўк яшил сувўтлари яшайди. Ризосфералардаги микроорганизмлар миқдори ўсимликлар-нинг яшашига ва ривожланиш фазаларига ҳам боғлиқ бўлади. Ёш ўсимликларнинг гуллаш давридан олдин микроорганизмлар айниқса кўп бўлади. Чунки айнан шу даврда микроорганизмларнинг ўсишини ва ривожланишини тезлатувчи органик моддалар илдизлар томонидан кўп ҳосил бўлиб туради. Шуни таъкидлаш лозимки тупроқнинг гумусли қаватида микроорганизмлар кўп бўлади. А.Н.Красильниковнинг ёзишича (1958 й.) тупроқнинг ҳайдаладиган қаватида гектарига 10 т. га тўғри келадиган бактериялар, замбуруғлар, сув ўтлари, актиномицетлардан ташкил топган тирик масса учрар экан. Бундан ташқари ҳайдаладиган тупроқларда гектарига тахминан 350 г/л ёмғир чувалчанги тўғри келади. Юксак агротехник қоидаларга амал қилинган ерларда эса, уларнинг миқдори бир тоннагача боради. Уларнинг бир йил давомида овқат ҳазм қилиш тизимидан ўтказган тупроғи гектарига 12 тоннадан 100 тоннагача ёки 7 мм қилинликдаги тупроқни ташкил этади. Шундай қилиб, юқори ўсимликлар ризосфераси тупроқнинг органик ва минерал бирикмаларини парчалаб турадиган микроорганизмларнинг яшаши учун энг қулай зона ҳисобланар экан. Гумус қаватида кўпинча бактериялар кўп учрайди лекин сувўтлари, замбуруғлар ва актиномицетлар ҳам тупроқ ҳосил қилишда муҳим роль ўйнаб, юқори ўсимликлар яшаши учун зарурдир. Уларнинг ҳаммаси тупроқдаги ўсимлик қолдиқларини парчалаб тупроқ унумдорлигини, унинг таркибидаги минерал моддалар миқдорини оширади. Тупроқдаги микроорганизмлар сонига тупроқ унумдорлигидан ташқари иқлим шароити ва айниқса ҳарорат ва намлик катта таъсир кўрсатади. Е.Н.Мишустин нинг ёзишича (1972 й.) Жанубий ва айниқса Шимолий районларда ўсимликлар учун оптимал ҳарорат тупроқ ҳароратига қараганда юқори. Ҳароратнинг етишмаслиги (баландликларда) тупроқнинг ҳосил

бўлиши жараёнини сусайтиради. Мироорганизмларнинг тупроқдаги ҳолатига намликнинг таъсири айниқса кучлидир. Чунки тупроқдаги аминокислоталар органик моддаларнинг парчаланган қолдиқлари ҳар хил тузлар микроорганизмлар томонидан фақатгина сувда эриган ҳолда қабул қилинади. Сув етишмаганда ҳаттоки қурғоқчиликка чидамли микроорганизлар ҳам яхши кўпаймайди, уларнинг биокимёвий активлиги сусаяди. Тупроқ дала нам сиғими 60% бўлганда микроорганизмлар ҳаёт фаолияти учун энг қулай шароитидир. Ана шундай қулай шароитда тупроқ ҳаво ва сув билан яшаш таъминланган ва натижада аммонификация ва нитирификация жараёнлари интенсив бўлиб туради. Тупроқнинг кислотали ҳолати ҳам микроорганизмлар ривожланиши учун муҳимдир. Нейтрал ва ишқорли тупроқларда бактериялар ва актиномицетлар, кислотали тупроқларда эса замбуруғлар кўп бўлади. Тупроқ таркибида учрайдиган микроорганизмлар тупроқ хилигагина эмас балки юқорида кўрсатилгандек, турли хил экологик омилларга бевосита боглиқ. 1 г тупроқда 300 дан 3000 млн. гача мироорганизмлар учраши мумкин. Тупроқ заррачаларининг донадорлиги ҳам ҳайвонлар учун экологик аҳамиятга эга. Баъзи ҳайвонлар тупроқни ковлаб ҳаёт кечиради. Ҳашаротларнинг личинкалари тошлоқли тупроқларда яшай олмайди. Ковлаш хусусиятига эга бўлган пардаканотлилар тухумларини ер ости бўшлиқларга, кўпчилик чигирткалар ҳам тухумини ғовак тупроққа қўйишга мослашган. Тупроқ остида яшовчи ҳайвонлар учун ёруғлик унча катта аҳамиятга эга эмас. Тупроқнинг чуқур қатламларида ҳарорат ҳам ўзгармайди. Кислороднинг миқдори эса камайиб углерод икки оксиди ортиб боради. Тупроқ намлиги биргина ўсимликлар учун эмас, балқи ҳайвонлар учун ҳам аҳамияти катта. Ҳайвонлар орасида ҳам тупроқ қурғоқчилигига чидамсиз турлари учрайди. Уларга ёмғир чувалчанглари ва термитларни кўрсатиш мумкин. қумли тупроқларда яшовчи ҳайвонлар қумнинг остига тезда кириб кетиш хусусиятга эга. Псаммафил ҳайвонларнинг панжаларида

ҳар хил ўсимталар, туклар ёки мугуз пардалар бўлиб, уларнинг юзасини оғирлаштиради ҳамда тупроқ қатламида ҳаракат қилишга, уя қуришга ҳам ёрдам беради. Илонлар, калтакесаклар, баъзи ҳашаротлар қум остида анчагина масофаларга кўчиб юриши мумкин. 3. Тупроқнинг кислотали муҳитига ўсимликларнинг муносабатлари. Тупроқ (кислотали, нейтрал, ишқорли) эритмаси тупроқдаги микроорганизмлар ҳолатига ва миқдорига ва улар орқали яшил ўсимликларнинг озиқланиш режимига катта таъсир кўрсатади. Тупроқнинг кислотали муҳити (эркин водород ионларининг кўплиги) актив бўлиши мумкин, унинг активлиги рН нинг катталигига боғлиқ. рH - 7 бўлса бу нейтрал реакцияли муҳит бўлиб бунда водород карбонат ангидрид ионлари бир хил бўлади. Кислотали муҳитли тупроқларда рH 7 дан паст ва ишқорли муҳитли тупроқларда рH 7 дан ортиқ бўлади. Тупроқ эритмасининг реакция чегараси катта бўлиб, у рH - 3-3,5 дан (торфли тупроқларда) рH - 10-11 гача бориши мумкин (шўрхок ерларда) тупроқ эритмасининг реакцияси иқлим, ўсимликлар, жинслар, сизот сувлари, рельеф, ўғитлар ва шу каби бошқа омилларга боғлиқ бўлади. Шунинг учун тундра ва ўрмон зонасининг тупроқлари кўпинча кислотали эритмага эга, чунки бу ерларда иссиқлик етишмаслиги ва намликнинг ортиқчалиги ўсимлик қолдиқлари парчаланаётганда кўпинча кислоталарнинг кўп ажралиб чиқишини таьминлайди. Шимолдан жанубга борган сари тупроқ эритмасининг кислотали муҳити камайиб боради ва иссиқ дашт ва айниқса Марказий Осиёнинг чўл зоналарида кислота камроқ ҳосил бўлади, ҳосил бўлган кислоталар ҳам оҳак ёрдамида нейтраллашади чунки бу тупроқларда оҳак ҳосил қилувчи жинслар кўп. Шунинг учун ҳам дашт зонасининг тупроғи нейтрал, чўл зонасининг тупроғи эса ишқорли муҳитга эга бўлади.

Шундай қилиб юқори концентрацияли водород, алюминий, марганец ионлари ва тупроқ эритмасидаги кальций миқдорининг камлиги тупроқнинг кислотали муҳитини таъминлайди. Ана шу кислотали муҳитга нисбатан ўсимликларнинг муносабатлари турлича бўлади. Масалан, торф моҳи кислотали (рH - 3,5) муҳитда яхши ўсиб ривожланса арпа рH -6-7 да яхши ўсади ва ривожланади. рH нинг 4 дан 6 гача кўтарилишини М.С.Авдонина (1965) маълумотига қараганда унинг ҳосилини 26,4% га оширади. Вегетацион идишларда олиб борилган тажрибалар шуни кўрсатадики рH ни 4 дан 6,5 кўтарганда баҳорги буғдойнинг умумий массаси 70,6% га, дони эса 138,6% га ошган. Лавлаги ва картошка кальцийли тупроқни талаб қилса, жавдар ўсимлиги кислотали тупроқларда яхши ўсади. Тупроқ эритмаси муҳитига бўлган муносабатига кўра ўсимликлар қўйидаги гуруҳларга бўлинади: 1. Ацидофил ўсимликлар - кислотали тупроқда ўсувчи индикатор ўсимликлар. Бу гуруҳ ўсимликларга ботқоқликда ўсувчи торф моҳи ботқоқ багулниги (Sedum) ботқоқ клюкваси (oxycocus auadripetohis), ўтлоқларда ўсувчи белаус, брусинка, черникалар ҳам киради. 2. Нейтрал муҳитли тупроқ ўсимликлари. Бу гуруҳга энг муҳим емхашак ўсимликларидан ўтлоқ овсяницаси, ўтлоқ тимофиеевкаси, себарга, тоғ себаргаси, сариқ беда (M. falcafa), Сибир боршевики, зира ва шу кабилар киради. 3. Баъзифил ўсимликлар - ишқорли муҳитли тупроқ ўсимликлари - индикаторлари. Буларга дашт ва чўл зонасида ўсувчи ўсимликлар киради. Чўл минтақасининг қумли туп- роқларида псаммофитлар деб аталган ўсимликларнинг экологик гуруҳи тарқалган бўлиб, уларга сингренлар, оқ саксовул, қандим, қуёнсуяк, шувоқлар, қизилчалар, селинлар, илаклар мисол бўла олади. Псаммофит ўсимликларнинг барглари энсиз, қаттиқ ёки одатда редукциялашган (саксовулда), мева ва уруғлари қумда ўрмалаб ёки шамол ёрдамида тарқалади ва шарсимон кўринишда бўлади.

Тупроқнинг маълум кимёвий элементларга бойлигини кўрсатувчи ўсимликлар – индикатор турлар дейилади. Масалан, плаун алюминийга бой тупроқларда, астрагал селенли, иткумоқ рухли, шувоқ, оддий қарағай ва маккажўхорилар олтинга бой тупроқларда ўсади. 4. Индифферен ўсимликлар. Буларнинг типик вакили ландиш ўсимлиги ҳисобланади. Бундай ўсимликлар тупроқнинг кислотали ва ишқорли муҳитларида ҳам ўса олади. 4. Тупроқнинг туз режимига ўсимликларнинг реакцияси. Макро ва микро элементларнинг ўсимликлар учун аҳамияти. Тупроқ эритмасидаги макро ва микро элементларни ўсимликларнинг ҳаммаси ҳам бир хилдай қабул қилолмайди. Тупроқда микроэлементлар жуда кам миқдорда бўлади. Шу сабабли баъзан уларни кимёвий анализ билан ҳам аниқлаш қийин. Шунга қарамасдан ўсимликлар бу хил микроэлементларни тупроқдан олиб ўз танасида сақлаш хусусиятига эга. Масалан, астрагулдошлар, айиқтовонлар оилаларига кирувчи ўсимликлар таркибида лития кўпроқ, астрагал таркибида ҳайвонлар учун заҳарли бўлган, селен, ел, ғўза баргларида марганец кўп учрайди. Сувдаги сувўтларда йод ва бром кўп учрайди. Масалан, Ламинария ўсимлиги таркибида йоднинг миқдори 0,1- 0,5% учраган ҳолда денгиз сувида эса бу кўрсатгич 0,000005% га тенг. Карамгуллилар ва соябонгуллилар оилаларига кирувчи ўсимликларда олитингугуртнинг миқдори бошқа оила вакилларига қараганда 5-10 баробар кўпдир. Рух (Viola) бинафша таркибида учраса лавлаги, картошка, пахта таркибида калий, магний, тилоғоч ва шўрадошлар оиласи вакилларида кўпинча сода кўпроқ учрайди. Т.Ф.Морозов нинг (1943) ёзишича дарахтсимон ўсимликлар ўт ўсимликларига қараганда минерал моддаларни 10-15 баробар камроқ қабул қилишади. Дарахт ўсимликлар фосфор ва калийни жуда ҳам талаб этганликлари сабабли улар қишлоқ хўжалик экинлари ўсмайдиган унумсиз

тупроқларда ҳам бемалол яшайверадилар. Бундай ҳолатга айниқса қарағай ўта чидамлидир. Ўсимликларнинг ёши ўтиши билан уларнинг минерал моддаларга бўлган талаби ўзгариб боради. Дарахтсимон ўсимликларда азот ва минерал моддаларга бўлган талаби уларнинг ўсиши даврида кучли бўлса ғалласимон ўсимликларда эса найчалаш ва бошоқ ҳосил бўлиши даврида бўлади. Ем- ҳашак ўсимликларида бу кўрсаткичга талаб гуллаш ва гуллашдан олдин кузатилади. Тупроқ унумдорлигига нисбатан ўсимликлар қўйидаги гуруҳларга бўлинади. 1. Эвтроф ўсимликлар - унумли тупроқларда ўсувчи ўсимликлар (ясен, заранг, дуб ва бошқа дарахт ўсимликлар). 2. Олиготрофлар – тупроқ унумдорлигига кам талабчан ўсимликлар. Бу гуруҳга дарахтлардан оддий қарағай киради. 3. Мезотроф - кам унумли тупроқларда ўсувчи ўсимликлар бу гуруҳга ўтлоқ ва ўрмон зонасиниг ўсимликлари киради. Ўсимлик учун энг муҳим кимевий элементлар булар азот, фосфор ва калийдир. Шунинг учун ўсимликларга ўғит берганда комплекс, яьни NPK (азот, фосфор, калий) берилади. Азот ўсимликларда оқсил, нуклеин кислоталари ва хлорофил таркибига кирганлиги сабабли у ҳамма ўсимликлар учун энг керакли муҳим элемент ҳисобланади. Азот етишмаса ўсимликлар барги оч яшил рангда бўлади. Бундан ташқари ўсимликларни ўсиши ва ривожланишини тезлаштирувчи ва моддалар алмашувида актив иштирок этувчи гармонлар таркибида ҳам бўлади. Ўсимликлар учун азотнинг манбаи нитратлар, аммоний тузлари ва азот тўпловчи бактериялар ҳосил қиладиган биологик азотлардир. Азот етишмаганда ғалласимон ўсимликларда қўйидаги ўзгаришлар бўлади: поялари ингичка, барглар кичик ва дағал, уларнинг ҳужайралари майда ва ҳужайра пўсти қалин бўлади. Ёш барглар оч яшил рангда, бироқ қариган сариқ, қизил рангларга кира бошлайди. Ўсимликнинг ўсиши ва тўпланиши жуда суст бўлади. Бу ҳолларда азот бериш тавсия этилади.

Азотнинг кўплиги ҳам ўсимликларга зарар келтиради. Яъни азот кўп бўлиб, калий ва фосфор етишмаса ўсимликларда юпқа пўстли катта ва кўп сувли барглари ҳосил бўлади. Бу ўсимликлар баргида азот концентрацияси кучли бўлиб, бу хил ўсимликлар совуққа чидамсиз ва ҳашоратлар томонидан кўпроқ зарарланади. Экиладиган буғдой, арпа, жавдар, сули ва шу каби бошқа дон экинлари азот ўғитларига нисбатан ўртача талабчан бўлади. Азот кўп берилса ва ўсимликларда гуллаш ва дон етилиши кечикади ва ҳосил камаяди. Бироқ маккажухори, жўхори ва шу каби бошқа хил дон экинларининг гуллаши дон етилиши ва ҳосилдорлиги азот кўп берилганда тўлишади ва ортади. Азот қанд лавлаги баргининг ўсишини тезлаштирса ҳам унинг илдиз мевасидаги қанд миқдорини пасайтиради. Фосфор - худди азотдек ўсимликлар учун энг муҳим кимёвий элемент бўлиб, у ҳам нуклеин кислоталар таркибига киради. Ёш меристиматик ҳужайраларда кекса ҳужайраларга қараганда фосфор кўп бўлади. Бундан ташқари фосфор модда алмашиниш ва фотосинтез жараёнларида ҳам мухим роль ўйнайди. Юкори энергияга эга фосфорлар кўпинча АТФ да бўлади. Фосфор етишмаса ўсимликларнинг ривожланиши сусаяди. Яъни илдиз, поя ва барглари ривожланмайди. Пояси ингичка, барглари дағал бўлиб, ранги кўк яшил бўлади, антацион пегментларининг кўплигидан барглари баъзан бронза рангда бўлади. Тўпланиш интенсивлиги ва мева берадиган поялари кескин қисқаради. Фосфор кўпинча ўсимликларга экишдан ёки кўчатни ўтказишдан олдин берилади. Калий Аммоний ионларидан аминокислоталар ва протеинларни синтез қилишда калийнинг ўрни катта. Фотосинтез жараёни ҳам калий иштирокида бўлиб туради. Калийнинг етишмаслиги натижасида баргларнинг СО 2 ни қабул қилиш жараёни сусаяди. Кўп азот меёри қанд лавлаги илдизидаги қанд моддасини камайтирса, калий эса кўпайтиради. Калий етишмаслигидан кўпинча ўсимликларнинг остки барглари қурий бошлайди, илдиз ва илдиз мевалари яхши ривожланмайди. Масалан, калийнинг кўпайиши билан

картошка тугунаги ва ундаги крахмалнинг миқдори доимо ошиб боради. Картошкадан ташқари калийга нисбатан талабчан ўсимликлардан қанд лавлаги, мева - сабзавот (олма, смородина) экинларини ҳам кўрсатиш мумкин. Калий етишмаса кўпчилик ўсимликлар паст ҳароратга нисбатан чидамсиз бўлиб қолишади. Демак ғалласимон ўсимликларга ва мевали дарахтларга калий етарли берилса, уларнинг таркибида қанд моддасининг кўп тўпланиши натижасида совуққа чидамлилик хусусияти ортади. Калий етишмаса ўсимликларда поялари қисқа, барглари кичик буршайган, кўк яшил ва жигар рангларда бўлади. Калий ўсимликларга азот ва фосфор билан биргаликда эрта баҳорда берилади. Меристиматик ҳужайраларнинг ўсиши ривожланиши учун кальций зарурдир. Кальций етишмаса илдиз яхши ривожланмайди. Тўқималар таркибида кальций кўпайиб кетса, ўсимликларнинг магний ва калий элементларини пасайтиради. Кальцийга бўлган талабга кўра ўсимликлар қўйидаги гуруҳларга бўлинади: 1. Кальциефиллар - кальций кўп бўлган тупроқларда ўсадиган ўсимликлар (бўтакуз, астра, дарахтлардан бук, тилоғоч, оддий арчалар). 2. Кальциефоблар - кислотали тупроқда ўсувчи ўсимликлар (торф мохлари, чой, каштан). Кальцийга нисбатан индефферент ўсимликлар (бефарқ ўсимликлар). Булар кислотали тупроқда ҳам, оҳакли тупроқларда ҳам ўсаверади (ландиш). Магний. Хлорофил ва рибосомаларнинг таркибига киради. У ўсимликларда фосфатларнинг актив ҳаракатида иштирок этади. Натрий. Натрийнинг кўп бўлиши кўпчилик ўсимликларга зарар келтириши мумкин. Чунки, у тўқималарда тўпланиб, кальций, магний ва шу каби бошқа катионларнинг ўзлаштирилишини қийинлаштиради. Бироқ шўрҳок жойларда ўсувчи ўсимликларнинг ўсишини натрий тезлаштиради (қорашўра, сарсазан).

Темир . Бу туганак бактерияларнинг эркин азотни ўзлаштириш жараёнини тезлаштиради. Ток, мевали дарахтларда декоратив ўсимликларда темир етишмаса уларда хлороз касаллиги пайдо бўлади. Яъни уларнинг барглари оч - сариқ ёки пур-пур рангга кириб қолади. Микроэлементлар . Азот, фосфор, калий, кальций, магний ва шу каби макроэлементлардан ташқари ўсимликларга кам миқдорда керак бўлган микроэлементлар ҳам бор. Буларга марганец, бор, кумуш, рух, кобальт ва бошқалар киради. Бу элементлар тупроқда кўп миқдорда учраса ўсимликлар учун заҳарли ҳам бўлиши мумкин, шунинг учун улар ўсимликларга гектарига граммлар баъзида килограмм билан берилади. Марганец. Бу нафас олиш ва фотосинтез жараёнлари учун зарур элемент. Барг ва нинасимон ўсимликлар баргидаги хлоропластларда марганецнинг миқдори айниқса кўп бўлади. Нафас олиш ва фотосинтез жараёнида иштирок этувчи ферментлар таркибида ҳам марганец қўп бўлади. Марганец аминокислоталар, протеинлар, витаминлар, полепептидлар ва шу каби бошқа хил бирикмаларни синтез қилишда иштирок этади. (Я.В.Пейве 1974 й). Бор. Бу оқсиллар, нуклеин кислоталар, липидлар, полисахаридларга ўхшаш биополемерлар ҳосил қилишда иштирок этади. ( Е.А.Шерстнев , 1974 й). Бу биополимерлар ҳужайранинг муҳим компонентлари бўлмиш ҳужайра мембраналари, рибосомаларнинг таркибий қисмига киради. Демак, бор етишмаса бу структураларнинг ҳосил бўлиши бузилади ва секин аста ўсимликлар ўсиш ва ривожланишдан тўхтаб ҳалок бўлишади. Мис. Бу кўпчилик ферментлар таркибига кириб нафас олишни кучайтиради, мис етишмаса ферментлар ва нафас олиш активлиги пасаяди, нуклеин кислоталар биосинтези сусаяди ( Парибак , 1974) ва ҳоказо. Кўпчилик бегона ўтлар маданий ўсимликларга қараганда кўпроқ ўз тўқималарида мис тўплайди. Шунинг учун ҳам АҚШ да маккажўхори экиш учун ерни тайёрлаганда аввал бегона ўтлар ўстирилиб, кейин ҳайдаб ташланади. Кўпинча гектарига 7-10 кг мис бериш мақсадга мувофиқдир.

Мис оксидланиш ва қайтарилиш реакцияларида иштирок этувчи ферментлар таркибида бўлади. Кобальт - хлорофилга мустаҳкамлик бериб, қоронғиликда уни емирилишидан сақлаб туради. Демак, бу хусусияти билан фотосинтезни ва барг активлигини кучайтириб туради. Шунингдек кобальт карбонсувлар ва азот алмашинувида ҳам иштирок этади. 5. Шўрланган тупроқда ўсувчи ўсимликларнинг экологик хусусиятлари. Марказий Осиёда шўрланган тупроқлар 23 млн. гектарни эгаллайди. Шундан 18 млн. гектари Қозоғистон ( Успанов 1942 й.), 3 млн. гектари Туркманистон ( Нечева , Николаев 1962 й.) 2 млн. гектари Ўзбекистонда учрайди ( Сальмонов 1972 й.). Ана шундай шўрланган ерларда ўсувчи ўсимликлар галофитлар дейилади. Галофитлар орасида кўпчилик ўринни шўрадошлар оиласига кирувчи ўсимликлар эгаллайди. Кучли шўрланган ерларда қора шўра (Salikornia), сарсазан (Halocnemum)лар ўсади. Булардан ташқари ана шундай шўрланган ерларда балиқкўз, сета, харидондон, донашўр, эрмон-шувоқ, кейреук ва бошқа шу каби шўраклар киради. Улар учун поя ёки баргининг этли бўлиши сув жамғарувчи тўқиманинг яхши ривожланганлиги ортиқча тузларни махсус безлар ёрдамида ташқарига чиқариб туриш каби мосланиш хусусиятлари хосдир. Кучли шўрланган ерларда ўсувчи галофитларнинг ҳужайра ширасида тез эрийдиган тузлар кўп тўпланади ва натижада ҳужайра ширасининг осмотик босими юқори бўлади. Бу эса ўз навбатида галофитларни қурғоқчиликка ва иссиққа чидамлилик хусусиятини оширади. Галофитлар танаси этли, кўп туз тўплайдиган ва ортиқча тузларни секин аста ажратиб туриш хусусиятига эга. Йирик шўрҳоклар . Ўрта чўлда, Ўзбекистон ва Қозоғистон чегараси бўйлаб кетган Айдар шўрҳок (ҳозир Ҳайдар кўли ҳосил бўлган), Марказий Қизилқумда, Мингбулоқ шўрҳоклари кабилар пасткам жойларда учрайди.

Типик шўрҳок ерларда ўсимлик деярли ўсмайди. Галофитлар қўйидаги хусусиятларга эга: ҳамма органлари этли, суккелетли, пояси баргсиз, кўпчилигининг барги яхши тараккий этмаган, масалан, солярос, қора саксовул ва шу каби бошқа ўсимликларда барг мутлақо бўлмайди, ёки бўлса ҳам яхши ривожланмаган. Галофитларнинг муҳим экологик хусусиятларидан яна бири шуки, улар албатта шўрҳок ерларда ўсадилар. Масалан, селитрянка тупроқ қатламида (100 г қуруқ тупроқда) 7,7 % хлор 12,73% сульфат тузи бор жойларда яхши ўсади. Галофитларга қора саксовул харидондон, қуёнсуяк, пашмакшўр, сета, данашўр, чогон, кейреук, эрман шувоқ каби бир йиллик чала бута, бута ўсимликлар киради. Тупроқнинг ҳозирги кундаги ҳолати ҳақида ҳам бир оз тўхталиб ўтадиган бўлсак, шуни таъкидлаш лозимки, қуруқликнинг турли нуқталарида ҳамда ҳамдўстликка аъзо барча республикалар худудларида экологик аҳвол унча яхши эмас. Айниқса, деҳқончилик билан шуғулланадиган ерларда тупроқнинг ҳолати ночордир. Масалан, Республикамизнинг кишлоқ хўжалиги соҳасида 70 хилга яқин турли кимёвий моддалар ишлатилиб келинган. 1989 йилда ҳар гектар ерга солинган кимёвий дорилар 19,5 кг (айрим вилоятларда ҳатто 40-45 кг) ни ташкил этган. Йилига ҳар гектар ерга 400-500 кг гача минерал ўғитлар солинган. Тажрибалар шуни кўрсатадики, фосфор ўғити билан биргаликда тупроққа фтор, уран, торий, оғир металл тузлари ҳам ўтган. Аммо тупроқни бундай кимёвий моддалардан тозалаш технологияси ишлаб чиқилмаган. Аксарият деҳқон – фермер хўжаликлари ва ширкат хўжалик раҳбарлари ва умуман деҳқонларининг ҳолига ҳалигача юқори деҳқончилик маданиятига эга эмасликлари аҳволни янада мураккаблаштирмоқда. Зараркунанда ҳашаротларга ва ўсимлик касалликларига сепиладиган дориларнинг атига 1 % гина фойдали таъсир кўрсатади, қолган 99 % тупроқ, сув, ўсимлик ва бошқа озик-овқат маҳсулотларига сингиб кетади. Натижада тупроқдаги фойдали жониворлар кўплаб қирилади, инсонлар саломатлигига

катта путур етади. Ана шундай вазият юз берганда яна табиатни, жумладан тупроқни муҳофаза қилиш долзарб муаммолар жумласига киради. 6. Орографик омиллар. Бунга рельеф ва унга боғланган денгиз сатҳи баландликлари киради. Бу тупроқ ва иқлим қайта тақсимланиш натижасида таъсир этади. Масалан, Марказий Осиёда денгиз сатҳидан кўтарилган сари иқлими, тупроғи ва ўсимликлари ҳам ўзгариб боради ва бу минтақада мутаносиб равишда чўл, адир, тоғ, яйлов ўсимликлари учрайди. Чунки денгиз сатҳидан кўтарилган сари ҳарорат пасайиб, ёғиннинг миқдори кўпайиб боради. Шунингдек, тупроғи ҳам ўзгаради. Жой баландлигининг ўзгариши билан ўзгарган иссиқлик, намлик биргина ўсимликларнинг ўсишига, шаклига таъсир этибгина қолмасдан балки, уларнинг мева ҳосил қилиши тезлигини ҳам ўзгартиради. Масалан, Г.И.Папловская нинг (1948 й) кўрсатишича пихта дарахти 600 метр баландликда 4 йилдан кейин уруғ ҳосил қилса, 900 метр баландликда 6 ва 1300 метр баландликда эса 8 йилдан кейин уруғ ҳосил қилади. Сойлик ва тепаликларнинг Жанубий ва Шимолий қисмларида ҳам кескин фарқлар кузатилади. Масалан, Шимолий баландликларда намлик кўп ҳарорат нисбатан паст бўлганлиги сабабли мезофил ўсимликлар кўп ўсади. Аксинча Жанубий баландликларда иссиқлик кўпрок, намлик камроқ бўлганлиги сабабли ксерофил ўсимликлар кўп ўсади. Чўл зонасида релеьфнинг ўсимликларга таъсири анча кучли. Чўл зонасининг баландлик жойларида ўсимликлар жуда сийрак ўсади, борларининг бўйи ҳам пакана бўлади. Чуқурлик жойларда эса бунинг акси, ўсимликлар сони кўп ва баланд бўлиб ўсади.

Адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари». Т.: “Ўзбекистон” 1997 2. Тухтаев А. «Экология» Т. 1998 3. Шодиметов Ю. «Ижтимоий экологияга кириш». Т. Ўқитувчи. 1994 4. Отабоев Ш ва бошқалар. «Инсон ва биосфера» Т. 1995 5. Рафиков А.А. “Табиатнинг экологик мувозанати”. Т. 1990 6. Холмуминов Ж. «Экология ва қонун». Т. 2000 7. Негматов А.Н «Экология ва ҳаёт» Т. «Ўзбекистон» 2002 8. Эргашев Ш. ва бошқалар. “Экология” (маъруза матни). Т. 2000 9. Буригин В.А.и.др «Сельское хозайство и экология». Т. 1990 10. Одум Ю.-Экология М. «Мир» 1986 11. Пехов А.П.-Биология с основами экологии. Санкт-Петербург. 2000 12. Эгамбердиев Р., Эшчанов Р. “Экология асослари”. Т. “Zar qalam”. 2004

O'xshashlar

Ташқи муҳит омиллари

Мухит ва экологик омиллар.

Тупроқ экогигиенасининг муаммолари

Экологик омиллар ва уларни организмларга таъсири

Тупроқ экологияси, уни тозалаш ва тиклаш биотехнологиялари