Атроф-муҳитни канцероген моддалардан муҳофаза қилиш муаммолари - Ekologiya - Referatlar

Атроф-муҳитни канцероген моддалардан муҳофаза қилиш муаммолари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

133 KB

Ko'chirib olish

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Атроф-муҳитни канцероген моддалардан муҳофаза қилиш муаммолари Режа: 1. Атмосфера ҳавосишшг канцероген моддалар билан ифлосланиши 2. Озиқ-овқатларнинг полициклик ароматик канцерогенлар билан ифлосланиши 3. Тупроқнинг канцерогэн моддалари билан ифлосланиши

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК 1. Атмосфера ҳавосишшг канцероген моддалар билан ифлосланиши Ҳозирги вақтда, атроф-муҳитни канцероген полициклик ароматик моддалар билан ифлослантирувчи объектлар аниқдир. Канцероген карбонсувларни ҳосил қилувчи моддалар қуйидагилардир: тутун чиқиндилари иситиш, энергетик системаларда ҳосил бўлади, автотранспорт воситаларини дудбуронларидан чиқадиган газлар, қурумлар, саноат корхоналарини чиқиндилари, куча чанглари ва бошқалар. * Профессор Л.М.Шабад, А.И.Шиминаки далилларига Караганда бензапиреннинг миқдори 5000 тоннадан 180 минг тоннага етади, бу модда канцероген моддаларнинг энг асосий бирикмаси ҳисобланади. Йил давомида АҚШ акдемиясининг далилларига Караганда АҚШ бўйича иситиш ва энергетик жиҳозлар ҳисобига бенз(а)пиреннинг ташланадиган миқдори 500 тонна, саноат корхоналарининг, қишлоқ хўжалик ва коммунал объектлари чиқиндиларининг ёқилиши натижасида пайдо бўладиган бенз(а)пиренни миқдори 600 тоннага яқин, кокслаш жараёнлари натижасида 200 тонна, автотранспорт воситалари 22 тонна канцерогенларни ҳавога чиқаради. Кейинги йилларда ўсимтали касалликлар сони тобора ортиб бораётгани сабабли, жаҳон мамлакатлари ҳудудларида канцероген моддалари келиб чиқишига, уларни ҳавода тарқалшдига катта аҳамият берилмоқца, бу табиий жараён, сабаби бу жараённи кузатиш, олинган далилларни анализ қилиш, касаликни олдини олиш, ҳозирги куннинг асосий муаммоларидан бири. Ҳозирда, аҳоли турар жойларининг атмофера ҳавосида 130 га етиши керак, гсДО ҳаво намуналари қисқа муддатли, яъни 103 соат давомида суткасида 34 маротаба олинади, кейинчалик ўртача миқяори чиқарилади. Аммо, ҳар қанДДЙ ҳолатда организмга ҳаво йўли билан кирадиган канцероген моддалар (3,4 бенз(а) пирен) рухсат этилган миқдоридан ортиқ бўлмаслигя керак, яъни ўртача йиллик миқдори 1 мг/м3. Шуни айтиш зарурки, одам организмга атмосфера ҳавоси оркали фақат канцероген моддалар тушибгина қолмай, балки бошқа кимёвий моддалар ҳам киради. Уларнинг организмга таъсири анча кучайиб кетиши аниқ. Унинг устига атмосфера ҳавосида чанг, кул, курум ва заҳарлй газлар билан ифлосланган ҳавонинг биологик хусусияглари ҳам

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК ўзгаради, ҳаво худди сунъий ҳавога ўхшаб қолади, ҳавонинг бузидиши қуёш нурини тўла тўкис ёритишга, ёғингарчиликка, намликка предметларни кўринишига таъсир кўрсатади. 9-жадвал Шаҳар ва унииг атрофидаги атмосфера ҳавосининг ифлосланиши оқибатида унинг турли хусусиятларининг ўзгариши ( Wohlers Н.С.) Ҳавони ифлос- лантирувчи Чанг заррачаси, сероводород, йкки окисли карбон 10 маротаба 5 Қуёшни нг ёритиши Горизонтал юзасида Ультрафиолет нурлари қишда Шаҳарда: 10-15% кам — Булутларн инг пайдо бўлиши булутларнинг пайдо бўлиши 5—10% кам Қищца туманларнинг пайдо бўлиши 100% кўпаядиЁз ойларида - * — 30% кўпаяди Ёғингарчил ик Миқцори 5—10% Ёшнгарчилик кунлари 10% кўпаяди Ҳарорат ўртача йиллик ҳарорат 0,5-1,0° С га Қнш даврида энг совуқ ҳарорат 1,0—2° С

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Нисбий намлик Ўртача йиллик 6% -камаяди Кищца 2% камаяди Езда 8% камаяди Шамол тезлиги Ўртача йиллик 20—30% Қаттиқ шамол 10—20% камаядиШамолсиз вақтлар 3—20% кўпроқ Кўриш 80—90% камаядиШундай килиб, табиий ҳаводан ифлосланган ҳаво кўп жиҳатдан фарқ қилади, заҳарли моддалар билан тўйинади, оғир ионлар кўпаяди, қуёш нурининг атмосферада тарқалиши, ергача етиб келиши ҳам ўзгаради ва бошқалар. Оқибатда сурункали бронхитдан, туберкулёздан ўлиш сони кўпаяди. Айниқса, ўпка раки кўп одамларнинг ёстиғини қуритади. Шунинг учун ҳам аҳоли турар жойларида ҳаво зарарланишининг олдини олиш асосий муаммолардан бири. Катта шаҳарларнинг санитария ҳолати борган сари ёмонлашиб бормоқда, сабаби, шаҳарлардаги зич қурилишлар натижаси, шаҳарларнинг режалилиги бузилиши оқибатида уларда шамол ҳаракати борган сари секинлашиб (штил) ҳаракатсиз ҳолатта ўтиши шаҳардаги ҳаво ифлосланишини зўрайтиришга олиб бормокда, шундай қилиб шаҳарларнинг микро иклими салбий томонга ўзгармоқда, одамларнинг соғлигига путур етяпти, ҳаво ҳарорати юқори ва қуруқ бўлиб бормоқда. * Нейманнинг далилларига қараганда, АҚШнинг энг катта шаҳри Нью-Йорқда, йил давомида 32 млн. тонна тошкўмир ёқилиши оқибатида 1,5 млн. тонна S 02 гази билан шаҳар ҳавосининг ифлосланганлиги маълум, АҚШ мамлакати бўйича 24 млн. тонна S 02 ҳавога ташланган, 1980 йилига келиб бу миқдор 2 баробар ортган, натижада шаҳар ҳавосида пайдо бўлган заҳарли туман (смог) ва S 02 биргаликда кўп кишиларни касаллантирган. Унда бронхит касаллигига учрабгина қолмай, балки юрак қон-томир ва ўпка касаллиги ҳам ортиб кетган, қизиғи шундаки, бундай ҳавони ифлосликларидан фақатгина одам эмас, балки шаҳардаги

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК ўсимликларнинг турлари қийналади, уларни ўсиш тезлиги пасаяди, улардаги модца алмашиниш даражаси тормозланади, дарахтлар касалланади, охир пировардида қурийди. Атмосфера ҳавоси совуганда ифлосланган ҳаво таъсири кучаяди, бурун ва бронхларнинг, трахеянинг шиллиқ қаватлари яллиғланади. Шаҳар атрофида жойлашган металлургия корхоналарининг ҳавога тушадигаН ифлосликлари катга муаммоларни келтириб чиқармоқда. Жумладан, мис эритиш заводларидан ҳавога ташланадиган чангларида мис — 15% гача, темир оксид 49—63% гача, олтингугурт 9,7—12,5% гача, кварц 4—6,2%, 4% маргимуш, сурма, висмит, рух, қўрғошин ва уларнинг бирикмалари бўлади. Бу элементлардан баъзи бирлари намлик таъсирида ўта заҳарли учувчи моддалар сифатида пайдо бўлиши мумкин, масалан, маргимуш оксиди. Булардан ташқари марганец, қўрғошин, селен ва бошқа заҳарли элементларни ушлаши саноат корхоналарининг чангларини ўта зарарли қилади. Масалан, марганец ишлаб чиқарадиган заводлар атрофида яшовчи аҳоли ўртасида затилжом касали, ўпка яллиғланиши касали кўп учрайди. Кўп моддалар ўпка тўқималари ёрдамида қонга ўтиб, модда алмашиниш жараёнларига зарар беради, ифлосланган ҳаво қўёшнинг УФ нурларининг ер томон ўтишини 50% пасайтирган вақтлари бўлади. Болаларга зарур бўлган УФ нурлари етарли бўлмай, улар орасида рахит, гипотрофия касалликларини келтириб чиқаради. Масалан, Чикагода туманли, булутли, намли ҳаво 1930 йилда 20 марта қайтарилса, ҳозирда 320 марта қайтарилади. Бундай ҳолат инсоннинг психикасига ёмон таъсир кўрсатади. Жорхалинни Англиянинг 44 ҳудудида олиб борган изланишлари шуни кўрсатдики, атмосфера ҳавоси зарарли омиллар билан жуда ифлосланган, минтақаларда ўпка ракидан ўлганлар ҳавоси тозароқ районларга қараганда 25— 30% кўпроқ, худди шу фикрни Наммонд ва Хорн ҳам тасдиқламоқда. Айниқса, автомобил транспорти кўп бўлганда шаҳарларда аҳвол жуда оғир. Масалан, соатига 40 км тезликда юрган автомобил 75 г СО гази чиқаради, соатига 80 км юрса СО ни миқдори икки баробарга ошади. Ҳозирги вақтда фақат АҚШ

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК мамлакатида автомобил транспорти 75 миллион тонна СО ни ҳавога ташлайди. Яъни аҳоли ўртасида оксигенга нисбатан етишмовчилик сезилади. Гемоглобин активлиги пастга тушиб кетади, организмда оксиген билан чамбарчас боғланган модда алмашиниш жараёни бузилади ва турли касалликлар пайдо бўлишига олиб келади. Метеорологик ноқулай шароитда автомобилларнинг дудбуронларидан пуркаб юборилган заҳарли газлар фотокимёвий ўзгаришларга дучор бўлади. Азот қўш оксиди парчаланиб, азот оксидига айланади, натижада атомлар ҳолидаги оксиген ҳосил бўлади, алдегид ва кетонлар эса турли радикалларни пайдо қилади. Мазкур кўринишдаги реакциялар навбатдаги иккинчи реакцияларнинг келиб чикишига ёрдам беради, оқибатда ўта заҳарли таркибга эга бўлган смог ҳосил бўлади. Фотокимёвий реакцияларнинг келиб чиқиш йўллари қуйидагича: қуёшнинг ультрабинафша нури таъсирида карбон сувлар ва фотооксидантлар билан ифлосланган атмосфера ҳавосида мураккаб фотокимёвий реакциялар кетади. Бу реакциялар натижасида янги заҳарли ҳамда тажовузкор маҳсулотлар пайдо бўлади. Бунга азон, азот қўш оксиди, пероксиацил нитратлар, альдегидлар, эркин радикаллар ва бошқалар мисол бўлади. Булар куннинг жазирама иссиқ кунларида, матеорологик ноқулайликлар оқибатида фотокимёвий смоглар пайдо қилади. Ю. Новиков фикрича, фото-оксидантларнинг 75%и азондан иборат, қолгани пероксиацил нитратлардир, булар одамлар учун анча зарарлидир. Олимлар томонидан келтирилган далилларга (АВ.Чаклин* ва бошқалар) қараганда, ҳар 600 синтез қилинаётган кимёвий моддаларнинг 26 таси канцероген хусусиятга эга бўлган моддалар, яна 19 таси тўғрисида ҳам шундай фикр бор. Эпидемиологик текширишлар шуни кўрсатдики, рак касаллигининг келиб чиқишига комплекс факторлар сабабчи, жумладан, озиқ-овқатларнинг бузилишидан, пархезни ушламаслигидан келиб чиқадиган ўсимта касалликларини 35%, чекиш, инфекциялар, паразит касалликлари 10%, ишлаб чиқариш факторлари 4%, географик факторлар 3%, спиртли ичимликлар 3% рак касаллигини келтириб чиқаради. Демак, рак касаллиги кўп факторлар таъсиридан келиб чиқадиган касаллик.

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК "Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотларининг келтирган фактларича, бутун дунёда рак касаллиги билан 5 миллион киши оғрийди, 2 миллиондан ортиқрош ўлади, кейинги ўн йилликларда рак касали билан оғриш кўпайиб бормоқда, айниқса, ўпкани, кўкрак безини, йўғон ичакни, простата безини касалланиши кўпаймокда, лейкоз касали ҳам кўп учрамоқда. Рак касалини географияси нуқтаи назаридан экологик факторлар ноқулай бўлган жойларда тўғридан-тўғри боғланишлар бор. Масалан, саноат корхоналари ривож топтан, экологияси бузилган шаҳарларда, собиқ Иттифоқца ҳар 100 минг аҳолига рак касали билан оғриган 172,0 бўлса, 1986 йилга келиб 229,1 сонига етди. Украинада 1967 йили 176,1; 1986 йили 283,4; Молдовада шунга ўхшаш 110,3 ва 183,4 ва бошкалар. Ҳозирги замон онкология фанининг изоҳи бўйича рак касалининг келиб чиқиши кимёвий физикавий ва биологик факторларнинг таъсири ва бу таъсирга организмнинг жавоб реакциясидир. Дарҳақиқат, биз ўз ҳаётимизда жуда кўп факторлар билан тўқнашамиз, яъни нурланиш, озиқ-овқат, чекиш, табак чайнаш, нос чекиш ва ишлаб чиқаришдаги бошқа кимёвий бирикмалар билан тўғридан- тўғри тўқнашиш, бу касалликнинг келиб чиқишига алоқадордир. Бу факторларнинг ҳаммаси рак касалининг келиб чиқишида қандайдир рол ўйнайди. Ракнинг жуда кўп формаларининг келиб чиқиши экологик нокулайликлар таъсири остидадир. Н.Н.Литвинов ва бошкалар фикрича, канцетроген моддалар ўзларини статусларини олиши учун (Комитет по канцерогенным веществам) шу комитетни баҳоси бўлиши керак. Комитетни таклифи бўйича қўйидага қоида келтирилди. Шу қоидага асосан: 1. Канцероген моддалар бўйича комитет томонидан эътироф этилган моддаларгина канцероген моддалар бўлиб қолади. 2. Моддаларнинг канцерогенлиги тажрибалардан исботлангандан сўнг, одам учун хавф туғдирувчи канцерогенлик деб аталади. 3. Канцерогенлар рўйхатига шундай моддалар киргизиладики, уларнинг гигиеник, ҳам экологик аҳамияти эътироф этилади ва улар билан контактда бўлганлар учун хавф-хатарлик туғдиради. 4. Агар ҳар хил йўллар билан организмга кириб, унга комплекс таъсир

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК кўрсатиб, хавфлироқ бўлса, уларнинг олдини олиш учун биринчи галда чора- тадбирлар ишлаб чиқилади. Кейинги вақтларда, айрим канцероген моддаларнинг, бирикмаларининг аҳоли соғлигига таъсир этиши одамлар ўртасида маълум. Масалан, никел саноати канцероген ҳисобланади. Норильск шаҳридаги никел ишлаб чиқариш корхонасида кўп кишиларни ўпкасида рак борлига аникданган, қизиғи шундаки, ишлаб чикариш жараёнларининг ҳамма босқичларида уларнинг сони ҳар хил. Ҳар 100000 эркакда, рудаларни қазиб олишда 29 кишида, рудани тўйинтириш жараёнида 73,1; уларга қайта ишлов беришда 81 кишида ўпка раки аниқланди. Бу, корхона ичидаги эндоэкологик нокулайликлар оқибатида келиб чиққан, яъни бунда никел ҳаво орқали, тери орқали киргани эътироф этилган. Гигиеник нуқтаи назардан ҳар бир саноат корхонаси ўзининг заҳарли чангларини, газларини атмосфера ҳавосига ташлаганда, улар ҳаво оқими орқали санитария ҳимоя минтақаларидан ҳам узокдарга чўзилади, тарқалади. Жумладан, металлургия, коксохимия комбинатлари бўлган шаҳарларнинг ҳавосида бенз(а)пиренни концентрацияси 10 мг/м3тенг (Кривойрог, Рустави шаҳарлари), автотранспортдан чиқаётган бенз(а)пирен миқдори 5 мг/м3 тент. Ўрта Осиёнинг тоғли районларида ҳавода унинг концентрацияси 0,1 мг/м3. Болтиқ денгизи қирғоқлари атмосферасида, Баку шаҳари атрофлари ҳавосида 1 мг/м3. Маҳаллий ҳавони ифлослантирувчи, манбалардан ажралиб чиқаётган канцероген моддалар бир неча ўн баробар РЭМга етиб боради. Москва шаҳрининг Братево микрорайони ҳавосида бенз(а)пиреннинг концентрацияси 20 РЭМ га тўғри келади. Москва дарёси сувида канцероген модцалар РЭМдан 100 маротаба кўпроқ топилди. 2. Озиқ-овқатларнинг полициклик ароматик канцерогенлар билан ифлосланиши Канцероген моддаларнинг яна бир хавфли томони, уларнинг озиқ-овқат, ичимлик сув билан ошқозон системасига тушиб ўсимтали касалликларни чиқаришдир. Олимларнинг фикрича, бенз(а)пирен ва бошқа канцерогенлар кўп

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК миқдорда озиқ-овқатлар, гўшт ва сут маҳсулотларида учраб туради. Бенз(а)пиренни сув ҳавзаларида учраб туришининг асосий сабабларидан бири саноат корхоналарининг чиқинди сувларини очиқ сув ҳавзаларига тозаланмай ташлаши ҳисобигадир. Айниқса, коксахимия, сланц нефтни қайта ишлаш, нефтехимия саноати корхоналарининг чиқинди сувлари сув ҳавзаларини канцерогенлар билан зарарлаши аниқцир. Улардан ташқари аҳоли турар жойларидаги ифлосликлар (ўз таркибида канцероген моддаларни ушловчи) ёғингарчилик, сел оқими билан ювилиб сув ҳавзаларининг ифлосланишига сабаб бўлмоқца. Лекин, водопровод системаси замон талабига жавоб берадиган ҳолатда ишласа, яъни коагуляция, фильтрация, тиндириш, хлорлаш жараёнлари ишласа канцероген моддаларидан 11—92% гача тозалаш мумкин (А.П.Ильницкий; КЛ.Ершова ва бошқалар). Бундай водопровод сувларида канцероген моддаларнинг миқдори бир литрда 0,003—0,0073 мкг аниқланди. Агар, одамларни кундалик ичимлик сувини миқдорини 2,4 литр ҳисобланса, инсон умрининг охиригача, яъни70 ёшида ҳаммаси бўлиб 0,27—0,47мг канцероген маддаси олар экан. Озиқ-овқатлар билан организмга тушадиган канцерогенлар миқдори анча кўпроқ. Негаки, у моддаларни миқцори озиқ-овқат маҳсулотларида кўпроқ учрайди. С.Фабиан далилларига қараганда озиқ-овқатлар билан организмга тушадиган канцерогенлар миқцори 10 мкг, бенз(а)пирен озиқ-овқатлар билан организмга 12 мг (йил давомида) киради. Худди шундай фикр Барнефф томонидан айтилган эди. Аммо В.Фритц фикрича ва унинг далиллари бўйича 70 ёшли одам ейиш-ичиш орқали шу ёшга етгунча 24 дан 85 мг гача канцероген моддаларни олади. Жумладан, полиз маҳсулотлари билан 8,4 —4,1 мг; хамирли овқатлар билан 4,7—28,4 мг; мевалар билан 1,1— 7 мг; ёғ ва мойлар билан 1,4—5,3 мг ва бошқалар билан 1,9 мг; сув билан 0,5 мг. Бу маҳсулотлар кўпинча саноат марказларига яқин шудгорлардан олинган намуналарда аниқланган. Қизиғи шундаки, ўсимликларнинг турларига қараб канцерогенлар миқцори бир хил эмас. Фактлар шуни кўрсатдики, ўсимлик мойида ҳам канцерогенлар кўпроқ учрайди.

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК 10 -жадвал 70 ёшли организмига 70 йил давомида кирган 3,4 бенз(а)пирен ( Waller ) Аҳоли турар жойи Ҳаво билан организмга кирадиган канцерогенлар Организ мга сув билан тушадиг ан канцеро Организм га озиқ- овқат билан тушадиган канцерогеЯшаш жойид а Автомагис трал ва саноат Маъмури й 0,76 4,7 0,37 4,6 Катта саноат 0,53 3,20 0,27 4,6 Ўрта саноат 0,41 2,86 0,25 4,6 Кичи к 0,25 1,78 0,47 4,6 Кишлоқ яшаш 0,19 0,34 0,29 4,6 Жадваддаги далиллардан кўриниб турибдики , бенз ( а ) пиреннинг кўпроқ миқдори атмосфера хавоси ва озиқ - овқат билан кирар экан . Демак, инсон учун атмосфера ва озиқ-овқат экологияси катта аҳамият касб этади. Атмосфера ҳавосининг муҳофазаси тўғридан-тўғри инсон саломатлигини сақлашга қаратилган. 3. Тупроқнинг канцерогэн моддалари билан ифлосланиши Кейинги йиллардаги олиб борилган илмий тадқиқот ишлари шуни кўрсатдики, канцероген модцалар ҳеч қачон ўз-ўзидан пайдо бўлиб қолмайди. Тупроқни ифлослантирувчи манбалари 17 дан ортиб кетади. Авваламбор, канцероген моддаларнинг пайдо бўлишининг ўзи кўп тортишувларни келтириб чиқармоқца. Масалан 3,4 бенз(а)пирен турли туман пиролитик реакциялар натижасида пайдо бўлиб, инсонни ўраб турган атроф-муҳитга тушади. Улар ичида космосдан ҳаво орқали ифлосланиш, геохимик жараёнлар оқибатида, яъни, нефт маҳсулотлари,

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК газ, тошкўмир, торф ва бошқаларнинг ёниши окибатида пайдо бўладиган полициклик ароматик карбон сувлари, вулкан жараёнларида, ўрмонларнинг ёниши оқибатида, ўсимликларнинг ўзида ультирафиолетни таъсири, фотосинтез реакцияси оқибатида пайдо бўладиган углеводород ва бошқалар шулар жумласидан. Инсоннинг антропоген фаолиятини назарда тутиб Л.М.Шабад ва бошқалар тупроқни канцерогенлар билан ифлосланишини асосан атмосферадан ёғингарчилик окибатида ерга ювилиб тушадиган канцероген моддалар деб тушинадилар, улар космосдан саноат марказларини дудбуронларидан атмосферага тушадиган карбон сувлари, канцерогенлар, иситиш системалари дудбуронлардан атмосферага ташланадиган полицликлик ароматик карбон сувлари, транспорт воситалари орқали пайдо бўладиган зарарли омиллар, қурум, кул, 3,4 бенз(а)пирен ва бошқалар шулар жумласидандир. Улардан ташқари канцероген моддаларни ушловчи чиқинди сувлар билан экинларни суғоришда ҳам тупроқларнинг ифлосланиши кузатилади, саноат марказлари жойлашган территориялардан ювилиб тушган чиқинди сув таркибидаги канцероген моддаларнинг ерга шимилиши ва бошқа жараёнлар тупроқнинг ифлосланишига олиб боради. Шаҳар тупроқларига қараганда қишлоқ тупрокдарида канцероген моддаларнинг миқцори анча кам. Масалан, 13 мкг 1 кг гупроққа тўғри келади. 3-схема Тупроқнинг, канцероген моддалар билан ифлосланиши Ҳаво, турли ахлатлар ~~~"""-—„ Саноат корхоналари чиқиндилари, ўсимликлар Космос, ҳайвонлар маҳсулоти Оқава сувлар Ёғингарчилик Улган инсонлар

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Тупроқнинг табиий муҳитида канцероген моддалар йигилиб, кўпайибгина қолмай, балки улар турли биологик жараёнлар оқибатида парчаланиб камаяди ҳам. А.Я.Хесина ва Я.М.Соровскаяларнинг олиб борган илмий ишлари канцероген моддалари билан ифлосланган тупроқларда турли патоген ва сапрофит микроорганизмлар уларни шимиб қолибгина эмас, балки уларни парчалар ва метоболитларини пайдо қилади. Тажрибалар шуни кўрсатдики, тупроқ микрофлораси 7% гача канцероген моддаларни парчалаб 3 ой давомида камайтириб юборар экан. Н.И.Тонкопий ва бошқаларни далилларига қараганда тупрокда тушган 100 мкг/кгканцерогенни 18,3—95 мкги, 1000 мкг/кг 701 J мкги парчаланиб кетар экан. Ифлосланган тупроқда канцероген моддаларни бирламчи миқдорининг пасайиши, уни тупроқни пастки қаватларига шимилиши оқибатида ҳам рўй беради. Масалан, нефтни қайта ишлаш заводи атрофида канцероген моддаларни ернинг 1,5 метрлик чуқурлигида топилгани ҳамДа бенз(а)пиренни грунт сувларигача бориб етгани маълум. 3,4 бенз(а)пиренни тупроқдаги таъсирга чидамлилиги ҳам экологик, ҳам гигиеник аҳамиятга эга. Баъзи бир олимларни^г фикрича, 3,4 бенз(а)пирен тупроқца анчагина чидамли. Масалан, нерозин моддаси тупроққа тушгандан сўнг 10—12 ойда парчаланаР экан. Тонкопийни фикрича, 3,4 бенз(а)пирен тупроқца 11—20 кундан кейин 22—50% камайган. 3 хил тупроққа солинган нерозйн 14— 16 ойдан сўнг парчаланиб тугаган, айниқса, актив реакцияга эга бўлган тупроқда незаринни йўқолиши тезроқ ўтган. Реакцияси нордон тупроқца канцероген модцасининг деструкцияси тезроқ ўтадЯ • Биринчи 10 кунда рН 4,5 реакцияга эга бўлган тупроқца ўртача 95% бенз(а)пирен парчалангани, рН-6,6—85,6%, рН—7,2 бўлганда парчаланиш 49,2% га етган. Умуман, 3,4 бенз(а)пиренни тупроқдаги фон миқдорига етишИ учун кўпчилик олимларнинг фикри ҳар хил. Г.И.Сидоренко тупроқца лаборатория шароитида 99% канцерогенни йўқ бўлишИ учун 4,3—5,2 йил керак. Шудгор шароитида эса 3,6—5,2 йил ўтшш* керак. Яннуева ва бошқаларнинг фикрича канцерогенна

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК парчаланиши учун 2—4 йил керак бўлади. Я.М.Шабаднинг фикрича тупроқцаги канцероген моддасини фон миқцори 1 кг тупроқда 13 мкг аниқланса бўлади. Чунки, абиоген ва биоген жараёнлар шуни тақозо қилади. Юқорида 3 tfKP килинганлардан келйб чиқадиган хулоса шуки, канцероген utjNWap қаерда бўлмасин ерга тушади, ердан яна ўсимлик танзсига> Ҳавога- еР ости сувларига ўтиб, уларни зарарлаши щФтн- Инсон W атроф-муҳит ичида бўлгани учун унинг организ)*ига комплекс ҳолда ўтиши мумкин, яъни ҳам чанг, хам озиқ-ов#т> сув ва атмосфера ҳавоси билан организмни зарарлайди. ўтказилган ўнлаб тажрибалар шуни кўрсатдики, канцероген мОДДаларни қайси экосистема факторлари орқали организмга туиС^301111 барибир Рж касаллигини чикаради. Ҳаво билан кирса юқори ^афас йўлларида (ўпкада кўпроқ), сув ва озиқ-овқат билан кирса рюаллик ошқозон ичак системасида, тери орқали таъсир кўрс^тса' теРиДа рак касалликлари пайдо бўлади (В А Книжю#оВ> N . Waterman , Л.ФЛарионов ва бошқалар). Шундай £иЛиб> канцероген моддалари, жумладан, 3,4 бенз(а)пиренКайси ^л билан организмга тушмасин, улар қонга тушади, қон орқаш орган ва системаларга тарқалади ва бутун органларни зарарлайди, жумладан, жигарни, қизил ўнгачни, ўпкани буйрз»301' тўкима ва хужайраларда ўсимта касалликларнинг ривожи учун)1МК0НИЯТ туғилади. Канцерок*1 м°ДДалар билан атроф-муҳитдаги инсонни ўрао турган муҳит# ифлосланишини назарда тутиб, энг асосий экологик муаммо экан)(НИ тушунмоқ касалликни келиб чиқишини олдинй олмоқ асосий вазиФа бЎлиб хисобланади. келажакдаги бўладиган ўсимтали касалликларни илмий асосда олдиндан кўра биладиган бўлишни таъминлаш керак. 4. Канцероген моддаларни меъёрини ишлаб чиқиш услубларини мукаммаллаштириш, яъни уларнинг айримлари учун ва бир нечта канцерогенлар учун ва асосан улар организмга комплекс турли йўллар билан тушганда қайси меъёрда бўлишини аниқлаш ва ишлаб чиқиш зарур. 5. Ва шулар асосида, инсон учун рухсат этиладиган меъёрни асослаш зарурати туғилади.

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК 6. Канцероген моддаларни атроф-муҳитга тарқатадиган манба ва сабаб бўлаётган объектлардаги технологик жараёнларни янгилаш, иложи борича ҳавога, сувга ташланадиган канцерогенларни миқдорини ўта камайтириш, уларни чиқиш жойларида зарарсизлантириш, нейтраллаш, рак касалини камайишида энг катта профилактик ҳисса бўлади.

Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Роберт Л. Смит. Наш дом планета земля. М.: Мысль, 1982. 2. Ш.Т.Огабаев, М.Н.Набиев. Инсон ва биосфера. Тошкент, 1984. 3. Ш.Т.Отабаев, М.Н.Набиев. Инсон ва биосфера. Тошкент: Ўқитувчи, 1996. 1. Ш.Т.Отабаев, Т.И.Искандаров. Комунал гигиена. Тошкент: Ибн Сино, 1996. ^ 4. Ш.Т.Отабаев, Э.Турсунов. ?ркистонда экологаянинг тарихи, бугуни ва келажаги. Тошкент, 2000. 5. Н. А. Агаджанян. Человек и биосфера. М.: Знание, 1987. 6. Введение в геогигиены. АН СССР. М.: Наука, 1966. 7. В.Василенко. На пути к ноосфере^. Алма-Ата, 1997. 8. К.С.Заиров, Ю.В. Новиков. Вопросы гигиены водоснабжения. Ташкент: Медицина, 1982. Ю.В судьбе природы наша судьба: Писатели об экологических проблемах. КН. М.: Художественная литература, 1990. 11.Г.В.Новиков. Санитарная охрана окружающей среды современного города. М.:Мысль, 1978. 12.Данило Ж Маркович. Социальная экология. М.: Просвещение, 1991.

O'xshashlar

Атроф табиат муҳитни муҳофаза қилиш ва табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий ҳуқуқий меҳанизм

Саноат, транспорт, қишлоқ хўжалиги, энергетика ва бошқа тармоқларда атроф табиий муҳитни ҳуқуқий муҳофаза қилиш

Атроф-муҳитнинг такрор ишлаб чиқаришдаги аҳамияти ва уни муҳофаза қилиш зарурияти

Табиатни муҳофаза қилиш таълим тарбияси

Ўсимлик ресурслари, уларни муҳофаза қилиш