Atmosferani bulg`ovchi asosiy omillar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Atmosferani bulg`ovchi asosiy omillarReja: 1. Zararli moddalar ajratuvchi manbalar va ularni ng tashqi muhitga ta`siri. 2. Atmosfera havosi tarkibidagi changlar. 3. Changning zararli ta`siri.

www.arxiv.uz Insoniyat taraqqiyotining XXI – asrida turibmiz. O`tgan asrga nazar tashlasak, bu asrda har qanday bo`zronlar, falokatlar, ikki marta jahon ururshi va hozirgacha tinmayotgan hududiy janjallar va boshqainqiroziy voqealardan qat`iy nazar birmuncha ijobiy o`zgarishlar ham ro`y berdiki, bularni hisobga olmaslikning iloji yo`q. Tarixdan ma`lumki, hamma duyodagi mustaqillikka erishgan davlatlardan birortasi qurbonlarsiz va yo`qotishlarsiz va vayrongarchiliklarsiz erishgan emas O`zbekiston mustaqilligining imkon qadar kam yo`qotishsiz va qurbonlarsiz bo`lganligi, O`zbekiston mustaqilligining o`ziga xos xususiyati hisoblanadi. O`zbekiston mustaqilliginin birinchi yilidan boshlab, Davlat bosh islohotchi tomonli asosida O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy yo`nalishlar belgilandi va bu yo`ldan og`ishmay borilmoqda. Ma`lumki, fan—texnikaning rivojlanishi birinchi navbatda ishlab chiqarish kuchlarini qayta taqsimlashga olib keladi. Yangi texnologiya bilan ishlab chiqarish samaradorligi oshadi, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifati yaxshilanadi. Dunyo bozoridagi raqobatni vujudga keltiradi va ilm –fan darajasi past bo`lgan davlatlarda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni jahon bozorida sotish imkoniyati yoqoladi. Davlatimiz rahbari tashabbusi bilan otkazilayotgan o`quv tizimi islohoti bir necha bosqichda belgilangan. Bunda birinchi bosqich to`liqsiz o`rta ma`lumot, 9 yillik maktabkarda amalga oshiriladi, ikkkinchi bosqich to`liqsiz kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarda bajariladi va keyingi bosqichga Universitet va Institutlarda to`liqsiz oily ma`lumotli bokalavrlar tayyorlash yo`lga qo`yiladi. Nihoyat oxirgi bosqich magistrlar, yani yo`nalish bo`yicha etuk mutahassislar tayyorlash bilan natijala-nadi. Oliy o`quv yurtlarida o`zbek tili Davlat tili deb e`lon qilingandan beri, darslar o’zbek tilidan olib borilayotgan bo’lsa xam, foydalanilayotgan darsliklardan iborat.

www.arxiv.uz Yana shuni xam ta’kidlash kerakki rus tilidagi adabiyotlarnining texnika soxasiga tegishli xollarda atamalar masalasi xam murakkab Atamalar ustidan xam echilmagan muammolar ko’p, shuning uchun xam texnika oily o’quv yurtlarida darsliklar yaranish muammosi dolzarbdir. Hayot faoliyati xavsizligi fani texnika fanlari sirasiga kiradigan fan edi. Bu fan u bu muammolar to’la o’tish bilan birga, uning paydo bo’lganligiga uncha ko’p vaqn bo’lmaganini xisobga olsak, bu fan uchun umuman darslik yo’q. Bu fan xam o’z- o’zidan paydo bo’lgan yo’q. Uning negizini uchta fan tashkil qiladi. Bular; «Mehnatni muhofaza qilish va hayotiy faoliyat havfsizligi» atrof- muxitni muhofaza qilish, fuqarolar mudofasi fani bo’lib, avvallari bu fanlar mustaqqil o’qilganligi sababli, xar bir o’z uslubiy qo’llanmalari, darsliklari va tajriba o’tkazish hamda amalyotdan masala va misollar to’plashlariga ega. Mexnatni muxofaza qilishda sanoat changi masalasi ko’rildi. Changlar tabiiy va su’niy bo’lishi va bularni izoxlaganda su’niy changlar inson faoliyati natijasida paydo bo’ladigan changlar deb tushundi. Orolning qurishi va uning ostida to’plangan minglab tonna tuzlarning atmosferaga to’zon sifatida shamol bilan birga xarakatlana boshlaydi va bu to’zonlar butunlay bunday xodisalardan yiroq bo’lgan, serhosil bo’lgan erlarga borib tushishi bu erdan xam halokat yoqasiga olib kelishi mumkinki, buning natijasida butun bir o’lka ekalogik muvozanati buzilishi mumkin bo’lgan bu xodisani ta’biiy chang oqibati ekanini va bu agar chuqurroq qaralsa, inson faoliyati natijasidan kelib chiqqan su’niy chang ekani tushiniladi. Bu fan inson faoliyatining ishlab chiqarish jarayonidagi faoliyat bilan chegaralanmasdan, uni ishlash muxiti xar xil bo’lishi mumkin bo’lgan tabiiy va tasodifiy ofatlardan saqlanish tabiat va odamzot uyg’unligini yalpi tushunish, tabiatga mulohaza bilam, uning muvozanat zanjirini uzilib ketishdan ehtiyot qilgan holda yondashish masalalarini inson ongiga singdirish vazifasini bajaradi. Tashqi muhitni ifloslantiruvchi moddalar va ifloslanish darajasi. Er sharini o`rab turgan atmosfera havosining umumiy og`irligi 5.3 х 10 18 kg ni tashkil qilish hisoblab chiqilgan. Dengiz yuzasida har bir kvadrat santimetr

$www.arxiv.uz yuzaga 1 kg havo og`irligi to`gri keladi. Bu havo miqdorining asosiy qismi ya`ni 90 m er yuzasidan 15 kmgacha balandlikda, 99% i 30 km va 99, 99% m 48 km balandlikda ekanligi aniqlandi. Odam tinch holatda 5-10 l\min, o`rtacha zo`riqish holatida 30 l\min va qattiq zo`riqishdan 100 l\min miqdorida havo sarflaydi. Bu o`rtacha sutkasida 15 kg atrofida demakdir. Hech qachon va hech qayerda mutlaqo toza havo bo`lmaydi. Uning asosiy qismlari: N2-№ 78.09% kislorod 0, 20, 94 %, argon – Ar 993 % va qolgan 904% mCo, Ne, He CH 4 , Kr, Xe, O, NH 3 , NO 2 SO 2 . H 2 S va yana bir qancha birlikmalardan tashkil topgan. ZARARLI MODDALAR AJRATUVCHI MANBALAR VA ULARNING TASHQI MUHITGA TA`SIRI Tashqi muhitni muhofaza qilish emas. Insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlarida bu muammolar har xil qirralar bilan ko`rinish berib kelgan. Masalan. O`rta asr boshlarida jahonning katta shaharlarida isistish uchun va boshqa maqsadlar uchun tosh ko`mirningdan foydalanish boshlangan kezlarda bu shaxarda tutunning ko`payib ketishi natijasida odamlairning tutunga qarshi kurash e`lon qilgani haqiqat. Keyingi vaqtda 30 chi yillarda po`lat ishlab chiqarishga extiyoj ortgani sababli korxonasi zich bo`lgan Evropa hududdidagi Angliya va Belgiya davlatidagi shaxarlarda tutun ko`payib ketishi aholida kasallik- larning ko`payishiga olib keldi. Asrimizning 50 nchi yillridan boshlab avtomobil dvigatelleridan chiqayotgan gaz dunyo miqiqyosida eng xavfli ekologik muhitning buzilishiga olib keladi. Atmosfera havosinin bulg`anishi tushunchasiga har xil ma`no berishga harakat qilinadi. Bu tushunchni umumbashariy nuqtai nazardan olib qarasak dunyo miqiyosida ajralib chiqayotgan zararli moddalar miqdorini ko`z oldimizga keltiramiz.$

www.arxiv.uz Amerika Qo`shma Shtatlarida issiqlik elerktr stansiyalarida tosh ko`mir yo`qish narijasida hosil bo`ladigan changlarning tozalash qurilmalaridan keyin atmosferaga chiqarib yuborilayotgan miqdori yiliga 180.000.000 t ni tashkil qiladi. Metallurgiya sanoatiga ajratiladigan chang miqdori 150.000.000 t deb bu miqdor 120.000.000 t ni tashkil qiladi. Eski ittifoq AQSH dan kam elektr energiyasi ishlab chiqarmagan, demak, yoqilg`I va ko`mir yuqoridagilar atrofida har qanday davlatning rivojlanish darajasi unda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasi va sanoat korxolarida ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifati va dunyo bozoridagi raqobarbardorligi belgilaydi. Changlarni o`ziga xos xususiyati shundaki, ular asosan qattiq moddalarning zarrachalari hisoblanadi.lekin ularning tarkibida kimyoviy reaksiyalar natijasida hosil bo`lgan zarralar ham anchagina miqdorni tashkil qiladi. Energetika sohasida yoqilg`I moddalar yonganda hosil bo`ladigan qoldiq moddalar ko`p shu zarralar qatorini egallaydi. Bunday changlar atmosferaga chiqarib yuborilgan qismi kattaligi 5 ming dan kichik changlardan tashkil topganligi sababli va ularning solishtirma og`irligi atmosfera havosi solishtirma og`irligiga tengligini hisobga olsak bu changlar darli erga qo`nmay atmosfera havosninin bir qismi sifatida doim suzib yuradi. Bu changlarning atmosfera havosida ko`payishi quyosh nurlarining erga etib kelinishi qiyinlashtiradi. Ya`ni notabiiy sozlar vujudga keladi bu esa o`z navbatida shamollarning harakatlanishi yo`nalishlarini o`zgartirib yuboradi. Ularning tarkibidagi bulutlar doimiy yurish joylarini o`zgartirib, yozish kerak bo`lgan yom`gir butunlay boshqa hududlarga yog`adi. ATMOSFERA HAVOSI TARKIBIDAGI CHANGLAR Sanoatda, transport vositalarini ishlatishga va qishloq xo`jaligida bajariladigan ishlarning deyarli hammasida cnahg hosil bo`lishi va ajralishi kuzatiladi. Umuman changlarning turlari ularning ilib chiqishi manbalarini hisobga olib, ularni tabiiy va su`niy changlar bo`lib qaratadi. Tabiiy changlar sirasiga

www.arxiv.uz tabiatda inson ta`sirisiz hosil bo`ladigan changlar kiritiladi. Bunday changlar shamol va qattiq buronlar ta`sirida qush va tuproqning erroziyalangan qatlamlarining uchishi, o`simlik va hayvonot olamida paydo bo`ladigan changlar vulqonlar otilishi, kosmosdan er atmosferasi ta`sirida tushib qolgan metioritlar va boshqa kosmik kemalarning yonib ketishidan changlar va boshqa holatlarda hosil bo`ladigan changlar kiradi. Atmosferadagi changning miqdori shimoliy rayonlarga nisbatan janubiy rayonlarda qish oylariga nisbatan yoz oylariga ko`p bo`ladi. Su`niy changlar sanoat korxonalarida va qurilishda insonlarning ta`siri natijasida hosil bo`ladigan changlar kiradi. Sanoatda choyan po`lat ishlab chiqarishda domna va marten pechlarida, bu sanoatning quyuvchilik sexlarda, qurilish ishlarida er qozish ishlari, portlatish, sement ishlab chiqarish, va tog`larda ma`nodanlarni qozib olish ishlari olishda ko`p miqdor chang ajraladi. Changning kelib chiqishi bo`yicha organic mineral va aralashma changlar deb belgilanadi. Changning zararli ta`sirining tavsifi asosan uning kimyoviy tarkibiga bog`liq. Changlarning qattiqligi bo`yicha uch gruppaga bo`lib qaraladi. A) kattaligi 10 ikmdan katta dan kata bo`lgan changlar deb yuritiladi. Bunday changlar erga qo`nadi. B) kattaligi 10 ikmdan 0.25 ikm gacha bo`lgan changlar. Bu changlarni mayda changlar deb yuritiladi. Ular erga erga, yomg`ir, qor va shbnam kabi erga yog`ilayotgan zarralarga ilashib qolgan holatlarda qo`nishi mumkin. B) Kattaligi 0.25 ikmdan kichik bo`lgan changlar ul`tra micros-kopik changlar deb yuritiladi. Va bu changlar erga qonmay broun harakati qoidalariga buysungan holda uchib yuradi.Changning zararli ta`siri Xalk xujaligidagi kup ishlarni bajarishda chang xosil kilish buladi. Ular kelib chikish manbalariga kura, tabiiy va sun'iy changlarga bulinadi. Tabiiy changlar -

www.arxiv.uz inson ta'sirisiz xosil buladi. Bunday changlar turkumiga shamol va buronlar ta'sirida kum va tuproklarning erroziyalangan katlamlari uchishi, usimlik va xayvonot olamida, vulkonlar otilishi boshka xollarda paydo buladigan changlarni kiritish mumkin. Tabiiy changlarining atmosfera muxitidagi mikdori tabiiy sharoitga, xavoning meteriologiya xolatiga, yilning fasllariga va aniklanayotgan zonaning kaysi mintakada joylashishiga boglik. Masalan, atmosferadagi changning mikdori shimoliy tumanlarga nisbatan janubiy tumanlarda, urmon zonalariga nisbatan chul zonalarida, shuningdek, kish oylariga nisbatan yoz oylarida kuprok bulishi ma'lum. Aniklanishicha, xar bir kubometr xavo tarkibida chang zarralari dalalar va boglarga nisbatan shaxarlarda un marta kuprok ekan. Togli xududlarda esa chang zarralari undan xam kamrok buladi. Sanoat korxonalari va kurilishlarda insonning bevosita ta'siri natijasida sun'iy xosil buladi. Ishlab chikarishning ba'zi bir tarmoklarida shunday xafvli sanoat changlari ajraladiki, ularni tozamasdan chikarib yuborish fojiali okibatlarga olib keladi. Kelib chikish xususiyati buyicha organik, mineral va arlashma changlar farklanadi. Changning zararli ta'siri-uning kimyoviy tarkibiga boglik. Sanoatda, trasport vositalarini ishlatishda va kishlok xujaligida bajariladigan ishlarning deyarli xammasida chang xosil bulishi va ajralishi kuzatiladi. Umuman changlarning turlari ularning kelib chikish manbalarning xisobga olib, ularni tabiiy va sun'iy changlarga bulib karaladi. Tabiiy changlar sirasiga tabiatda inson ta'sirisiz xosil buladigan changlar kiritiladi. Bunday changlar shamol va kattik buronlar ta'sirida kum va tuprokning erroziyalangan katlamlarining uchishi, usimlik va xayvonot olamida paydo buladigan changlar, vulkonlar otilishi, kosmosdan yer atmosferasi ta'siriga tushib kolgan metioritlar va boshka kosmik jismlarning yonib ketishidan xosil buladigan changlar va boshka xollarda xosil buladigan changlarni kiritish mumkin. Tabiiy changlarning atmosfera muxitidagi mikdori tabiiy sharoitga,

www.arxiv.uz xavoning xolatiga, yilning fasllariga va aniklanayotgan zonaning kaysi mintakaga joylashganligiga boglik. Avtomobil dvigatellarida yonishdan xosil bulgan gaz dunyo mikyosida eng xavfli ekologik muvozanatni buzilishiga olib keladigan omilga aylandi. Dunyo axborot agentliklarining ma'lumotlariga karaganda planetamiz xududidagi katta shaxarlarning deyarli xammasida avtomobillar chikargan gazlar muammosi kundalang turibdi. Shuni xam ta'kidlash muximki, avtomobillarga karshi kurash ochishning imkoniyati yuk. Chunki insoniyat tarakkkiyotini avtomobillarsiz tasavvur kilish kiyin. Dunyo mikyosida ajralib chikadigan zararli moddalar mikdorini kuz oldimizga keltiradigan bulsak, AKSH da issiklik ES - da tosh kumir yokish natijasida xosil buladigan changlarning tozalash kurilmalaridan keyin atmosferaga chikarib yuborilayotgan mikdori yiliga 180.000.000 tonnani tashkil etadi. Metallurgiya sanoatida ajraladigan chang mikdori 150 mln. tonna deb keltirilgan. Yogochsozlik sanoatida esa bu mikdor 120 mln. tonnani tashkil etadi. Eski ittifok AKShdan kam elektr energiyasini ishlab chikarmagan, shuningdek, Yevropa mamlakatlari xam shuncha mikdorda chang chikarish mumkin. Sun'iy changlar sanoat korxonalarida va kurilishlarda insonning bevosita yoki bilvosita ta'siri natijasida xosil buladigan changlar kiradi. Masalan, mashinasozlik sanoatida - chuyan ishlab chikaruvchi domna va marten pechlarida va bu sanoatning xamma kuyuvchilik sexlarida, issiklik ES - da yokilgan kumirning ma'lum kismi kul va tutun sifatida atmosferaga chikarib yuboriladi, kurilish ishlarida yer kazish ishlari, portlatish ishlari, sement ishlab chikarish va boshka juda kup ishlarda juda kup mikdorda chang ajraladiki, bu changlarni atrof-muxitga chikarib yuborish tabiatga xalokatli ta'sir kursatishi mumkin. Changning kelib chikishi buyicha organik, mineral va aralashma changlar deb belgilanadi. Changning kattaligi buyicha uch gruppaga bulib karaladi:

www.arxiv.uz a) kattaligi 10 Mkm dan katta bulgan changlar yirik changlar deb yuritiladi. Odatda bunday changlar uz ogirligi ta'sirida yerga kunadi. b) kattaligi 10 Mkm dan 0,25 Mkm gacha bulgan changlar. Bu changlarni mayda changlar yoki mikroskopik changlar deb yuritiladi. Ular yerga ma'lum ijobiy sharoitlar bulganda, masalan, yomgir, kor va shabnam kabi yerga yogilayotgan ogir zarralarga ilashib kolgan xolatlarda kunishi mumkin. v) kattaligi 0,25 mkm dan kichik bulgan changlar ultra mikroskopik changlar deb yuritiladi va bu changlar xech kachon yerga kunmay broun xarakati koidalariga buysingan xolda uchib yuradi. Changlarning fizik va ximiyaviy xossalari ularning dispersligi (katta- kichikligi) zarrachalarning shakli, erish kobiliyati xamda ximiyaviy tarkibiga boglik. Changning dispersliligi uning gigiyena jixatidan baxolash uchun eng muxim alomati xisoblanadi. 2.Changlarning organizmga ta'sirining kup xil kurinishida bulishini ularning kimyoviy tarkibi belgilaydi. Changning asosiy ta'siri eng avvalo nafas olganda vujudga keladi. Changli xavo bilan nafas olish asosan nafas organlarining zaxarlanishi: bronxit, pnevmokonioz yoki umumiy zararlanish rivojlanishini vujudga keltirishi mumkin. Ba'zi bir changlar kushimcha kasalliklar tugdirish xususiyatiga ega. Changning bu asosiy bulmagan ta'siri yukori nafas yullari, kuzning shillik kavati, teri koplami kasalliklarida kuzga tashlanadi. Changning upka yuliga kirishi pnevmoniya, sil, upka rakining kelib chikishiga sharoit yaratishi mumkin. Nafas olganda nafas yullariga kiradigan 5 mkm li va undan katta chang zarrachalarining xammasi yukorigi nafas olish yullarida, birinchi navbatda, burun bushligida ushlanib koladi. Buning okibatida shillik parda shikastlanadi va yalliglanadi. Bu xolning oldi olinmasa, u zurayib, katarga aylanadi, burun bushligining tozalash xususiyati pasayadi. 5 mkm dan kichik chang zarrachalari upkagacha kirib boradi. Upkadan chang turli yullar bilan masalan, limfatik yullarni yuvish yuli bilan chikarib yuboriladi.

www.arxiv.uz Sanoat korxonalarini loyixalash sanitariya normalarida (SN-275-71) ishlab chikarish xonalari xavosida changning yul kuyilgan chegaraviy mikdori belgilangan. № Moddalar Yo`l qo`yilgan chegarayiy miqdor kattaligi m/m Xaflilik klassi (sinfi) 1 Alyuminiy va uning qotishma lari 2 4 2 Yoqilg` benzini 100 4 3 Aston 200 4 4 Aminoplastlar 6 3 5 Uglerod oksidi 20 4 6 Marganes 0.3 2 7 70 % dan SiO bo1lgan chang miqdori 1 3 8 Ammiak 20 4 9 Mis changi 1 2 10 Qo`rg`oshin changi 0.01 1 11 Fenoplastlar 6 3 12 Ozon 0.1 1 13 Tamaki changi 3 3 14 O`simlik va hayvonlar changi 4 4 Ishlab chikarishda chang xosil bulishiga va uning inson organizmiga zararli ta'sir kilishiga karshi kurash tadbirlari kuyidagi yunalishlarda olib borilishi zarur: 1. Chang xosil bulishini butunlay yukotadigan texnologik jarayonlarni takomi l l ashtirish;

www.arxiv.uz 2. Chang chikadigan joylardan changni olib ketadigan maxsus ventilyasiya urnatish; chang chikadigan joylarni izolsiyalash; 3. Xonani nam usulda tozalash; 4. Ishlovchilarni sanitariya-maishiy xonalarning tulik kompleksi bilan ta'minlash; 5. Ishlovchilarni changdan saklaydigan resperatorlar, shlyomlar, kuzoynaklar, ximoya mazlari bilan ta'minlash. Ish xonalarining xavosini changdan tozalash changni maxsus kurilmalarda tutib kolish va tuplash bilan chambarchas boglik. Xavoni changdan mexanik va elektrofizik usullarda tozalaydigan bunday kurilmalar jumlasiga chang tindirish kameralari, siklonlar, elektr filtrlar ultratovush apparatlari, turli filtrlar kiradi. Chang zarralarining shakli sferik, yassi va boshka kurinishda buladi. Aeroollar xosil bulishida chang zarralari kondensasiyasining kup kismi du m a l o k s ha kl ga e ga bu l a di . Z ar r a ch al ar ni ng sh ak l i aer oz ol ni ng turgunligiga va organizmdagi xolatiga ta'sir etadi. Chetlari utkir kirrali chang zarralari upka tukimalarini jaroxatlaydi. Shisha - tola, asbest slyuda kabi chang turlari yukori nafas yullarining xujaylarini mikrojaroxatlashi, kuzning shillik kavatiga va teriga ta'sir kursatishi mumkin. Mashinasozlik sanoatida changning hosil bo`lishi qo`ymalarni tozalash va kesish, charxlash, mahsulotga sayqal berish va silliqlari, detallarni qum oqimi bilan tozalash ishlarini bajarganda hosil bo`ladi. Ishlab chiqarish changning ishchilar salomatligi zararli ta`siri ko`p. Olimlarga bog`liq bo`ladi. Ularga birinchi navbatga chang zarralarning fizik kimyoviy xossalari, kattaligi va shakli havodagi changning miqdori smena davomida ta`sir etish, muhit va mehnat faoliyati kabi boshqa olimlarning bir vaqtda ta`sir etishi kiradi. Chang ajralishning gigienik ta`siridan tashqari yana boshqa salbiy tomonlari bor: u texnologik jihozlarning emirilishini tezlashtiradi, qimmatbaho, materiallarni ishdan chiqarib iqtisodiy zarar etkazadi. Changlarning

www.arxiv.uz kimyoviy tarkibi va eruvchanligi, changning katta kichikligi, zarrachalarning shakli, ularning qattiqligi tuzilishi, elektr zaryadlanish xossalari organizmga ta`sir qilishda ahamiyatga molikdir. Changning asosiy ta`siri eng avvalo nafas olganda vujudga keladi. Changli havo bilan nafas olish asosan nafas organlarining zararlanishi: branxit pneviokonoz yoki umumiy zararlanishi vujudga keltiradi. Kremniy (11) oksid, simmikatlar, ko`mir, ba`zi-bir metallarning changlari, hamda har xil changlar ararlashmasi masalan mineral metallar changlarining ararlashmasi, pneviokonoz rivojlanishiga kimyoviy tarkibi har xil bo`ladi. Eritadigan changlar nafas yo`llarida tutulib so`riladi va qancha o`tadi, organizmga ko`rsatadigan keyingi ta`siri uning kimyoviy tarkibiga bog`liq masalan, qand changi zararsiz, Rb, Cu va boshqa metallarning changi zaharlovchi ta`sir ko`rsatadi. Changlarning katta kichikligi ko`rsatadi. Changlarning katta kichikligi, ularning havodagi turg`unligi, nafas yo`llariga kirish va qancha chuqurlikka kirib boorish imkonini belgilaydi. 10-20 ikm zarrachalar erga tortilishi juchi ta`sirida ma`lum tezlik bilan erga qo`nadi. Nafas olganda ular hafas yo`llarining yuqori qismlarida ushlanib qoladi. Nafas olingan havodagi ultro mikroskopik zarralarning 60 –70 % m o’pkada ushlanib qoladi. Moddalar juda yuqori darajada maydalanganda ularning eruvchanligining ortishi va o’pkada yshlanishi vaqtining kamayishi natijasida o’pka to’qimasiga changa o’xshash ta’sir etishi zaiflashadi, lekin zaxarlik ta’siri kuchayadi. Chang zarralarning ta’siri xar xil bo’lishi mumkin; sferik, yassi noto’g’ri. Aegrolar hosil bo’lishda chang zarralarning ko’p qismi dumaloq shakilga ega bo’ladi. Dezinteriya aerozollarida ega noto’g’ri, ko’p burchali, yassi shaklda bo’ladi. Zarralarning shakli aerozollarning turgunligiga va organizimdagi xolatiga ta’sir etadi. Chang zarralarning qattiqligi ularning zararning ta’sirida aytarli rol o’ynamaydi. Chang zarralarning elector bilan zaryadlangan bo’lishi aerozollarning turg’unligiga va uning bialogik aktifligiga ta’sir qiladi. Qattiq materiallarning changishi vaqtida chang zarrachalarning 90-98 % m musbat yoki manfiy zaryadlangan bo’ladi. Changning zararli ta’siri pinevmokoniozlar deb ataluchi kasb

www.arxiv.uz kasalligiga olib keladi. Ular silikoz –erkin kremniy (II oksidi changning ta’siridan rivojlanadigan pinevmokoniozning ko’p uchraydigan va xarakterli shakldir. Changli xavo bilan nafas olganda ancha yirik zarralari yuqori nafas yo’llarida ushlanib qo’ladi, asosan 5 mkm va undan kichik bo’lgan chang zarralari nafas yo’llarning chuqur bo’lishlariga tushadi. Organizmda ushlanib qolgan changlar miqdori chuqur nafas olganda xavodagi chang miqdori ortib ketganda ko’payadi. Silikoz juda changli sharoitda ko’p yil ko’pincha og’ir chang miqdorining o’zgarish xolatini tegashli davrlar muddati xronometrik kuzatishlar yordamida aniqlanadi. Mexnat Kodeksiga asosan, ishchilar ishga kirishishdan oldin tibbiyot kurigidan utkaziladi. Upka sili, yukori nafas yullari va bronxlar kasalligi, yurak-tomir xastaliklari yoki boshka kasalliklar bilan ogrigan kishilar changli ishlarga kabul kilinmaydi. Xafvsiz va soglom mexnat shar oi t i bi l an t a'm i nl ash uchun i shl ab chi kar i sh zonal ar i da xavo muxitining chang mikdori yul kuyilishi mumkin bulgan mikdordan «YKM» ortmasligi kerak. Changning xosil bulishi va tarkalishiga karshi kurashda texnologik jarayonlar avtomatik usullarga utkazilgan xolda jixozlarning zichligi oshirilib, ma'lum masofadan turib boshkarish tizimlariga utish muxim axamiyatga ega

www.arxiv.uzAdabiyotlar: 1. Qu dratov O. Ipakchilik sanoatida mеxnat muxofazasi. T., «Uzbеkiston», 1995. 2. Qishloq xo`jaligida islohotlarni chuqurlashtirishga doir qonun va mе'yoriy hujjatlar to`plami (1 va 11 qism) T. 1998. , 3. O`zbеkiston Rеspublikasining Konstitutsiyasi. T. «Adolat» 1992 4. O`zbеkiston Rеspublikasining mеhnat kodеksi. T. «Adolat» 1996 5. P.Gayupov X.E., Kabanov A.I. Paxtachilik xo`jaliklarida mеhnat muhofazasi. O`quv qo`llanma T. 1992. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Atmosferani ifloslantiruvchi manbalar

Mintaqa biosferasiga bo`lgan transportning ta’siri

Ekologik omillar

Ekologik omillar 2

Ekologik omillar haqida tushuncha