logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Ekologiya
  4. Ekologik omillar

Ekologik omillar

Yuklangan vaqt:

15.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56 KB
Ko'chirib olish
Ekologik omillar Reja: 1 Ekologik omillarning umumiy ta‘rifi 2 Ekologik omillar tasnifi 3 Abiotik omillar 4 Biotik omillar 5 Ekologik chidamlilik va valentlik 6 Minimum qonuniyatlari 7 Tolerantlik qonuni Tayanch iboralar: abiogenli, valentlik, geterotroflar, destruktsiya, konservatsiya, sut emizuvchilar, radikal tadbirlar, steno, termitlar, tolerantlik, evri, epipe 1 Ekologik omillarning umumiy ta‘rifi. Omillar atamasi bilan muhit, atrofdagi organizm yoki ularning jamoasini sharoit va elementlarining vaqt va makonda dinamik xilma-xilligi tavsiflanadi. Omil-jarayon yoki uning sharoitini, jarayonga ta‘sir etuvchi harakat kuchini yoki qandaydir jarayon yoki hodisaning mavjudlik shart-sharoitini ifodalaydi. Ekologik omil – muhitning har qayday elementi (yoki sharoiti) bo’lib, tirik organizmlarning hech bo’lmaganda bir rivojlanish fazasiga bevosita yoki bilvosita ta‘sir ko’rsatish qobiliyatiga ega. Ekologik omilga nisbatan tirik organizmlar moslashishiga harakat qiladi. 2 Ekologik omillar tasnifi. Ekologik omillar odatda jonsiz (abiotik) tabiat omillari, jonli (biotik) tabiat omillari turkumga bo’linadi. Muhitning ekologik omillarini batafsil tasniflash I.N. Ponomaryova (1978) tomonidan taklif etilgan. Bu taklif 1 jadvalda keltirilgan. Ba‘zi mualliflar antropogen omillarni (ularning muhimligi va o’ziga xosligidan kelib chiqib) alohida turkumga ajratishadi. 1 – jadvalda keltirilgan tasniflash biogeotsenozni ekotop va biogeotsenozga hamda uning komponentlarini tuzuvchilarga bo’lishga to’liq mos keladi. 1 jadval Muxitning ekologik omillarini tavsiflanishi Omillar guruhi Omillarning xususiyatlari I. Abiotik turkumlar Iqlimiy Edafogen (“edafos” - tuproq) Orografik Kimyoviy Yorug’lik, harorat, namlik, havo harakati, bosim Mexanik tarkibi, namligi, sig’imi, havo o’tkazuvchanligi, zichligi Relef, dengiz sathidan balandligi. Qiyalik ekspozitsiyasi. Havoning gazli tarkibi, suvning tuz tarkibi, tuproq eritmalarining tarkibi va kislotaligi. II. Biotik turkumlar Fitogen Zoogen Mikrobogen Antropogen O’simlikka mansub organizmlar Hayvonlar Viruslar, eng oddiy bakteriyalar, rikket-siyalar (kasallik paydo qiluvchi bakteriyalar) Inson faoliyati Omillarning boshqa tasniflari ham mavjud. Masalan, davriylik belgisiga ko’ra omillar davriy va nodavriy, paydo bo’lishiga ko’ra-kosmik, geologik, biologik, tavsifiga ko’ra – axborot, energetik, moddiy va boshqalardan iborat bo’ladi. 3 Abiotik omillar . Muhitning muhim (asosiy) abiotik omillari iqlim (harorat, yorug’lik, havo, bosim), tuproq, muhitning kimyoviy tarkibi va tabiiy, oziq-ovqat resurslarining mavjudligidir. Lekin aslida epitet g’oyatda shartli ravishda «muhim» hisoblanadi, shunday qilib, qayd etilgan abiotik omillar shu ma‘noda teng huquqligi, hattoki ulardan birontasi bo’lmasa tirik organizmlar uchun halokat hisoblanadi (istisno tariqasida: masalan, geterotrof - o’simliklar yorug’lik bo’lmasa ham rivojlanadi). Ekologik omillar yig’indisi organizmlarning o’sishi, rivojlanishi, yashab qolishi, organizmlarning ko’payishiga sabab bo’ladi, ularning mavjudlik sharoitini tavsiflaydi. Harorat omili misolida organizmlarning hayot faoliyati va yashashi uchun muhitning abiogen omillari ahamiyatini ko’rib chiqamiz. Hayot birinchi navbatda fermentli oqsillarning faoliyati va tuzilishini, xossalarini namoyon qiladigan haroratda saqlanadi. Bu haroratning o’rtacha 0 dan 50 0 S oralig’ini tashkil qiladi, lekin ko’pgina organizmlar uchun hayot faoliyati oralig’i keng. Ushbu belgilar bo’yicha organizmlarning ekologik turlari quyidagicha farqlanadi: termofil, kriofil va mezoterm. Termofillar jumlasiga haroratning yuqori shartli chegarasidan past haroratda yashay olmaydigan va ko’paya olmaydigan organizmlar kiradi (ko’pincha haroratning shunday chegarasi 18-20 0 S qabul qilinadi). Kriofillar jumlasiga (yoki termofoblar) teskari, faqat nisbatan past haroratda (10 0 S baland bo’lmagan) yashash va ko’payish qobiliyatiga ega bo’lgan organizmlar kiradi. Mezoterm organizmlar o’rtacha qiymatdagi haroratli omillarda yashay oladi. Mezotermlarga mo’tadil kenglikdagi bir qancha turlar kiradi. Organizmlarning asosiy massasi aktiv termoregulyatsiya faoliyatiga ega bo’lmaydi. Uning aktivligi tashqi tomondan oladigan issiqlikka, tanasining harorati esa atrof muhit haroratiga bog’liq. Ana shunday organizmlar poykiloterm yoki ekzoterm deb ataladi. Qushlar va ko’pincha sut emizuvchilar atrof - muhitni o’rab turgan haroratga bog’liq bo’lmagan holda doimiy haroratni ushlab turish qobiliyatiga ega (biokimyoviy reaktsiyalarning issiqligi hisobiga. Ana shunday organizmlar gomoyoterm (yoki) endoterm nomlarini olgan. Abiogen omillarni chuqurroq o’rganishga qiziquvchilar (Odum, 1986; Svetnik va boshq. 1987; Dedyu, 1990 va boshqalar) monografiya va ma‘lumotnomalar orqali tanishish mumkin. 4 Biotik omillar. Bir organizm hayot faoliyatining boshqalariga ta‘siri va ularni o’rab turgan muhiti biotik omillar deyiladi (sinonimlar: biogen, biologik, biotsenotik omillar). Biotik omillarni antagonistik va noantagonistik qismlarga bo’lish mumkin. Antagonistik munosabatda ikki turdagi organizmlar bir-birini yengadi (- -) , yoki ulardan birortasi o’ziga ziyon yetkazmasdan boshqasini yengadi (+ -). So’ngra shu yerda «+» belgili ijobiy, « - » belgili salbiy o’zaro aloqalari mavjud. Noantagonistik munosabatda ikki turdagi organizmlar bir-biriga munosabati bo’yicha (O O), bir taraflama – (O +) yoki ikki taraflama – manfaatli (+ +) bo’ladi. Antagonistik munosabatlarning asosiy shakllari yirtqichlik (+ -), parazitizm (tekinxo’rlik) (+ -) va raqobat ( - -) noantagonistik – simbioz (+ +), mutualizm (+ +), komensalizm (+ O) namoyon bo’ladi. Yirtqichlik bir turdagi organizmlarning boshqa turdagi organizmlar (bitta yoki bir nechta) bilan oziqlanishdan iborat. Biotsenozda yirtqichlarining sonini hamda ularning qurbonini tartibga soluvchi evolyutsion mexanizm xususiyati mavjud. Yirtqichlarni yo’q qilish ularni qurbonlarini yashash qobiliyatini pasayishiga, ya‘ni tabiiy muvozanatning buzilishiga olib kelishi mumkin. Parazitizm bu har xil turdagi organizmlarning biotik aloqalar shakli bo’lib, unda bulardan bittasi boshqasining hisobiga, uning tanasi ichida (endoparazitizm) yoki tashqarisida (ektoparazitizm) yashaydi. Parazit bilan organizm egasi orasidagi aloqaning uzoq davom etishiga bog’liq holda doimiy parazitizm yoki statsionar va vaqtinchalik parazitizimlarga ajratiladi. Parazitizmning mezoni uning o’ziga xosligi hisoblanib, ya‘ni evolyutsion mexanizm moslashishi hisobiga kun kechiradi. Raqobat – bu turlararo va turlar ichidagi shunday munosabatki, bunda populyatsiyalar (alohida tur) oziqlanish va yashash muhitining sharoitlari uchun bir-birlari bilan kurashadi. Populyatsiyalar me‘yor chegarasigacha o’sganda ichki fiziologik mexanizmlar regulyatsiyasi harakatga keladi : alohida turlarning o’limi ko’payadi, nasldorligi kamayadi, ruhiy tanglik holati (stress) paydo bo’ladi (janjallar, kannibalizm va boshqalar). Fe‘l-atvorli tartibga solish (hududiy va guruhli) muhim ahamiyat kasb etadi. Hududiy fe‘l-atvorli tartibga solish ichki raqobat shaklini ifodalaydi, yashab turgan hududidan foydalanishni boshqarish, populyatsiyaning ko’payishini chegaralab turadi. Guruhli fe‘l-atvorli tartibga solish turli yoshdagi alohida turlarning kichigidan – kattasiga qarab oziqalarini hal qilishni ifodalaydi. Turlarning evolyutsiyasida raqobatli munosabatlar muhim ahamiyatga ega. Ikkita turning yashash sharoitlariga bo’lgan talablari qanchalik o’xshash bo’lsa, raqobat shunchalik kuchli bo’ladi va ertami yoki kechmi bitta tur ikkinchisini siqib chiqaradi (G.F.Gauzening printsip ta‘rifi). Simbioz – bu o’zaro manfaatdorlik bo’lib, har xil organizmlarning o’zaro munosabatlari emas. Simbiontlar faqat o’simliklar, o’simliklar va hayvonlar faqat hayvonlar bo’lishi mumkin. Simbiozlar oziq-ovqat yoki trofik va himoyalanish simbiozlarga ajratiladi. Oziq-ovqatga moslashgan simbiontlarga termitlar va oddiy qilchalilar misol bo’lib, ular ichakda yashaydi, termitlarning tsellyulozasini o’simlik oziqasidagi o’tlar buzadi. Marjonli yig’indilar, chuchuk suvdagi o’tlar bir hujayrali suv o’tlari jamoasidan tashqil topadi. Biroq bunga o’xshash birikmalar bitta organizmni boshqa bir organizm hisobiga oziqlantirish maqsadida emas, balki himoya qilish yoki mexaniq tayanch uchun hosil bo’ladi. Mutualizm – simbiozga yaqin bo’lib, har xil turdagi organizmlarning yashashi va o’sishi uchun zarur bo’lgan o’zaro manfaatdorlik munosabatlaridir. Masalan: suv o’tlari va zamburug’larning birikmasini ifodalovchi lishayniklar yoki gulli o’simliklar va ularni changlaydigan hashoratlar. Bunda ikkala turda o’ziga xos bo’lgan moslashuvlar paydo bo’ladi. Kommensalizm - har xil turdagi hayvonlarning o’zaro munosabati bo’lib, bunda bularning bittasi (kommensal) manfaatdorlik ko’radi, boshqasi uchun esa bu muhim emas. Antagonistik munosabatlar ayniqsa, jamoa rivojlanishining dastlabki bosqichlarida kuchli namoyon bo’ladi. Yetuk ekotizimning tashqil topish jarayoni salbiy o’zaro ta‘sirining ijobiyga almashinishi tendentsiyasida kuzatiladi (evolyutsiyaning parazitizmdan va konkurentsiyadan mutalizm va kommensalizmga o’tib borishi). Xuddi shunday butun biosferadagi evolyutsiya to’g’risida ham gapirish mumkin. Insonnning tabiat bilan o’zaro munosabati ham tutalizmga harakat kiladi. Biz biotik va abiotik omillar to’g’risida gapirganimizda, ularni faqat bitta yo’nalish bo’yicha harakat qiladi, deb tushunmaslik kerak. Teskari aloqalar ham mavjud, xususan organizmlar muhitning ekologik va abiotik omillarini ham o’zgartirishi mumkin. Chigirtkalar o’simliklarni yo’q qilganda o’sha joyning shamol rejimi, namligi, harorati va boshqa tavsiflari xam o’zgaradi. O’simlik va boshqa organizmlarning jamoasi (ko’pincha mikroorganizmlar) o’zlarining yashash muhiti bo’lgan tuproqning «yaxshilangan» shaklini tashkil qiladi. Yana shu narsa ma‘lumki, shaharlar, ya‘ni inson faoliyati faol namoyon bo’lgan joylarda o’zining alohida mikroiqlimi shakllanadi va boshqalar. 5 Ekologik chidamlilik va valentlik. Evolyutsiya jarayonida organizmlarning ekologik omillarga aniq bir miqdor chegarasida moslashuv qobiliyati shakllanadi. Organizmlarning bu xususiyati ekologik chidamlilik deb ataladi. Ekologik omillar diapozoni qanchalik keng bo’lsa, unda yashaydigan organizmlarning ekologik chidamliligi shuncha katta bo’ladi. Misol tariqasida taxminiy haroratda quruqlik va suvdagi faol hayot diapazonini qarab chiqamiz (2 -jadval). 2 -jadval Yerdagi hayotning harorat diapazoni (V.A.Radkevich, 1977). Yashas Minimum Maksimu Tebranis h muhiti m h amplitud asi Quruqli k -70,0 +55,0 125,0 Dengiz -3,5 +36,0 39,5 C h uchu k suv 0,0 +93,0 93,0 Jadvaldan ko’rinib turibdiki, haroratga nisbatan quruqlikdagi organizmlar yuqori darajada ekologik chidamlidir. Buni quruqlikdagi harorat sharoitlarining o’zgarishlarini suv ob‘ektlariga nisbatan tushuntirish mumkin. Shunday qilib, ekologik chidamlilik organizmlar mavjudligining tashqi sharoitlariga to’g’ridan- to’g’ri bog’liqdir. Organizm yoki turning muhitni har xil sharoitlarida mavjudligini «ekologik valentlik» atamasi bilan aniqlanadi. Turning ekologik valentligi bitta omilga nisbatan qiska va boshqasiga nisbatan keng bo’lishi mumkin. Xar hil omillar valentligining umumiy yig’indisi turning ekologik spektri deb nom olgan. 6 Minimum qonuni. Nemets ximigi Yu. Libix agrokimyoning asoschilaridan biri bo’lib, 1840 yilda organizmning chidamliligi, uning ekologik xususiyatlari zanjirdagi eng zaif jihat bilan belgilanadi, ya‘ni hayotiy imkoniyatlarni ekologik omil sifatida cheklab qo’yadi, bunday omil miqdori zaruriy organizm yoki tizimga va eng oz miqdorga yaqindir. Uning bundan keyin kamayishi organizmning halok bo’lishiga yoki ekotizimning buzilishiga sabab bo’ladi (Libix qonuni). U hosil miqdorini tuproqda o’simlikning ta‘minlash elementi talabi eng kam qoniqtirilgan yoki boshqacha aytganda, ushbu element minimal miqdorda bo’lishini aytib o’tgan. Shuning uchun maxsus adabiyotlarda bu qonun minimum qonuni deb nomlangan. Ushbu qonunga muvofiq, organizmda yetishmaydigan ta‘minlash elementlari miqdorini kamaytirish uni halokatga yoki destruktsiyaga olib keladi. Shu elementning tarkibini tuproqda oshirishda, hosildorlik boshqa oziqa moddalari minimum darajaga borguncha oshib boradi. Minimumning (Libix) umumiy ko’rinishini quyidagicha ifodalash mumkin: Organizmlarning o’sishi va rivojlanishi birinchi navbatda, ekologik minimum qiymatlariga yaqinlashuvchi tabiiy muhit omillari bog’liq bo’ladi. Keyingi tadqiqotlar minimumning ikkita muhim cheklashga ega ekanligini ko’rsatdi (Odum, 1975). Birinchidan, bu faqat turg’un holat moddalarning (va energiyaning) kirishi va chiqishi o’rtasidagi muvozanat mavjud bo’lganda qo’llaniladi. Ikkinchidan, omillarning o’zaro munosabatida qo’shimcha qoidalar aniqlangan bo’lib, ekologik bashorat qilish va loyihalashda: organizm ma‘lum chegarada yetishmagan moddalarni yoki boshqa harakatdagi omillar, funktsional va kimyoviy yaqin moddalar yoki boshqa omillar (omillarning o’zaro munosabati) almashtirish qobiliyati muhim ahamiyatga ega. 7 Tolerantlik qonuni. Bu qonun 1913 yilda Amerika olimi V. Shelford tomonidan kashf qilindi. Unga muvofiq organizmlarning (turlarning) rivojlanishida cheklangan omillar ekologik ta‘sir etishda minimum yoki maksimum bo’lishi mumkin, ular o’rtasidagi diapazon organizmlarning shu omilga (turlarning) chidamlilik (tolerantlik) miqdori bilan aniqlanadi. Biroq ekologik adabiyotlarda uning boshqacha tushunchasi - tolerantlik amplitudasi ham mavjud. Tolerantlikning (V. Shelford) umumiy ko’rinishi quyidagicha ifodalanadi: Organizmlarning o’sishi va rivojlanishi birinchi navbatda, ekologik minimum yoki ekologik maksimum qiymatlariga yaqinlashuviga muhit omillariga bog’liq Agar ekologik omillarning ushbu bo’yicha atigi bittasi qatnashmasa, unda xuddi o’sha omil organizmning, populyatsiya yoki jamoasining hayot faoliyatini limitlovchi omil hisoblanadi. Umuman shuni tasdiqlash mumkinki, V.Shelfordning tolerantlik qonuni Yu.Libixning minimumiga va F.Blekmanning limitlovchi omillar printsipiga nisbatan keng tushuncha hisoblanadi. Tolerantlik katta amaliy ahamiyatga ega. Bunga asosan, har qanday ortiqcha moddalarni muhitni ifloslovchi deb qarash kerak. Atigi qurg’oqchil tumanlarda zarur suvning ham ortiqcha miqdorda bo’lishi sug’oriladigan yerlarda sho’rlanishga ba‘zida, botqoqlanishga (suv bosishiga) olib keladi. Ayrim elementlarning yetishmasligi (yod, ftor) - buqo va karies kasalliklarining asosiy sabablari hisoblanadi. Biroq bu yerda ham ortiqcha bo’lish o’rinsiz hisoblanadi, og’ir metallarning ortiqqcha bo’lishi organizmlarning og’ir funktsional buzilishiga olib keladi. Tolerantlik ko’pgina kuzatuvchi omillar orqali tushuntiriladi. Ushbu pozitsiyaga ko’ra, shu narsa tushunarliki, organizmlar tolerantlikning keng diapazonida eng ko’p tarqalgan bo’lishi lozim. Organizmlar bitta omilga nisbatan tolernatlik keng diapazonda, boshqasiga nisbatan qisqa diapazonli bo’lishi mumkin. Masalan, inson ovqatlanishidan ko’ra suvga chidamsizroq, ya‘ni suv ushbu holatda limitlovchi omil hisoblanadi. Agar ekologik omillarning sharoitlaridan biri nomuvofiq bo’lsa, boshqa omillar bo’yicha tolerantlik chegarasi o’zgarishi mumkin. Masalan, boshoqli o’simliklarning tuproq tarkibida azotning yetishmasligi katta miqdorda suvni talab qiladi. Ko’pgina omillarning tolerantlik intervali organizmlar hayotining qiyin davrida, asosan ko’payish davrida (katta organizmlarga nisbatan ularning avlodlari hayot sharoitlariga chidamsizroq bo’ladi) qisqaradi Adabiyotlar: 1.Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T.: «O’zbekiston», 1997.-110 b. 2. Alekseev G . N . Energoentropika .- M .: Znanie , 1983.-192 b . 3. Andersen Dj . M Ekologiya i nauki ob okrujayushey srede : biosfera , ekosistema , chelovek .- L .: Gidrometeoizdat , 1985.-166 b . 4. Burgin V . A ., Martsinkovskaya M . I . Selskoe xozyaystvo i ekologiya .- T .: Mehnat , 1990. - 168 b . 5. Bauer E . S . Teoriticheskaya biologiya .- M .- L .: izd - vo Vsesoyuzn . in - ta eksperim . medits ., 1935.-206 b 6. Beus A . A . Geoximiya litosfer . - M .: Nedra , 1972.-296 b . 7. Bruno D . Dialogi . - M .: Gospolitizdat . 1949. -552 b . 8. Barabanov V . F . Geoximiya – L .: Nedra , 1985.-423 b . 9. Valukonis G . Yu ., Muradov Sh . O . Osnovi ekologii - T . Obshaya ekologiya. Kn.1-T.: ”Mehnat”, 200-328 b. 10. Vernadskiy V.I. Jivoe veshestvo i biosfera. Bibiliog. trudov akad. V.I.Vernadskogo. –M.: Nauka, 1994.-672 b. 1 Vernadskiy V.I. Ocherki geoximii.-M.-L.: Gosizdat, 1927.-368 b. 12. Gorelov A.A. Ekologiya. Kurs lektsiy. -M.:izd-vo “Tsentr”, 1998.-240 b. 13. Dedyu I.I Ekologicheskiy entsiklopedicheskiy slovar-Kishinyov:izd- vo.MSE,1990 -406 b 14. Darvin Ch. Proisxojdenie vidov – M .: Gos. Izd-vo selxoz. lit., 1952.-333- 340 b 15. Ivlev A.M. biogeoximiya. Uchebn.-M.: Vsshaya shkola, 1986.-127 b.

O'xshashlar

Ekologik omillar 2
Muhit. Ekologik omillar. Ekologik sistemalar
Biosfera, ekologik tizim va ekologik omillar
Ekologik tizimlar, muhit va ekologik omillar
Ekologik omillar haqida tushuncha