Виждон эркинлиги унга мустақил Ўзбекистонда амал қилиниши - Dinshunoslik asoslari - Referatlar

Виждон эркинлиги унга мустақил Ўзбекистонда амал қилиниши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67.5 KB

Ko'chirib olish

Виждон эркинлиги унга мустақил Ўзбекистонда амал қилиниши Режа: 1. Виждон эркинлиги унинг қисқача тарихи 2. Виждон эркинлигининг қонуний асослари, унга Ўзбекистонда амал қилиниши 3. Диний экстремизм

Виждон эркинлиги унинг қисқача тарихи Дунёвий давлатларда, яъни давлатдан дин, диний ташки-лотлар ажратиб қўйилган мамлакатларда, инсонпарвар, демок-ратик жамиятларда виждон эркинлиги мавжуд. Виждон эркинлиги нима? Бу саволга қуйидагича жавоб бериш мумкин. Динларга, диний урф-одатларга, имон-эътиқодга ҳар бир фуқаронинг амал қилиши ёки ҳеч қандай динга амал қилмас-лиги ҳуқуқларини жорий этилиши ва улардан шахсларнинг бемалол фойдалана олишига виждон эркинлиги дейилади. Виждон эркинлиги инсоният тарихида турли шаклларда амал қилган бўлиб, улар ҳукмрон диний мафкура, дунёқараш талабларига нисбатан зиддиятда бўлиб келган. Виждони буюрган эътиқодни расмий диний-мафкурага қарама-қарши қўйган эркин фикрловчилар эътиқоди виждон эркинлигидир. Қулдорлик, феодализм, капитализм ва социализм жамиятларида виждон эркинлигининг қуйидаги тарихий шакллари мавжуд бўлган: 1. Деизм - табиатни худо яратган, худо билан табиат ажралмайди, деб ҳисобловчи эътиқод эди. Шамол худоси, денгиз худоси, осмон, чақмоқ худоси, ер ости ва зулмат худоси, деҳқончилик худоси мавжуд, деган тасаввурлар деизм туфайли мавжуд бўлган. Масалан, Аполлон, Юпитер, Эрхубба каби худолар греклар, римликлар, туркий халқларнинг худди шундай худолари бўлган. Юпитер - римликларнинг чақмоқ худоси эди. Аполлон грекларнинг осмон худоси бўлган. Эрхубба - туркий халқларда сув худоси эди. Деизм тасаввурлари ҳозир ҳам маълум даражада сақланиб келмоқда. 2. Пантеизм - табиат ўз сабабларига асосан ривожланади, унга худолар таъсир қила олмайди деб ҳисоблайдиган тушунча ва тасаввурлардан иборат таълимот бўлиб, бу таълимот табиатдаги ҳамма нарса ва ҳодисаларни худо яратган ва улар томонидан табиат бошқариб турилади, деювчи христиан, иудаизм, буддизм, ислом ва бошқа динлар мафкурасига қарши қаратилган таълимот эди. Пантеизм табиатшунос олимлар томонидан ишлаб чиқил-ган.

Масалан, грек файласуфи Геракл табиатни худолар-дан ҳам, одамлардан ҳам ҳеч ким яратмаган, у қонуний ёниб ва сўниб-турадиган мангу оловдан ташкил топган, деб ҳисоблаган. Италиялик олим Жардано Бруно эса ҳар бир юлдуз ўзи бир олам, дунё чексиз, Инжил кўрсатма-лари уйдирмадан иборат, деб ҳисоблаган. Инкивизация суди уни 1600 йил 14 апрелда Рим шаҳрида тириклайин гулханда куйдириб ўлдиришга ҳукм қилган ва бу ҳукм ижро этилган. Пантеизм виждон эркинлигининг тарихий шакли сифатида ҳозир ҳам айрим олимлар эътиқодида мавжуд. 3. Мутазилийлик - ислом динининг расмий мафкураси бўл-ган калом фалсафасининг, яъни Аллоҳ ягона, у хоҳлаганини қилади, бандаларида ҳеч қандай ўз фикр, хоҳиш-ирода эркинлиги бўлиши мумкин эмас, деган ақидаларни чексиз даъват қилган расмий руҳонийлар - мутакаллимлардан норози бўлиб, улардан ажралиб чиққан исломдаги ҳурфикрлик мавқеидаги олимлар таълимоти эди. Мутазилия таълимоти Аллоҳ яратган ҳар бир одам ўз ҳатти-ҳаракати учун ўзи жавобгар, яхши ёки ёмон қилган ишлари учун ўзи Аллоҳ олдида жавоб бериши лозим, инсон эркин фикрлашга ҳақли, деб ҳисобладилар. Мутазилия таълимоти халифалар Хорун ар-Рашид ва Маъмун (IX-X асрлар) даврларида халифаликнинг расмий мафкураси эди. 4. Қўш ҳақиқат - бу таълимотга асосан дунёда Аллоҳга маъқул бўлган барча яхши ишлар исломий ҳақиқат бўлиб уни тан олмоқ керак. Бу биринчи ҳақиқатдир. Бу ҳақиқат-га кўра Қуръон, шариат, ҳадислар, ислом ақида ва маросимлари, аҳлоқ-одоблари, боқий ва фоний дунё, жаннат-дўзах хусусидаги барча фикр-мулоҳазалар айни ҳақиқатдир. Бироқ бир гуруҳ олимлар, исломий мутафаккирлар дунёвий илмлар очаётган янгиликларни ҳам ҳақиқат деб ҳисобладилар, бу иккинчи ҳақиқатдир. Иккинчи ҳақиқат тарафдорлари одатда ҳурфикрлилик мавқеида турадилар. Улар биринчи ҳақиқатни инкор қилмайдилар, аммо улар оламга, дунёвий фанлар очаётган ҳақиқатнинг кучига ҳам ишонадилар. Шу асосда ўз таълимотларини, фалсафий дунёқарашларини олға сурдилар.

Абу Носир Фаробий, Ибн Сино, Беруний, Абу Абдуллоҳ Ал-Хоразмий, Умар Хайём, Улуғбек, Алишер Навоий, А.Жомий каби алломалар қўш ҳақиқат мақвеида туриб ижод қилганлар. 5. Атеизм - XVIII асрда Францияда маърифатпарвар файласуфлар томонидан олға сурилган таълимот эди. Ф.Вольтер, Д.Дидро, Ламетри, Гольбах ва бошқалар Франция республикасининг биринчи Конституциясига виждон эркинлиги тўғрисида моддалар киритиш, бу моддаларда ҳар бир фуқарога динга амал қилиш ёки амал қилмаслик, динларнинг тенглигини эътироф этиш, диний ташкилотлар ва динни давлатдан ажратиб қўйиш, мактабни черковдан ажратиш каби ҳуқуқларни кафолатга олишни талаб қилдилар. Шунингдек, улар динга қарши илмий асосланган тарғибот- ташвиқот олиб бориш ҳуқуқ-ларини талаб этдилар. Франция республикаси Консти-туциясига ана шу талабларга кўра бир қатор моддалар киритилиб, дин дунёвий давлатдан, мактаб черковдан ажратилди. Бу ишлар бошқа кўпгина давлатларда, жумладан собиқ СССР да ҳам мавжуд эди. Собиқ шўролар даврида мамлакатда оммавий атеизмни жорий этиш ҳаракати авж олдирилиб, динни нафақат давлатдан ажратиш, уни ҳатто жамиятдан бутунлай ва зудлик билан ажратиб ташлаш сиёсати олиб борилди. Буюк давлатчилик, қизил империячилик манфаатлари, коммунистик фирқа мафкурасининг мухолифи сифатида баҳоланган динни йўқ қилишга қаратилган атеистик тарғибот энг ваҳшиёна шаклларда олиб борилди. Шу мақсадда ўнг минглаб черковлар, масжидлар, ибодатхоналар, мадраса, монастирлар йўқ қилиб ташланди, эски диний мактаблар ёпилди. Минглаб дин арбоблари, муллалар қатағон қилинди. Диний ҳайитлар, урф- одатлар маън этилди ёки уларни бажаришга қарши кўплаб тўсиқлар қўйилди. Масалан, ўша даврларда Ўзбекистон бўйича ҳаж сафарига бир йилда 1-2 киши борарди, холос. СССР да «Худосиз» газетаси ва «Худосизлар» журнали нашр этилар эди. Дин эскилик сарқити деб баҳоланиб, бу сарқитларга бутунлай барҳам бериш ишлари олиб борилди.

Эски араб алфавитида ёзилган китоблар, қўлёзмалар диний ёзувлар деб йўқ қилинди. Уларни сақлаш, ўқиш таъқиқланди. Натижада ислом қадриятларидан халқимиз амалда узиб қўйилди, динсизлик авж олди. «Собиқ СССРдаги ҳукмрон коммунистик партиянинг жиловбардорлари диний жамоаларни халқларнинг ақл-идрокини эгаллаш учун курашда ўзларининг рақиби деб ҳисоблар эди. Улар ўзларининг бутун фаолиятлари давомида динни камситиш, руҳонийларни йўқотиш ва омон қолганларни бўйсундириш учун энг кескин чораларни кўрган эди. Дин сунъий равишда мафкуравий курашнинг ўта қизғин жабҳаларидан бирига айлантириб қўйилган эди. Ислом динининг ўнг минглаб мўътабар руҳонийлари қатағон қилинди. Минглаб мачитлар ва юзлаб мадрасалар бузиб ташланди. Бу обидаларнинг кўпчилиги халқимиз учун, инсоният цивили-зацияси учун бебаҳо меъморий ва тарихий қадрият ҳисобланар эди. Диндорларнинг аксарият кўпчилиги 90-йилнинг ўрталари-га қадар Қуръони каримдан баҳраманд бўлмаган эдилар» (Қаранг: И.Каримов. Ўзбекистон буюк келажак сари. «Ўзбе-кистон» нашриёти 1998 йил, 444-445-бетлар). 1991 йилнинг 31 августида Ўзбекистон Республикаси ўз мустақиллигин қўлга киритди. 1991 йил 14 июнда «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида» Қонун қабул қилинди. Бундан ташқари 1992 йил 8 декабрда Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул этилди. Бу ҳужжатларда Ўзбекистон дунёвий давлат сифатида динга ўз муносабатини баён қилди. Виждон эркинлигининг қонуний асослари, унга Ўзбекистонда амал қилиниши Демократик, инсонпарвар ва дунёвий давлат бўлган Ўзбекистон Республикасида 100 дан ортиқ халқ ва миллат, 15 та диний Конфессия вакиллари яшаётир. Республикамизда ислом динигина эмас, балки яҳудийлик, христиан конфес-сиялари; Рус православия, Рим католик, Арман- григориян, Люттеран черковларида, баптистлик ва бошқа жамоалар фаолият

кўрсатмоқда. (Қаранг: И.Каримов. Ўзбекистон буюк келажак сари. 444-445- бетлар). Барча динлар, диний уюшмалар кенг фаолият кўрсатаётган республикамизнинг қишлоқ ва шаҳарларида миллий озодлик қўлга киритилганидан кейинги йилларда барча динлар, шу жумладан ислом дини қадриятлари қайта тикланди. Мусулмонлар сафи жуда кенгайди, ёшлар динни қизиқиб ўрганмоқдалар, диний маросимлар, хусусан исломий ҳайитлар - Қурбон, Рамазон ҳайитлари тикланиб, бу табаррук ҳайитлар халқимизга кўпдан-кўп маънавий руҳ бағишламоқда. Дам олиш кунлари деб белгилаб қўйилган Рамазон, Қурбон ҳайитларида минглаб мачитларда ўнг минглаб кишилар ҳайит намозлари ўқимоқдалар, вафот этган яқин кишиларининг қабрларига бориб, тиловат қилмоқдалар. Қадимги даврларда қурилиб, шўролар даврида харобаларга айланган минглаб мадраса, мачитлар қайта таъмирланди, кўплаб янгилари қурилди. Ҳозирги даврларда (1999 йилда) Ўзбекистонда 3,5 мингдан зиёд мачитлар расман рўйхатга олинган ва улар фаолият кўрсатмоқда. Тошкентда шу йил бошида (1999 йил) Ислом университети ташкил этилди. Муфти жаноблари раҳнамоли-гида мусулмонлар диний идораси иш олиб бораётидир. Бу идора чет мамлакатлардаги ўнлаб мусулмон давлатлари билан алоқа олиб борадилар, делегатлар қабул қиладилар, диний кадрлар тайёрлашда, диний адабиётлар тайёрлаш соҳаларида ҳамкорлик қиладилар. Диндорлар ҳуқуқлари, давлатимиз билан дин муносабатлари Ўзбекистон Республикаси Консти- туциясида қонуний асосларда аниқ белгилаб қўйилган. «Ҳамма учун виждон эркинлиги кафолатланади. Ҳар бир инсон хоҳлаган динга эътиқод қилиши ёки ҳеч қайси динга эътиқод қилмаслик ҳуқуқига эга. Диний қарашларни мажбуран синг-диришга йўл қўйилмайди». (Ўзбекистон Республикаси Консти-туцияси. «Ўзбекистон» нашриёти. 1992 йил 31-модда,15-бет). Конституциямиз мазкур моддасининг мазмунини изоҳлаб, Президент И.Каримов шундай фикрларни ёзган: «Ҳозирги кунда республикада 15 та диний конфессия уюшмалари фаолият кўрсатмоқда.

Уларнинг бир қисми ноанъанавийдир. Давлат улар билан ўзаро муносабатда ўз дунёвий хусусиятини ҳисобга олган ҳолда қуйидаги тамойилларга амал қилмоқда: - диндорларнинг диний туйғуларини ҳурмат қилиш; - диний эътиқодларни фуқароларнинг ёки улар уюшмалари-нинг хусусий иши деб тан олади; - диний қарашларга амал қилувчи фуқароларнинг ҳам, уларга амал қилмайдиган фуқароларнинг ҳам ҳуқуқлари-ни тенг кафолатлаш ҳамда уларни таъқиб қилишга йўл қўймаслик; - маънавий тикланиш, умуминсоний аҳлоқий қадриятларни қарор топтириш ишида турли диний уюшмаларнинг имкониятларидан фойдаланиш учун улар билан мулоқот қилиш йўлларини излаш зарурати; - диндан бузғунчилик мақсадларида фойдаланишга йўл қўйиб бўлмаслигини эътироф этиш».(Қаранг: И.Каримов. Ўзбекистон буюк келажак сари. 448-бет). Маълумки, Ўзбекистон Республикаси дунёвий давлатдир. Шу сабабли Конституциянинг 6-моддасида шундай деб ёзиб қўйилган: «Диний ташкилотлар ва бирлашмалар давлатдан ажратилган ҳамда улар қонун олдида тенгдир. Давлат диний бирлашмаларнинг фаолиятига аралашмайди». (Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, 31-бет). Мазкур моддага асосан диний ташкилотлар диний ишлар билан шуғулланадилар, улар давлат сиёсатига аралашмайдилар ва давлат қонунларига ҳурмат билан қарайдилар. Масалан, Ўзбекистонда таълим дунёвий фанларни ўрганишга асосланган, диний билимлар эса диний мактаблар, мадрасалар ёки хусусий тарзда идоралар раҳбарлигида олиб борилади. Инсонпарвар жамият қураётган Ўзбекистонда «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида»ги қонун 1991 йил 14 июнда қабул қилинган бўлиб, унга биноан диний маросимлар, масалан, намоз ўқишга барча сиҳатгоҳларда, давлат муассасаларида, дам олиш уйларида рухсат этилган

эди. Болаларни динга ўқитиш ота-оналар хоҳишига қараб олиб борилган. Ҳар 10 киши уюшса ибодатхоналар ёки мачитлар очишга, диний ишлар бўйича Давлат қўмитаси рўйхатидан ўтказилар эди. Диний тарғибот матбуот воситаларида, радио-телевидение орқали олиб борилди. Жуда кўплаб мачитлар очилди. Чала Муллалар рухсатсиз мактаблар, хонаки даъват- хоналар очдилар. Диндан дунёвий давлатимизни йўқ қилиб, ўрнига исломий давлат қуришга, ҳатто жиҳодга даъват қилиш, ёшларни диний фанатизм руҳида тарбиялаш мақсадларида фойдаланиш кенг тус олди. Диний фундаментализм, экстре-мизм руҳидаги ваҳҳобийлар, ҳизбут-таҳрир, «Нур» каби панисломизм ҳаракатларида бузғунчилик ишлари олиб борил-ди. Натижада Ўзбекистон Конституциясининг 57-моддаси қўпол равишда бузилди. Бу моддада шундай деб ёзиб қўйил-ган: «Конституциявий тузумни зўрлик билан ўзгартиришни мақсад қилиб қўювчи, республиканинг суверенитети, яҳлитлиги ва ҳавфсизлигига, фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларига қарши чиқувчи, урушни, ижтимоий, миллий, ирқий ва диний адоватни тарғиб қилувчи, халқнинг соғлиги, маънавиятига тажовуз қилувчи, шунингдек, ҳарбийлашти-рилган «бирлашмалар»нинг, миллий ва диний руҳдаги сиёсий партияларнинг ҳамда жамоат бирлашмаларининг тузилиши ва фаолияти таъқиқланади. Махфий жамиятлар ва уюшмалар тузиш таъқиқланади». (Конституция: 19-20-бет). «Энди Тошкентда бўлиб ўтган феврал воқеаларига келсак, мудҳиш воқеа ташкилотчиларининг манфур ғаразлари - халқни эл севган юртбошисидан жудо қилиш, юртда парокандаликни бунёд этиб, илдам ривожланиб бораётган эркинлигимизни бўғиб ташлаш эди» (Қаранг: Аҳмаджон Луқмонов. Халифалик нима? «Наманган» нашриёти, 1999 йил 22-бет). Ушбу моддадаги кўрсатмалар қўпол равишда бузилган-лиги сабабли Ўзбекистон Республикасининг «Виждон эркин-лиги ва диний ташкилотлар тўғрисида»ги қонунига янги модда-лар қўшилиб, янги таҳрирда 1998 йил 1- май куни қабул қилинди.

Унинг 5-моддасида давлатдан дин, диний ташкилотлар ажратиб қўйилганлигини кўрсатиш билан бирга барча динлар, уларнинг ташкилотлари тенг ҳуқуққа эгалиги, диндорлар орасида ўзаро низолар чиқариш, ҳориждан келиб даъват қилиш қонун билан таъқиқланади. Бу ишларни қилган шахслар жавобгарликка тортилади, дейилади. 6-моддада барча вилоятлар, туманлар ва маҳалла қўмиталари ўз ҳудудларида ушбу қонунга тўғри амал қилиш учун масъуллиги ва жавобгарлиги алоҳида таъкидлаб ўтилган. 7-моддада Ўзбекистон Республикасида халқ таълимининг барча тизими диндан ажратиб қўйилганлиги, таълим тизими дастурига диний билим бериш киритилмайди, деб ёзилган. 8-моддада эса 18 ёшга тўлган ва ундан ўтган фуқаролардан 100 нафари диний жамоа тузишга рухсат этилиши кўрсатиб ўтилган. Қонунда хусусий тарзда динни ўқитиш маън этилади (9-модда), деб кўрсатилган. Рўйҳатга олинмаган ва рухсат қилинмаган диний ташкилот ёки жамоа ташкил этган шахс жавобгарликка тортилади (11-модда). Жамоат жойларида диний хизматдагилардан бошқа фуқароларга диний либосда юриш маън этилади (14-модда). Ҳориждан келтирилган диний адабиётлар махсус экспертизадан ўтказилгандан сўнггина тарқатилади (19- модда). Диний экстремистик мазмундаги чоп этилган материаллар, кино, фото, аудио, видео материаллар тайёрлаш, сақлаш ва тарқатиш таъқиқланади (19-модда).

Диний экстремизм Аллоҳ, ислом каби сўзлар билан биргаликда номланган, эшитилиши жарангдор партия, ташкилотлар («Ислом уйғониш партияси», Хизбуллоҳ», «Хизбут-таҳрир ал-исломий», «Акро-мий» ва бошқалар) тузиб, мавжуд конституциявий тузумни ағдариб ташлаб, яхлит жуғрофий ҳудудда ислом давлати қуриш, халифаликни қайта ўрнатишга ҳаракат қилаётганлар ислом экстремистларидир. Мазкур қонунни барча талабалар, таълим тизимининг муассасалари, фуқаролар яхши ўрганиб, амалда унга риоя қилиши лозим бўлади. Ушбу янги таҳрирдаги қонун динни ниқоб қилиб, айрим эстремистик ҳаракатлар, аҳоли ўртасида бузғунчилик, парокан-далик бўлишини олдини олади. Ўзбекистон мустақиллигини мустаҳкамлашга ва аҳоли ўртасида бирлик ва ҳамжиҳатликни янада юксалишига ҳисса қўшади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдуқаҳҳор Иброҳимов, Хайриддин Султонов. Ватан туйғуси. Нарзулла Жўраев . Тошкент. «Ўзбекистон» - 1996 й. 2. Қуръони Карим. Алоуддин Мансур таржимаси ва изоҳлари. Тошкент, «Чўлпон» нашриёти. 3. Муқаддас китоб. Инжил. Туркия муқаддас китоб жамияти. 1995 й. 4. Музаффар Хайруллаев. Даврон Шораҳмедов. Маданият ва мерос. Т., 1973 йил. 5. Ҳамиджон Ҳомидов. Зардўшт яратган дин ва маданият. Ёш куч. 7-8 сонлари. Т. , 1992 йил.

O'xshashlar

Диншунослик фанига кириш

Ўзбекистоннинг диний экстремизм ва халқаро терроризмга қарши кураши

Мустақиллик ва дин. Диний экстремизм ва фундаментализм

Диншунослик фаноли

Диншунослик асослари фанининг предмети, мақсад ва вазифалари