Bosh sahifa
Referatlar
Dinshunoslik asoslari
Tarix falsafasi tushunchasi
Tarix falsafasi tushunchasi
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
329 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Markaziy Osiyo mutaffakkirlarining ma’naviy me’rosi
Islom dinining vujudga kelishi
Islomning asosiy manbalari
Islom dinidagi mazhab va oqimlar
Islomdagi yo’nalishlar. Tasavvuf VA FIQH
![Tarix falsafasining maqsadi va vazifalari Tarixning ilmiy jixatdan taxlil qilish uni idrok etish, yuz bergan ijtimoiy – siyosiy jarayonlar orqali muayyan davrning siyosiy va manaviy muhitini baholash har bir davr kishilari ruhiyati, manaviy ahloqiy mezonlari voqea hodisalarga munosabatini о ‘rganish, uni falsafiy idrok etish tarix falsafasi tushunchasining mazmunini belgilaydi. Tarixiy jarayonlarning falsafiy tahlili bilan tarix falsafasi yoki istoriosofiya shug‘illanadi. Tarix falsafasi tushunchasini ilk bor Volter q о ‘llagan. Volter tadbiq etgan b о ‘lsa – da, u amalda antik davrga borib taqaladi – deyiladi. 1 [1] U mustaqil falsafiy fan sifatida о ‘zining predmeti, kategoriyalar apparati va metodologik yondashuvlariga ega. Nemis marifatparvari Iogan Gotfrid Gerder (1744 – 1803) о ‘zining “Insoniyat tarixi falsafasiga doir g‘oyalar”(1784) asarida ilk bor barcha xalqlarni о ‘z ichiga qamrab olgan yagona umuminsoniy kelajakka olib keluvchi tarixiy jarayonning birligi g‘oyasini ilgari surdi. Jahon tarixiy jarayonini aynan shu tarzda anglashni u tarix falsafasining predmeti sifatida qaragan.xozirgi davrga kelib,tarix falsafasi yoki istoriosofik bilimlar (jamiyat tarixining nazariy masalalari)tuzimida uchta asosiy y о ‘nalish ajratib k о ‘rsatilmoqda. Bular: tarixiy jarayonni umumlashtirish (alohida “tarixlarni” yagona jaxon tarixiga jamlash), tarixning manosini axtarib topish va tarixiy bilish metodalogiyasini yaratishdan iborat. Tarix falsafasining tarixiy xotira,tarixiy tafakkur mohiyati va qirralari,tarix fani tushunchasining mazmun mohiyati,tarix haqiqati va hayot haqiqati,inson va insoniyat taraqqiyoti kabi muammolarini о ‘rganish orqali umuminsoniy va dunyoviy rivojlanish hodisalarining bir-biriga bog‘liq jixatlarini tadqiq etish, k о ‘plab savollarga javob topish mumkin. Tarix. Zamonaviy tarix fanining aloxida b о ‘lim va tarmoqlari yordamchi va masus tarix fanlari, bilamizki, insoniyat bir necha ming yillik tarixga ega. Uning rivojlanish 1 [1] Философский энциклопедический словарь Москва, инфо – М, 1997, стр. 483](/data/documents/b8992979-4d36-47e6-aae6-d5104231fc95/page-2.png)
![ishlab chiqishga harakat qildi. Uning fikricha, inson qobiliyatlar rivojining chegarasi y о ‘q, shuning uchun “tarix hech qachon orqaga qaytmaydi” 2 [2] XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida tarix falsafasi aksariyat hollarda rivojlanish tarixi edi. Uning eng yuqori ch о ‘qqisini Gegelning rivojlanish nazariyasi tashkil etdi. Gegel t о ‘g‘ridan t о ‘g‘ri dunyoviy aql – zakovat, umuminsoniy tafakkur, insoniyat hatti – harakati va aql idroki uyug‘unligi asosida vujudga kelgan, ong va tafakkur hukumron b о ‘lgan yaxlit borliqni tarix deb tushunadi. О ‘z falsafa maktabini ana shu g‘oya asosida quradi. XIXasrning 40-yillarida jamiyat va uning rivojlanish tarixiga materialistik qarashni tarixiy materializm, deb nomlandi. Bunda tarixning rivojlanishiga tabbiy – tarixiy qonuniy jarayon sifatida qaralib, uning asosini topadi va antogonistik jamiyatda sinfiy kurash orqali namoyon b о ‘ladi. Gegel va Marks tarix falsafasining umumiy xususiyati shundaki, ular tarixga inson ongi va irodasidan tamomila mustaqil mavjud faqat olg‘a qarab rivojlanuvchi qonuniy jarayon sifatida qaraganlar. XX asrning ikkinchi yarimidan tarix falsafasining ananaviy muammolari muayyan ijtimoiy fanlar tasarrufiga о ‘ta boshladi. Shu munosabat bilan pozitivizm tarix falsafasining intihosi va uning sotsiologiya bilan almashganini elon qildi. Ayni shu davrda Shpengler, Toynbi, P. Sarokin va boshqalarning ijodlarida tarix rivojiga davriy yondoshuvning yangi variantlari ham payodo b о ‘la boshladi. Tarix falsafasining rivojlanish jarayonida vujudga kelgan yondoshuvlar. Monistik va plyuralistik yondoshuvlar. Tarix falsafasining rivojlanishi jarayonida tarixiy bilishga bir qator metodologik yondashuvlar vujudga keldi. Ularning ichida monistik va plyuralistik; chiziqli va davriy; farmatsion va svilizatsion konsepsiya kabi dixotomik qarashlarni keltirish mumkin. Monistik yondashuv doirasiga marksistik talimot va postindustrial jamiyat nazariyalarini kiritish mumkin. Formatsion talimot ijtimoiy rivojlanishning ustuvor omili deb ishlab chiqarish usulini tan oladi va shu tamoyil asosida insoniyat tarixi rivojini muqarrar, birining о ‘rnini boshqasi egallamay-digan besh 2 [2] Қаранг : Ж. А. Кондарме, эскис исторической картин ы прогресса человеческой истории // философия истории. Антология. М 1994. Стр. 39.](/data/documents/b8992979-4d36-47e6-aae6-d5104231fc95/page-5.png)
![xususiyatlarga kо‘ra tanqid qilinadi. Xususan, u о‘ziga xos G‘arbiy Yevropa tarixini butun jahon tarixiga kо‘chirish asosida ishlab chiqilganligi ; ijtimoiy – iqtisodiy omilning rolini mutloqlashtirgan holda, boshqa omillar ayniqsa, jamiyatning manaviy sohasi axamiyatini qashshoqlashtirib, uni faqat antogonistik sinflar manfaatlari inkosi sifatidagina qaralgan tarixiy bilishda uni asossiz ravishda yagona evristik konsepsiya rolini bajaradi, degan xulosalari shular jumlasidandir. Hozirgi zamon tarixini kapitalizm rivoji istiqbol-larini anglashda, formatsion talimot xulosalarining xaqiqatga mos kelmasligi, “real sotsializm” mamlakatlarida amalga oshirilgan keng qamrovli sotsialistik tajribaning muvaffaqiyatsiz intihosi marksizmcha tarixiy konsepsiyaning tanqidini xal etuvchi argument bо‘ldi. Sivilizatsion yondashuvlar. Formatsion yondashuvdan farq qilib, sivilizatsion yondashuv yagona yaxlit tizimga tushirilgan talimot sifatida shakllangan emas “Sivilizatsiya” tushunchasi (lotincha civilize fuqarolarga, davlatga xos) ilk bor XVIII asrda yevropalik marifatparvarlarning asarlarida qо‘llana boshladi. U jiddiy evolyusiyaga yuz tutib, hozirgi paytgacha bir qancha manolarda qо‘llaniladi 3 [3]. Dastlabki davrlarda u tabiat olami tuzilishidan farqli ravishda umuman insoniyatni, uning ijtimoiy tuzilishini anglatgan va birlik shaklda ishlatilgan. Keyinchalik u yovvoyilik va johillikdan keyin keluvchi ijtimoiy rivojlanish bosqichini bildirgan. Sо‘ngra u qadriyaviy xususiyat kasb etib, madaniyat, yani kishilarning, halqlarning mentaliteti manosiga yaqinlashib qoldi. Amerikalik olimlar A. Kreber va K. Klakxan 1925 yilda “madaniyat” terminining 164 ta tarifini elon qildilar va kо‘p xollarda uni “sivilizatsiya” termini bilan bir qatorda qо‘llanilganligini qayd etdilar 4 [4] “Sivilizatsiya” va “madaniyat” tushunchalari kо‘pincha sinonimlar sifatida ishlatib kelindi. XIX asrning ikkinchi yarimidan sivilizatsiya tushunchasini butun bir xalqlar va mamlakatlarning rivojlangan xolatiga “oliy darajadagi madaniy tuzilmalarga tatbiqan, kо‘plik shaklida qо‘llanila boshlandi. 1861 yilda Zalsburgda insoniyat sivilizatsion rivojining rang-barangligi nazariyasini, tarixga madaniy-tarixiy yoki 3 [3] Қаранг : история Востока. М, 1999.г.17 – 19 бетлар 4 [4] A. Z Krever; kluckhone, culture ; Acritical Review of concept and Dcinitions. N . Y . 1952. P 291.](/data/documents/b8992979-4d36-47e6-aae6-d5104231fc95/page-8.png)
![sivilizatsion yondashuvni shakllantira boshlagan madaniy-tarixiy maktab paydo bо‘ldi. N.Y. Danilevskiy (1822-1865), O. Shpengler (1880-1936), A.Toynbi (1889-1975), P.A.Sarokin (1889-1968) va boshqalar ushbu maktabning mashxur namoyandalari edi. Ularning har biri “sivilizatsiya” terminiga о‘z talqinlarini berganlar. Danilevskiy “Madaniy tarixiy tiplar”, Shpengler “yetuk madaniyatlar”, Toynbi “lokal sivilizatsiyalar”, Sarokin “madaniy supersistemalar” g‘oyalarini ilgari surishgan. Ularning ichida eng ommaviylashgani “lokal sivilizatsiyalar” termini bо‘ldi. Umuman olganda, madaniy-tarixiy yо‘nalish namoyandalari sivilizatsiyani, odatda etnik chegaralar bilan mos tushmaydigan etnoslararo xarakterga ega bо‘lgan madaniyat tiplari tarzida tushinganlar. Lekin etnoslararo sivilizatsiyalar muayyan madaniy markazlarning kuchli tasiri ostida vujudga keladi. Xususan Qadimgi Sharqqa nisbatan Yaqin Sharq, Hind va uzoq sharq sivilizatsiyalari, Yevropaga nisbatan esa antik sivilizatsiya haqida fikr yuritilib, ular mos ravishda Qadimgi Mesopotamiya, Shimoliy Hind, Xitoy va Gretsiya tasirida paydo b о ‘lgan, sivilizatsion yondashuvda sivilizatsion ayniyat (identichnost) mezonlari yani madaniyatning u yoki bu tipini qanday belgilar asosida aniqlashi masalasi nihoyatda muxim ahamiyatga ega b о ‘ladi. Shunga bog‘liq holda ularning soni klassifikatsiyasi va о ‘zaro aloqadorligi muammosi turlicha xal etiladi. Masalan O. Shpengler sivilizatsiya shakllanishida dinning belgilovchi axamiyat kasb etishini k о ‘rsatib, 8 ta buyuk madaniyatlar yoki sivilizatsiyalar nomini keltiradi. Bular Misr, Bobil, Hind, Xitoy, Appolon (Yunon – Rim) arab (afsunkor) Meksika, G‘arb (faust) madaniyatlari yoki sivilizatsiyalaridir 5 [5]. A. Toynbi sivilizatsion ayniyatning mezoni sifatida, din, tarix, til, anana va madaniyatni qabul qiladi.hamda shu asosida 5 ta “jonli” sivilizatsiyalarni ajratadi G‘arb xristianligi orqali birlashgan G‘arb jamiyati; janubiy sharqiy Yevropani Rossiya bilan birlashtirgan provaslav- xristian jamiyati Shimoliy Afrikadan tortib, buyuk Xitoy devori xududigacha b о ‘lgan islom jamiyati, tropik- subkontenental 5 [5] О. Шпенглер, Закат Европ ы . М , П, 1923. 16 – стр.](/data/documents/b8992979-4d36-47e6-aae6-d5104231fc95/page-9.png)
![Hindistondagi hind jamiyati, janubi-sharqiy Osiyoning subtropik va m о ‘tadil hududlarida shakllangan uzoq sharq jamiyati 6 [6]. N. Danilevskiy 10 ta sivilizatsiyani yoki uning iborasi bilan aytganda madaniy- tarixiy tiplarni farqlaydi. Bular: Misr, Ossuriya, Bobil – Finikiya – Xaldey (qadimgi somiy), Xitoy, Hind, Eron, Yaxudiy, Yunon, Rim, Arab, (yangi somiy) Yevropa (romano – german) sivilizatsiyalaridir 7 [7] svilizatsion konsepsiya tarafdorlari rivojlanishininig davriyligi nuqtai nazardan turib sivilizatsiyaninig vujudga kelishi gullab yashnashi va halokati bosqichlarini ajratadilar uni о ‘simliklar, jonivorlar va inson hayoti davrlari bilan qiyoslab svilizatsiyalar “tug‘iladi, rivojlanishining turli bosqichlaridan о ‘tadi qariydi, s о ‘nadi, xalok b о ‘ladi” deb xisoblashdi. Umuman olganda tarix ularning fikricha, jaxon tarixi miqyosida muayyan tarzda о ‘zaro aloqada b о ‘lgan, rivojlanib boruvchi lokal sivilizatsiyalar majmuini tashkil etadi. Jaxon sivilizatsiyasi esa turli sivilizatsiyalarning о ‘zaro tasiri natijasidir. Shunday qilib sivilizatsiya – tarixning madaniy-tarixiy konsepsiyasi nuqtai nazaridan sotsiomadaniy asosoga k о ‘ra bir- biridan farq qiluvchi mamlakat va xalqlarning yirik xamda uzoq davom etadigan mustaqil umumiyati b о ‘lib, ularning о ‘ziga xosligi tabbiy oxir-oqibat hayotning obyektiv sharaoitlari, shuningdek ishlab chiqarish usuliga bog‘liq b о ‘ladi. Bu umumiyatlar vujudga kelish shakllanish, inqiroz va barham topish bosqichlarini bosib о ‘tdilar. Sharq – G‘arb dualligi Tarixning megadavriy gipotezasi. XX asrning oxirlariga kelib, ayrim analetiklar tomonidan dunyoning ikki yarim sharli tuzilishi va tarixining mega sikllik (megadavriy) xarakteri konsepsiyasi ilgari surila boshladi 8 [8] Bu talimotning zaminida insoniyat tarixini avval boshdanoq Sharq va G‘arbga b о ‘lingan sotsiomadaniy tizimlar tarzida talqin etish g‘oyasi yotadi. Mashhur nemis faylasufi K. Yaspers (1883-1969) yozishicha: “Dastlabki qutblanish (Sharq va G‘arb) turli k о ‘rinishlarda asrlar davomida hayotiyligini saqlab kelgan”. 6 [6] А. Тойнби, Постижение истории, М, 1921. 33 стр. 7 [7] Н. Данилевский. Россия и Европа М., 1991. 74.стр. 8 [8] Қаранг : философия истории. 29 – 32, 47 – 49 б.](/data/documents/b8992979-4d36-47e6-aae6-d5104231fc95/page-10.png)
![Yunonlar va Forslar Rim imperiyasining g‘arbiy va sharqiyga b о ‘linishi, g‘arbiy va sharqiy xristianlik, G‘arb dunyosi va islom Yevropa va Osiyoni bular birining о ‘rnini boshqasi ketma-ket egallagan ushbu qarama- qarshilikning timsolidir 9 [9] . Bu nuqtai nazarning tarafdorlari takidlashicha, uzoq о ‘tishdayoq Sharq va G‘arb о ‘rtasida muayyan mehnat taqsimoti vujudga kelgan.ulardan birinchisi - manaviy tashabbuslar bilan chiqqan b о ‘lsa, (buyuk johon dinlarining aynan sharqda paydo b о ‘lganligi ham bejiz emas), ikkinchisi – innovatsion g‘oyalarni ilgari surgan. Insoniyatni Sharq va G‘arbga ajratishni ular inson miyasini chap va о ‘ng yarim shariga b о ‘linishi bilan qiyoslaydilar. Jahon tarixi katta megadavrdan iborat b о ‘lib, uning doirasida u yoki bu bosqichda sharqiy – g‘arb yoki, g‘arbiy-sharq farazlari alohida ajralib, bir-birlarini о ‘rnini egallab turganlar. Bunga goh Sharq, goh G‘arb sayyoramizning dunyoviy tizimida yetakchilik qilgan. Birinchi sharqiy yarim shar fazasi (dunyoga Shumer, Ossuriya – Bobil, Misr sivilizatsiyalarini bergan) jahon tarixi rivojidagi jamoatchilikka asoslangan bosqich b о ‘lib, bunda sivilizatsiyalashuv umumiylikning alohidagi jamoatchilikning individualikka nisbatan ustvorligini anglatgan. Bu fazaning eng yuqori nuqtasi о ‘zining kuch-qudrati bilan individual-xususiy tashabbuslarni y о ‘qqa chiqargan sharqoni davlatning shakllanish davriga t о ‘g‘ri keladi. Megatsiklning ikkinchi fazasida tashabbus g‘arbiy yarim sharga о ‘tdi. Uning eng rivoj topgan, gullab yashnagan davri Qadimgi Yunon, keyinchalik Rim sivilizatsiyalariga t о ‘g‘ri keldi. Ularning о ‘ziga hos tomonlari iqtisodiyotning davlatdan ajralishi, xususiy mulkning paydo b о ‘lishi, fuqarolik jamiyati va ijtimoiy tartibotning demokratik elimentlarni shakllanishi, gedonizm g‘alabasi, yani jamoa oldidagi burchga nisbatan individual ehtiyojlarning ustuvor kelishi bilan xarakterlanadi. Uchinchi faza – Rimning inqirozidan G‘arb renissanisigacha b о ‘lgan davrni о ‘z ichiga olib, sharqiy – g‘arb, yani feodalizm fazasi hisoblanadi. Bunda jamoatchilik ahloqiga qaytish, ijtimoiy burch va shaxsiy vazminlik tan olindi. 9 [9] К. Ясперс. См ы сл и назначение истории. М., 1991. 115 – 116 стр.](/data/documents/b8992979-4d36-47e6-aae6-d5104231fc95/page-11.png)
![T о ‘rtinchi faza – katta johon tarixiy megadavrning g‘arbiy fazasi, XX asrda boshlangan modern davriga t о ‘g‘ri keladi. Shu bilan birga, sharqiy faza g‘arbiy faza bilan va aksincha almashganida, jahon tarixining birligi saqlanib qoladi. Hamda bu har bir fazada muqobil fazaning dominantligi bilan belgilanadi. Insoniyatning har bir “yarim shari” о ‘zida ham g‘arb, ham sharq impulslarini qabul qilgan b о ‘lib, ular tegishli dominantlari bilangina farq qiladilar. Dominantlarning almashinuvi muayyan manaviy mexanizmning tasiriga bog‘liq b о ‘lib, u yoki bu sivilizatsiya (g‘arbiy yoki sharqiy jamiyat) inqirozi harbiy geosiyosiy muvaffaqiyatsizliklarda yaqqol namoyon b о ‘lgunga qadar, u ustuvor qadriyatlar, motivatsiyalar doirasida paydo b о ‘la boshlaydi. Yuqorida keltirilgan konsepsiya asosida s о ‘nggi – yillarda nashr etilgan adabiyotlarda tarixning katta shaklida hozirgi zamon g‘arbiy fazalarining sharqiy fazaga almashinishi (g‘arbiy – sharq fazasining sharqiy – g‘arb fazasiga)haqidagi gipotezalar ilgari surilmoqda.bugungi kunda ham tabiat, madaniyat modernizatsiyaning ekologik iqtisodiy va kulturologik yukidan shunchalik xoriganki, g‘arbiy faza ilgari inkor etgan olamni jonli mushohada etish va ijtimoiy tartibot shakllarini tiklash zarurati vujudga keldi. Kelajakning bunday belgilari sifatida “yaqin sharq”fenomeni Tinch okeani mintaqasidagi mamlakatlarning tarixiy rivojlanish suratlari va mazmunidagi muvaffaqiyatlari keltiriladi. Jahon tarixining megadavriylik konsepsiyasi о ‘zining gipotetik va sxematik xususiyatlariga qaramay, jahon tarixini birlikda, Sharq va G‘arbning о ‘zaro dialektik aloqadorligida anglashga y о ‘naltirilgan zamonaviy nuqtasi nazarlaridan biri sifatida muayyan etiborga loyiqdir. Informatsion va sivilizatsion yondashuvlar rivojining nisbati va istiqbollari. Formatsion va sivilizatsion yondashuvlar bir-biridan farq qiladi. Ammo bir- birlarini t о ‘liq inkor etmaydilar, ular bir-birini о ‘zaor t о ‘ldiradi 10 [10]. Agar formatsion yondashuv tarixning ijtimoiy-iqtisodiy kesimi b о ‘lib, tarixni moddiy ishlab chiqarish usuli asosida tahlil etsa, sivilizatsion yondashuv 10 [10] Қаранг : философия истории, 391 – 397.б](/data/documents/b8992979-4d36-47e6-aae6-d5104231fc95/page-12.png)
![Geradotni biz tarixchi sifatida yaxshi bilamiz. Uning t о ‘qqiz t о ‘mli tarix asarining har biri yuz ellik va undan ortiq hikoya, rivoyat va о ‘ziga xos tarixiy novellalarni о ‘z ichiga oladi. Geradot asarlari Plutarx, Yustin, ijodlariga ham katta tasir о ‘tkazgan, taniqli tadqiqotchi M, Mandesning fikricha Yustinning k о ‘pgina fikrlari Geradotdan olinganligi 11 [11], Diadorning k о ‘pgina tasvirlari Fukididga yaqin turganligi qayd etiladi 12 [12]. Arrian Ksenofont ijodini davom ettirganligini ochiq oydin aytadi. Geradot yoshligididan syoxat qilishni yashi k о ‘radi. Galikarnos port shahri, savdo-sotiq bilan shug‘illanuvchi savdogarlar, y о ‘lovchilar shahri b о ‘lgani uchunmi о ‘spirinlik yillaridayoq u yaqin atrofdagi mamlakatlarga borib qoladi. Dengiz shunqori va sayohlari tilidan g‘aroyib sarguzashtlarni tinglashni juda – juda yoqtiradi. “eron tarixi kitobi” Geradot etiborini ayniqsa о ‘ziga tortadi. Xaronning “Eron tarixi” kitobida Ahamoniylar davlatiga qaram b о ‘lgan Osiyodagi k о ‘pgina malumotlar haqida qimmatli malumotlar bor. Gerodot tug‘ilgan о ‘lka tarixiy sarguzashtlarga boy edi. Bunday tarixiy voqealarni k о ‘p eshitgan Gerodot keyinchalik haqli ravishda tarixiy hikoyalar ijodkori b о ‘lib, qoladi. Gerodotning ona shahri Galikarnos hokimi Lagdimid qarshi k о ‘tarilgan isyonda Paniasid bilan bostiriladi. Geradot esa mamlakatdan quvg‘in qilinadi. Shundan s о ‘ng b о ‘lajak tarixchi Osiyo b о ‘ylab safarga chiqishga qaror qildi. Geradot qora dengiz qirg‘oqlari b о ‘ylab safardaligida Olviya shahri va ularga yaqin joylashgan skiflar haqida qiziqarli malumotlarni eshitadi. Undan ilgari ham skiflar haqida talaygina kitoblarni о ‘qib ularning hayot kechirish tarziga qiziqib qolgan edi. Geradot Samos orolida bir muncha vaqt b о ‘lib, Osiyo b о ‘ylab safarga j о ‘naydi. Geradot dastlab, Ahamoniylar davlatining markazi b о ‘lgan suz shahriga keladi.efes va Sard shaharlarida b о ‘ldi. Kichik Osiyodagi Galis, Mesopatamiyadagi Efrat va Tigr daryolaridan о ‘tadi. Geradotning fikricha, Kaspiy b о ‘ylarida k о ‘chmanchi 11 [11] Мандес М. Оп ы т историко – критического комментария Грическая история Диадора, отнашенние Диадора к Геродоту и Фукидиду. Одесса : экон, 1901, 111 стр. 12 [12] Ўша асар 155. б.](/data/documents/b8992979-4d36-47e6-aae6-d5104231fc95/page-14.png)
![massagetlar yashaydi. Massagetlar baliq g о ‘shti, parranda va sutli taomlarni istemol qilishadi. Bu yerning xalqlari juda jangari b о ‘lishgan. Aytishlaricha Eron shohi Kir xam ularni о ‘ziga b о ‘ysudira olmagan. Geradot Mesopatamiya va Vaviloniya о ‘lkalarining tabiatiga ham keng t о ‘xtaladi. Bu joylar Orol dengiziga yaqin b о ‘lib, ayrim tadqiqotchilar bu о ‘lkalarga Geradot kelmagan deyishsa, boshqalar kelgan deyishadi. Geradot О ‘rta Osiyo haqida muhim malumotlar keltiradi. Bu yerda bir necha hokimliklar mavjudligini, ularning hammasi ulkan Eron davlatiga qaram ekanligini tasdiqlaydi. Bu hokimliklarni aniq nomi bilan ataydi. Jumladan, Baqtriya, Girkaniya, Kaspiy, s о ‘g‘dlar, saklar, xorasmiylar va oriylar, bu о ‘rinda izoh talab nomlardan oriylar Afg‘onistonning g‘arbiy qismiga joylashgan elatlardir. Baqtriyaning poytaxti о ‘sha vaqtda Balh shahri b о ‘lgan kaspiy hokimligida Turkmanistonning janubi- g‘arbiy qismida joylashgan qabilalar kirgan Xorazmiylar xorazmliklar, s о ‘g‘dlar Politmet (Zarafshon) b о ‘ylarida, saklar Tyanshan tog‘ining g‘arbiy etaklarida joylashgan edilar. Shundan s о ‘ng Geradot Hindiston о ‘lkasida sayohatini davom ettirib, Panjobga boradi. Bu yerga bostirib kelgan Doro haqida qimmatli malumotlar t о ‘playdi. Geradot keyingi asarlarida Liviya, Misr о ‘lkalarini ham keng tasvirlaydi. Geradot tarixning shunchaki xabarchisi emas, balki tarixni jonlantirib k о ‘rsatuvchi yetuk ijodkordir. Uning skiflar haqidagi asarlari nihoyatda bebaxo va qadrli. Geradotning “skiflar” asari jahon xazinasida munosib о ‘rin tutgan, bu asar juda k о ‘plab tillarga tarjima qilingan. Skiflarni birinchi b о ‘lib, jahonga tanitgan ham Geradotdir, XVII – XVIII asrlardayoq rus imperatorlari Geradotning “skiflar” asarini juda katta qiziqish bilan о ‘qishgan va juda k о ‘p nushalarda tarjima qilishga buyuruq berishgan. Natijada, asar bir necha marta tarjima qilinib, qayta-qayta nashr etiladi 13 [13]. Skiflar haqida Geradotdan ilgari Yunon olimlari Gomer,Esxil ham yozganlar, lekin skiflarning xaqiqiy va birinchi targ‘ibotchisi Geradot edi. Geradotning “skiflar” asarining uslubi, undagi hikoyalarning xarakterli xususiyat- lari haqida bir qancha ilmiy tadqiqot ishlari yuzaga keldi. Bu ilmiy tadqiqotlar 13 [13] Герадот. Скифия. С. Петербург. 1883, Герадот Скифия, Одесса , 1842, словарь Герадоту Скифия, Киев, 1876, Герадот, Восточн ые народ ы , М,: 1887.](/data/documents/b8992979-4d36-47e6-aae6-d5104231fc95/page-15.png)
![ichida ayniqsa, I. Y. Timoshenkoning “ Geradot va uning asari” 14 [14] Vitold Klingerning “hikoyachilik motivlari” 15 [15] asarlari shuningdek, sharq halqlarini tarixiy hikoyalari” 16 [16] kabi juda katta axamiyatga ega b о ‘lgan ijod durdonalari yuzaga keldi. Geradot katta ishga q о ‘l uradi. Faqat skiflarni emas Yevropa va Osiyodagi hatto Afrikadagi k о ‘pgina qabilalarning hayotiga oid malumotlarni aks ettiradi. Geradot ijodi Tarix nomli T о ‘qqiz kitobi katta ilmiy xazinani tashkil etib, bu kitoblarning har qaysisi yuzlab hikoyalarni о ‘z ichiga olgan. Geradot antik davrdagi boshqa olimlardan shu bilan farq qiladiki, u fidoyi tarixchi edi. О ‘z hayotini taxlikaga q о ‘yib b о ‘lsa – da ijod dardida uzoq yurtlarni kezdi. Jahongashta tarixchi ne - ne xavf – xatarlarlarga duch kelmadi. Bu safarlarida u avval о ‘z k о ‘zi bilan k о ‘rib, qulog‘i bilan eshitgach, keyin ijod qilardi. Xar qanday faraz va taxminlar uning uchun begona edi. U minglab qabila va elatlarda b о ‘ladi. Yuzlab daryolarni kechib о ‘tadi. О ‘sha paytda xech bir olimning qadami yetmagan uzoq о ‘lkalarni kezadi.xali k о ‘p k о ‘rilmagan mavzularni birinchi b о ‘lib yoritadi. Shuning uchun ham Geradot nomi tariximizda alohida axamiyat kasb etadi. Yuqoridagi faktlar asosida biz aytishimiz mumkinki ilmiy tarixning yaratilishida Geradotning Tarix asari muxim axamiyat kasb etadi. Polibiy. Eramizdan avvalgi II asrning ikkinchi yarimida Polibiy “umumiy tarixni” yozgan. Unda eramizdan avvalgi 264-146 yillardagi voqealar bayon qilingan. Uning bu asari ilmiy tadqiqotdir. Polibiy grek istoriografiyasining eng yaxshi ananalariga amal qilgan. Ammo uning siyosiy qarashlari Rim jamiyatidagi konservativ tabaqalarning manfatlarini ifoda qilgan. Polibiy Rimning о ‘rta dengiz sharqiy qismining hayotiga aralashishini kuzatib, unda Rim hokimiyati о ‘rnatilishi muqarrar degan hulosaga kelgan. U о ‘zining asrida Rimning bir qancha qabilalar va halqlarni о ‘ziga b о ‘ysundirilishining sabablarini k о ‘rsatib berishga, yani rim davlatining vujudga kelish tarixini yaratishga xarakat qilgan. Polibiy Rim davlatining qudratini uning davlat tuzumidagi xususiyatlaridan deb bilgan, uning 14 [14] Тимошенко И, Я, Герадот и его сочинение, Полтова : 1899. 15 [15] Клингер В. Сказочн ы е мотив ы Герадота, киев : 1903. 16 [16] Герадот и исторические рассказ ы восточных народов М, : 1887.](/data/documents/b8992979-4d36-47e6-aae6-d5104231fc95/page-16.png)
![va savdo aloqalari, Temur saroyida amalda b о ‘lgan tartib – qoidalar va nihoyat, Sohibqironning xotinlari va ularning mamlakat ijtimoiy – siyosiy hayotida tutgan о ‘rni haqida etiborga molik malumotlar keltirilgan. Bu malumotlar, shubhasiz, Turkiston zamining о ‘sha vaqtlardagi ijtimoiy – siyosiy tarixini ota – bobolarimizning turmush tarzini о ‘rganishda muhim tarixiy manbalardan biri rolini о ‘tashi turgan gap, s о ‘zimning isboti uchun misol keltiraman. Saroymulkxonim tasviri: “barcha xalq о ‘yinlariga о ‘ltirib saranjomlik о ‘rnatilganidan keyin t о ‘yda podishoh huzurida b о ‘lishi lozim b о ‘lgan katta Kanyo 17 [17] chodirlar yonidagi sarpardalarning biridan chiqib keldi. Xonim mana bunday kiyingan edi: egnida zar bilan tikilgan, etagi yergacha sudralib turgan uzun va keng yengsiz qizil shoyi k о ‘ylak. Yoqa va ikki yeng о ‘rnidan b о ‘lak ochiq joyi b о ‘lmagan bu k о ‘ylak belidan to qaytarilgan etagiga qadar kengayib boradi... Klavixoning “Kundaligi” da ayrim noaniqliklar, xato va kamchiliklar ham uchraydi. Masalan kishi va joy nomlarini yozilishidagi chalkashliklar mavjud. Albatta, boshqa millat kishilari uchun mahalliy atamalar va s о ‘zlarni t о ‘g‘ri talaffuz qilish juda qiyin. “kundalikda” tilga olingan Amirat Murod, Karil Sulton – Xalil Sulton, Karamish – T о ‘xtamish, Orasan – Xuroson, Baldat – Bag‘dod ekanligini anglash mumkin. Asar birinchi marta 1582 yili, yani yozib tugallangandan 150 yil keyin Ispaniyaning Sevilya shahrida “Buyuk Temurning hayoti va faoliyati” nomi bilan chop etildi. Ravzat us – Safo – poklik bog‘i “Ravzat us – Safo” tarzida shuhrat qozongan asarning muallifi Muhammad ibn Xovandshoh ibn Maxmud b о ‘lib,Mirxond tarzida mashhurdir. Mirxondning tarixdan bilimdonligidan xabardor b о ‘lgan Alisher Navoiy unga umumiy tarix jumladan amir Temur va Temuriylar haqida xususan Sulton Xusayn Boyqaro tarixiga oid asar yozishni buyurib, о ‘z kutubxonasini uning ixtiyoriga topshiradi, hamda shu jarayonida uni moddiy jihatdan t о ‘la taminlaydi. Mirxond Navoiyning taklifiga binoan umumiy tarix b о ‘yicha katta asar yaratdi. Bu haqida Navoiy bunday deb yozgan. “Bu faqir iltimosi bilan ofariniydan bu kungacha tarixi jomiy 17 [17] Каньо (каньои) – маҳд улё, яьни подшоҳнинг катта хотини дегани, Сароймулкхонимга берилган нисбат, Сароймулкхоним Чиғатой наслидан бўлган Қозонхоннинг қизи, Мирзо Шоҳрухнинг онаси.](/data/documents/b8992979-4d36-47e6-aae6-d5104231fc95/page-26.png)
![bitibdurkim, tasnifiga, yetibdur, inshoolloh tugaturga tavfiq topg‘aykim, tavorix orasida andin muayyanroq tarix b о ‘lmagusidir 18 [18] Asar muqaddima, yetti jild va xulosadan iborat tarzida rejalashtirilib, Mirhond uning olti jildini (qadimdan 1464 yilgacha b о ‘lgan voqealar qismini) yozadi va 1498 yilda vafot etadi. Shundan s о ‘ng asarning yettinchi jildi (Sulton Xusayn Boyqaro va uning о ‘g‘illari tarixini – 1523 yilgacha) hamda xotimasini Mirxondning nevarasi G‘iyosiddin Xondamir yozib tugatadi. XVIII – XIX asr о ‘rtalarida tarix falsafasi J.J. Russoning ijtimoiy – siyosiy qarashlari. J.J. Russo 1712 yil Jenevada soatsozlar oilasida dunyoga keladi. U dastlabki talimni о ‘zi tug‘ilib о ‘sgan joyidan oladi. U 1741 yili Parijga kelib, u yerda Golbax Didro va boshqalar bilan juda yaxshi munosabatda b о ‘ladi. Russo Didro tashkil etgan “Ensiklopediya”da uning taklifiga binoan ishtirok etadi. Russoning jamoatchilikka keng tanilishida uning “fan va sanat haqidagi mulohazalar” (1750) asri muhim ahamiyat kasb etganligi malum. Russoning “ Insonlar о ‘rtasidagi tengsizlikning kelib chiqishi va asoslari t о ‘g‘risida mulohazalar” asri uning obr о ‘siga yana obr о ‘ q о ‘shadi. U “fanlarning manaviyatga tasiri” asarida о ‘zi yashab turgan sivilizatsiyani tengsizlik sivilizatsiyasi deb tanqid qiladi. Shuningdek, u takidlay-diki, fan taraqqiyoti inson tabiatini, manaviyatini takomillashtirmaydi. Albatta bu bilan u fan va madaniyatga qarshi chiqqan, deyish not о ‘g‘ridir. Fanga hujum qilayotganim y о ‘q, lekin ezgulikni himoya qilayapman deydi u. Russo ijtimoiy muammolar va huquqsizlik, zulmining manbaini ijtimoiy tengsizlikda, yani mulkiy tengsizlikda k о ‘radi. Mulkiy tengsizlik azaliy emas. U quyidagi bosqichlardan iborat. Ijtimoiy tengsizlikning birinchi bosqichi – boy va kambag‘alning yuzaga kelishi. Davlatning kelib chiqishi bunda boylar bilan kambag‘allar bitm tuzadilar. 18 [18] Алишер Навоий, Т. “Камалак”, 1991, 17 – бет.](/data/documents/b8992979-4d36-47e6-aae6-d5104231fc95/page-27.png)
![“boshida idealizm turadi va Marks uni oyoqqa” (materializm) q о ‘ydi deganda tarix oyog‘i bilan yurishi lekin boshi bilan о ‘ylashi kerakligini q о ‘shib q о ‘yish lozim edi. Boshqacha aytganda, bu о ‘rinda biz “yoki – yoki” tipidagi emas, “u ham bu ham” tipidagi vaziyatni uchratamiz. Bu о ‘rinda oxirgisi tarixda ham moddiy iqtisodiy ham madaniy – intellektual omillar rol о ‘ynashni nazarda tutadi. Dialektiklar sifatida, Gegel xam Marks ham shu fikrga q о ‘shilishadi. Ayni paytda Gegel madaniy intellektual omilga ( Geist ruh) Marksdan k о ‘ra k о ‘proq urg‘u bersa, marks moddiy – iqtisodiy jihatlarni Gegeldan k о ‘ra k о ‘proq tartiblaydi. Mana shu izohni nazarda tutib, biz Gegel “dialektik idealizmi” va Marksning “dialektik materializmi” haqida s о ‘z yuritishimiz mumkin 19 [19] Dialektika har doim tadqiqot predmeti bilan belgilangani tufayli Marks dialektikasining bayoni ham ayni paytda uning “Materializmi” ning bayoni b о ‘ladi. Marks tabiat falsafasi bilan maxsus shug‘illanmagan. “markscha” tabiat falsafasi, asosan, Engelsga tegishlidir. Marks о ‘z “materializimi” t о ‘g‘risida gapirganida, avvalo u k о ‘proq tarixiy materializmni nazarda tutadi. Kapitalizm davrida yashayotgan odamlar shahar – davlatda yashayotgan odamlarga nisbatan boshqa sifatlarini namoyish qilishi mumkin. Tarix – bu formativ jarayon b о ‘lib, uning vositasida insoniyat о ‘zini r о ‘yobga chiqaradi. Tarixni о ‘rganar ekanmiz, biz insoniyat va о ‘zimiz bilan tanishamiz, tarix shunday shakllanish jarayoniki, unda odam odamga aylanadi va tarixiy jarayonlarni boshqaradigan dialektika qonunlari – deydi Marks yuqorida sanab о ‘tilgan manolarning s о ‘nggisidagiday “materialistik” b о ‘lishi kerak. Marks, tarixiy formativ jarayonda hal qiluvchi rolni iqtisodiy omillar о ‘ynaydi deb, hisoblardi. Tarix – bu iqtisod tarixi, mehnat tarixi. Iqtisodiy tushumdagi sifat о ‘zgarishlari tarixini oldinga qarab borayotgan, orqaga qaytarib b о ‘lmaydigan jarayonga aylantiradi. Bu orqaga qaytmaydigan formativ jarayon quyidagi iqtisodiy bosqichlardan о ‘tadi. Ibtidoiy jamoa 19](/data/documents/b8992979-4d36-47e6-aae6-d5104231fc95/page-30.png)
![yozadi: “Insoniyat men uchun zoologik birlikdir”. Men G‘arbiy Yevropa faylasuflarining fikrlarida insoniyat ravnaqi, maqsadi va y о ‘llarini k о ‘rmayapman. 20 [20] Tarixni ananaviy tarzda qadimgi, о ‘rta va yangi davrga b о ‘lishni Shpengler juda tor doiradagi provinsializmga kiritadi. Uning uchun yagona insoniyat tarixi y о ‘q, faqat alohida ajralgan madaniyatlar mavjuddir. Ular tasodifan paydo b о ‘ladi, rivojlanadi va xalok b о ‘ladi. Misoli dalada о ‘sgan gul taqdirini boshidan kechiradi, о ‘simliklar, hayvonot olamiga о ‘xshash morfologik organizmlar b о ‘lgani kabi tarixda ham xuddi shunday organizmlar mavjud, bu tarix morfologiyasi har bir madaniy organizm uchun davr va bosqichlarni belgilaydi. “har qanday madaniyat – deb yozadi Shpengler, - insondek hayot kechiradi. Ularning о ‘z bolaligi, о ‘smirligi, о ‘rta yoshi va qariligi b о ‘ladi” 21 [21]. Shpengler fikricha yagona falsafiy taraqqiyot y о ‘li mavjud emas. Shu jumladan turli madaniyat mutafakkirlari uchun yagona masalalar ham y о ‘q. Sanat asarlari, ahloqiy tamoyillar kabifalsafiy masalalarni ham faqat о ‘z dari ruhiyatida aks ettiradi. Shuning uchun ham, - deydi Shpengler tabiat bilan ruxning ziddiyati faqatgina bizning faylasuflarimizni qiziqtiradi. Boshqa madaniyat faylasuflari uchun bu masala qiziqish ham uyg‘otmaydi, uni anglamadilar ham. Xar bir masala о ‘z davrining faqat о ‘z davrining inikosidir. Xar bir shunday falsafa - deb yozadi Shpengler - birinchi s о ‘zidan to ohirgi jumlasigacha mavhum mavzulardan о ‘ziga xos xususiyatlarigacha, tarixiy chegaralangan insoniyatning sof belgisidir, shuning uchun ham ular о ‘tkinchidir, ular о ‘z hayotiy davriyligiga harakat tezligiga ega. Har bir davrning о ‘zining mavzusi bor ushbu mavzu faqat shu davr uchun ahamiyatga egadir 22 [22] Paydo b о ‘lgan madaniyatning taqdiri qanday b о ‘ladi? qanday y о ‘lni bosib о ‘tadi? Shpengler fikricha, bu y о ‘l uch davrdan iborat. Birinchisi, eng uzundir. Bu davr tayyorlov davridir, yani xaos (tartibsizlik) ning dastlabki xolati, bolalik va va kuchning t о ‘planishidir. Keyin madaniyat davri boshlanadi. Bu davr muayyan madaniyatning berilgan ichki imkoniyatlarini yuzaga chiqarish va amalga 20 [20] Шпенглер О. Закат Европы – М., 1991. Стр.31. 21 [21] Ўша асар. Стр. 114. 22 [22] Шпенглер О. Закат Европ ы – М., 1991. Стр.373 - 374.](/data/documents/b8992979-4d36-47e6-aae6-d5104231fc95/page-40.png)
![foydalanadi. Lekin u professional tarixchi sifatida aniq yorqin dallilarga suyangan holda о ‘z nazariy umumxulosalarini bayon etadi. Jahon rivojining zamonaviy konsepsiyasi Sobiq ittifoq va johon sotsializm tizimining falokatga yuz tutishi bilan halqaro hamjamiyatning geosiyosi strukturasi о ‘zgardi. Xalqaro munosabatlarning ikki buyuuk davlatni AQSH va Sobiq Ittifoqi о ‘rtasidagi kuchlarning ayniqsa harbiy sohadagi nisbiy mutanosibligiga kapitalistik va sotsialistik tizimlar о ‘rtasida dunyoni “sovuq urush” asosida qarama – qarshi bloklarga b о ‘linishiga asoslangan ikki ikki qutbli sistemasi barham topdi.halqaro hamjamiyat halqaro munosabatlarning yangi davriga – yangicha dunyoviy tartibotga qadam q о ‘ydi. Johon siyosatshunosligida dunyoda yuzaga kelgan yangicha vaziyat t о ‘g‘risida bahs – munozaralar avj ola boshladi. “Tarixning intixosi (nihoyasi)” konsepsiyasi Mazkur munozaraga birinchilar qatori “tarixning intixosi” talimotining asoschisi amerikalik siyosatshunos olim Frensis Fukuyama hisoblanadi. Uning fikricha eng buyuk kommunistik davlat – Sovet Ittifoqining qulashi va ijtimoiy tuzum sifatida sotsializm о ‘z – о ‘zidan barham topishi dunyoning bapolyar, yani ikki qutbli tizm tugashi va k о ‘pqutblilik holatiga о ‘tishi bilan cheklanib qolmasdan ananaviy, yani ijtimoiy manoda tarihning ham intihosiga yetishini anglatadi. “Tom manoda tarix yakuniga yetdi: mafkuraviy evolyusiya tugadi va boshqaruvning s о ‘nggi shakli sifatida G‘arb liberal – demokratiyasining universiallashuvi boshlandi”, - deb yozadi u 23 [23]. Dunyo endi liberal – demokratiya darajasiga yetgan tarixdan keyingi” xalqlar va hali “tarixda mavjud”, lekin rivojlanishning asosiy maqsadi mutlaq g‘arblashish (vesternizatsiya) b о ‘lgan hamda AQShda о ‘zining yorqin ifodasini topgan g‘arbona qadriyatlar orqali “tarixdan keyingi” mamlakatlar hamjamiyatiga q о ‘shilishidan iborat halqlarga b о ‘linadi. Aynan AQSH johon 23 [23] . Ф. Фукуяма “Конец истории?// Вопрос ы философии М., 1990. № 3.](/data/documents/b8992979-4d36-47e6-aae6-d5104231fc95/page-44.png)
![hamjamiyatiga yetakchilik vazifasini va yangicha dunyoviy tartibot uchun masuliyatni о ‘z zimmasiga oluvchi yagona buyuk davlat sifatida k о ‘rsatmadi. Sivilizatsiyalar t о ‘qnashuvi konsepsiyasi. Siyosatshunos olimlardan yana biri b о ‘lgan Amerikalik S. Xantington “sovuq urush” tugaganidan s о ‘ng о ‘zgargan dunyoda ijtimoiy madaniy jarayonlar dinamikasini tushuntirishga zamonaviy dunyoda ixtiloflarning boshlanibgina aniqlashaga y о ‘naltirilgan yangi paradigmani yaratishga xarakat qiladi. U “sivilizatsiyalar t о ‘qnashuvi” modelini ilgari surdi. 24 [24] Xantington fikricha, ilgari uch xil dunyodan – kapitalizm, sotsializm va “uchinchi dunyo”dan tashkil topgan halqaro sistema endi 8 ta asosiy: g‘arbona, konfusian, yapon, islom, induizm, provaslav – slovyan, Lotin Amerikasi va Afrika sivilizatsiyalarini о ‘z ichiga olgan yangi tizimga о ‘tmoqda.Raqobat qiluvchi harbiy bloklar uning fikricha ushbu sivilizatsiyalardan qaysi biriga tegishli yekanligi bilan farqlanadi. Oxir – oqibat kishilar uchun siyosiy mafkura yoki iqtisodiy manfaatlar emas, balki etiqod va oila, qon – qarindoshlik va ishonch, yani kishilar о ‘zlarini qanday anglashlari nima uchun kurashlari va xalok b о ‘lishlarini bilish muximroqdir. Ammo Xantington madaniy – tarixiy maktabning asoschilari (Shpengler, Toynbi, Danilevskiy, Sarokinlardan farq qilib, sivilizatsion о ‘zlikni anglashning yangi mezonlarini ilgari surdi, xususan bu qurol – yarog‘, ayniqsa ommaviy qirg‘in qurollarining tarqalishi, inson huquqlari va immigratsiya bilan bog‘liq jahonshumil muammolarni uzil kesil xal yetilishi edi. Sivilizatsiyalar о ‘rtasidagi chegara aynan shu muammolarning xal etilishiga qarab aniqlanadi. Bunda G‘arb bir tomonda, qolgan sivilizatsiyalar yani qolgan dunyo esa, boshqa tomonda joylashadi. Xantington G‘arb sivilizatsiyasining yaxlit bir butunlik sifatida sistemalararo ixtiloflar davriga nisbatan dahshatliroq fojea oldida turganligi xaqidagi tezis bilan chiqdi. Xantington konsepsiyasiga binoan kelajakda geosiyosatdagi markaziy muammo G‘arb va qolgan sivilizatsiyalar о ‘rtasidagi ixtilof b о ‘lib qoladi. “ Sivilizatsiyalar t о ‘qnashuvi jahon siyosatining belgilovchi omiliga aylanadi. 24 [24] Қаранг. С. Хантингтон “Столкновение цивилизаций”// Полис, М., 1994. № 1.](/data/documents/b8992979-4d36-47e6-aae6-d5104231fc95/page-45.png)
![Sivilizatsiyalar orasidagi о ‘tmish chizig‘i G‘arb va qolgan dunyo о ‘rtasidagi munosabatlar orqali о ‘tadi” 25 [25] shundan kelib chiqib, u G‘arbdagi xukmron doiralarga g‘arbiy sivilizatsiya chegaralarida, ayniqsa AQSH va Yevropa о ‘rtasidagi munosabatlarni mustaxkamlash, boshqa mamlakatlar bilan munosabatlarda G‘arbning manfaatlarini ximoya qilish maqsadida ularning ularning imkoniyatlarini qaytarish zarurligi haqidagi g‘oyalar bilan murojaat qiladi.“Sivilizatsiya t о ‘qnashuvi” modeli sivilizatsion bag‘rikenglikka rahna soladi. U johon jamoatchiligiga kelajakda g‘arb va boshqa mamlakatlar о ‘rtasidagi ixtilof geosiyosatning markaziy о ‘q chizig‘i b о ‘lib qolishligini isbotlashga qaratilgan. Ushbu model nafaqat olimlar о ‘rtasida turli mamlakatlar, xususan islom dunyosidagi siyosiy doiralarida ham turlicha bazan salbiy munosabatga sabab b о ‘lmoqda. Masalan, Eron Islom Respublikasining sobiq prezidenti Sayyid Muhammad Xotamiy tashabbusi bilan sivilizatsiyalar о ‘rtasidagi muloqot masalasi YUNESKOning 1999 yildagi sessiyasidagi va BMTning 2000 yildagi 53 – bosh assambleyasida muxokama etildi.Mazkur ming yillik sammitida XXI asr – sivilizatsiyalararo muloqot asri, deb elon qilindi. 26 [26] Bir qator G‘arb ayniqsa amerikalik olimlarning qarashlarida avj olgan globalizm g‘oyalari, xususan, Ayru L. Strausning 1997 yilda nashr etilgan “Bir qutblilik, yangicha dunyoviy tartibotning markazlashgan strukturasi va Rossiya” maqolasida yangicha dunyoviy tartibotning “birqutblilik” konsepsiyasi о ‘z ifodasini topdi. U halqaro munosabatda zamonaviy tizimini majoziy manoda oddiy yong‘oqqa qiyoslaydi. BMT va boshqa halqaro tashkilotlaruning milliy qobig‘ini tashkil etsa, ichidagi asosini – yadrosini qolgan dunyoni boshqarib turuvchi buyuruq beruvchi markaz – G‘arb tashkil etadi. Butun tarixning ilgarilanma xarakatini u k о ‘p qutblilik ikki qutblilik bilan almashinuvida k о ‘radi. Shundan kelib chiqib, u G‘arbni butun dunyoni boshqaruv markazi sifatida tavsiflovchi kelajak dunyoning bir qutblili konsepsyasini yaratdi. 25 [25] Қаранг : Полис, 1994 №, 33 б. 26 [26] Қаранг : М, Хотеми. В ыступление на 53 – сессии Генеральной Ассамблеи, информационный бюлетень посольства Ирана в Ташкенте. 2001. № - 7.](/data/documents/b8992979-4d36-47e6-aae6-d5104231fc95/page-46.png)
![Birqutblilik, Straus fikricha johon tarixida yuksak salmoqqa ega b о ‘lgan industrial demokratiyalardan tashkil topadi va u doirasida AQSH boshqa davlatlarga yetakchilik qiladi. 27 [27] Jahon hamjamiyatida birqutblilikning salmog‘i faqat uning yaqqol namoyon b о ‘lgan, iqtisodiy va texnalogik salohiyati bilangina emas, balki qolgan jamiyatlarning modernizatsiyasi g‘arblashtirish tomon borayotganligi bilan ham belgilanadi, deydi Straus. Boshqacha qilib aytganda, birqutblilikning, yani G‘arbning ustuvorligi, eng avallo, mafkuraviy omilga aynan esa liberalizm mafkurasiga bog‘liq. AQShning sobiq davlat kotibi Zbignev Bjezinskiy ham “sobiq ittifoqning mag‘lubiyati va parchalanib ketishi, AQShning yagona va haqiqatda birinchi asl umumbashariy davlat sifatida g‘arbiy yarimshar shohsupasiga tez suratlar bilan k о ‘tarilishida yakunlovchi akkord b о ‘ldi. 28 [28] Deb takidlaydi. Aksaryat ilmiy va siyosiy doiralarda mazkur konsepsiyaga, bir maydonli, bir qutbli dunyo haqidagi mulohazalarga ilmiy jihatdan ham siyosiy jihatdan ham yetarlicha asoslanmagan nuqtai nazarlar sifatida tanqidiy munosabat bildirildi. Yuqorida k о ‘rib chiqilgan G‘arbning ayniqsa, AQShning hozirgi zamonda keskinlashib borayotgan barcha umumbashariy muammolarni faqat о ‘z manfaatlaridan kelib chiqqan holda о ‘zi xoxlagancha xal etish “huquqini asoslovchi konsepsiyalardan tashqari bunday kayfiyatlardan ogoh b о ‘lishlilik g‘oyasini ilgari suruvchi talimotlar xam mavjud, hususan amerikalik tadqiqotchi Pol Kenndi о ‘zining “Buyuk davlatlarning ravnaqi va inqirozi” kitobida “imperiyaning z о ‘riqishi” nazariyasini ishlab chiqdi. U о ‘z zimmasiga halqaro hayotni tashkil etish va yakka holda yetakchilik qilish masuliyatini olgan hech bir davlat bunday maqomni uzoq vaqtgacha saqlabtura olmasligini k о ‘rsatib berdi.bunday davlat о ‘zining ichki kuchlarini eng avvalo, iqtisodiy hayotini barbod qildi va oxir oqibat oddiy davlat holatiga beixtiyor о ‘tib qoladi. Fransuz tarixchisi Emmanuel Todd “Imperiyadan s о ‘ng Amerikacha tizimning inqirozi haqida esse” 27 [27] Қаранг : Л. Айру Страус “Однопол ярность. Концентрагическая структура нового миравого порядка и Россия” // космопольтис, альманах, М., Полис. Стр.146. 28 [28] Збигнев Бжезинский, Великая шахматная доска господство Америки и его геостратегичиские императив ы, М., “Международное отношение”, 1995. Стр. 5.](/data/documents/b8992979-4d36-47e6-aae6-d5104231fc95/page-47.png)
![Birinchi navbatda dunyoga kelgan xar bir bolani ota – ona, keyin esa murabbiy о ‘qituvchi uning talimi jarayoni bilan birgalikda tarbiyasi bilan ham jiddiy shug‘illanishi-miz lozim. о ‘zlikni anglash uchun yoshlikdan tarixdagi mashhur olimu fuzalolar, olimlarning, donishmandlarning qilgan ishlariyu о ‘gitlari orqali shakllantirib borishimiz lozim. Masalan, Geradotning “Tarix” kitobida yozilganidek, uch ming yil avvalgi ajdodlarimizda qadrlanadigan xislatlarning eng asosiysi jasurlik ekan. Undan keyingi muhim xislat adolatlilik va moxirlik b о ‘lgan. Har bir ishni bajarganda, jumladan otda yurish ov qilish kabilarni yuqori maxorat bilan bajarish ajdodlarimiz uchun fazilat hisoblangan. 29 [29] Manaviy merosimiz hisoblangan epik rivoyatlarda, jumladan: “Avesto”, Firdavsiyning “Shohnoma” Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit – turk”, “Gо‘rо‘g‘li” va “Alpomish” dostonlari va boshqa asarlarda ajdodlarimizning vatanni sevish, or – nomus va dо‘stlariga sadoqat kabi sifatlar ularning asosiy ijtimoiy xislatlari xisoblangan. Zardushtiylikning muqaddas kitobi “Avesto” da tarbiya hayotning eng muxim tirgakni tarbiyalaganda u avallo yaxshi о‘qishni, yozishni о‘rganishi kerak, deyilgan “Avestoda” inson о‘z mehnati tufayli barcha yomonliklardan, yovuzliklardan qutilishi mumkin degan g‘oyalar bor, unda ahloqiylikning asosi – yaxshi fikr, saxovatlilik yaqin kishiga mexribon bо‘lish, muxtojlarga kо‘maklashish yovuzlikka qarshi kurashish kishilarning tinchligi va baxt saodatini muxofaza qilish axillik va dо‘stlikda yashashga intilish yaxshi niyatlar va fikrlar tushunilgan. Mana shunday yuksak fazilatlar, xislatlar orqali hozirgi davrni kelajak avlodni о‘tmishimizdagi buyuk daxolarning qilgan ishlari orqali ham ularga saboq berib ularni ana shunday ezgulikka, yaxshilikka, xuddi shularday shu tutishga chorlamog‘imiz lozim. Ana shundagina bizning manaviyatimiz boy bо‘lishi bilan birgalikda о‘tmishimizning naqadar chuqur ildiz otganligi va yuksak taxsinga sazovor 29 [29] Герадот История в девяти томах, книга первая. Москва “наука”, 1972. 55 – 56 стр.](/data/documents/b8992979-4d36-47e6-aae6-d5104231fc95/page-51.png)
![ekanligini his qilgan holda qalbda jo qilishimiz darkor. Mana shular orqali ham aytishimiz mumkinki milliy о‘zlikni anglashda tarixni tutgan о‘rni beqiyosdir. Tarix va milliy tafakkurning shakllanishi. О ‘rta Osiyo xalqlarining ulug‘ tarixiy о ‘tmishiga murojat qilishi о ‘z ajdodlarining olamshumil yutiqlaridan mamnunlik, shukuronalik tuyg‘usini baxsh etadi. Fuqarolik hissini shakllantirish, о ‘z milliy birligiga mansubligidan qonuniy faxrlanish hissini uyg‘otadi. Bizda, s о ‘nggi 70 yil mobaynida ildiz otgan milliy qadriyatlar, ananalar, madaniyat va turmush tarzidan xalokatli о ‘z ishini bartaraf etishda buning ahamiyati beqiyos. Chunki о ‘z tarixiy ildizlarni о ‘z halqining tarixini tashkil etuvchi о ‘tmish avlodlar hayoti bilan uzilmas manaviy aloqalarni anglab yetmay turib, о ‘z zamining chinakam fuqarosi va chinakam vatanparvari b о ‘lishi mumkin emas. Ayni vaqtda tarixni idrok etish madaniyatini, tarixiy tafakkur madaniyatini shakllantirish zarur zero tarix nechog‘li ahamiyatli b о ‘lmaslik, kezi kelganda xavfli hamdir. Pol Valeri takidlaganidek, tarix orzular tug‘diradi, xalqlarni sarhush qiladi, sohta xotiralarni keltirib chiqaradi. Ularni eski yaralarini q о ‘zg‘atadi, oromini buzadi, о ‘zini ulug‘lashga olib keladi. Tarix har qanday istaklarni oqlaydi. U sirasini aytganda, hech kimga о ‘rgatmaydi. 30 [30] Boshqacha qilib aytganda, tarixni bilish faqat tarbiyaviy ahamiyatga ega bо‘libgina qolmay, balki undan milliy biqiqlik hislarini uyg‘otishda, boshqa xalqlarga nisbatan adovatga olib kelishda tajovuzkorlik siyosati va maqsadlarini asoslashda ham foydalanish mumkin. Tarixiy tafakkur shunday qilib, milliy mustaqillik hissiyotini halqlarimiz uchun fojeaviy oqibatlar keltirib chiqarishi mumkin bо‘lgan milliy biqiqlikka aylanib ketishiga yо‘l qо‘ymaydigan nozik qadni topishga kо‘maklashmog‘i kerak. О ‘tgan shunday muddat ichida bizning mudroq ongimizni uyg‘otib yubordi. Tushunchalarimizda о ‘zgarish yasadi. Endi mamlakatning hech bir fuqarosi ertangi kunni aniq ravshan k о ‘rib turibdi. О ‘zining ham mamlakatning ham kelajagi buyukligicha qatiy shaklannmoqda. Shuning uchun ham aniq maqsad va qatiy 30 [30] Валери. П. Изобранное М., 1936. Стр 289 – 290.](/data/documents/b8992979-4d36-47e6-aae6-d5104231fc95/page-52.png)
![mustaxkamlaydigan manaviy asoslardan biridir. Xalqimizning asrlardan-asrlarga meros b о ‘lib kelayotgan milliy qadriyatlari uzoq tarixiy jarayonda shakllangan. Ularning о ‘tmishi uch ming yildan ortiq davrni о ‘zida mujassamlashtirgan. О ‘rta Osiyo sivilizatsiyasini yaratdi. Bizning milliy qadriyatlarimiz ana shu sivilizatsiyaga hos jihatlar: tug‘ilgan makon va ona yurtga ehtirom, milliy urf odat va avlodlar, xotirasiga sadoqat kattalarga hurmat muomalada mulozamat, hayo, andisha kabilarning ustuvorligi bilan ham xarakterlanadi. Milliy qadriyatlarimizda jahonning boshqa xalqlariga о ‘xshamaydigan urf-odatlar, rasm-rusmlar, marosimlar va ananalariga о ‘ziga xoslik bor. 31 [31] Istiqlol inson qadri, uning manfaat va ehtiyojlari bilan bog‘liq masalalarni dolzarblashtirib yubordi. Inson qadri uning ijtimoiy xususiyatlari jamiyatda amalga oshirgan faoliyati boshqalarga va atrof muhitga munosabati, kamolotga yetganligi, ijtimoy xususiyatlarni о‘zlashtirib olganligi va ularni manaviy qiyofasida namoyon qila olganligida ham kо‘rinadi. Inson bolasining shaxsga aylanishi о ‘z qadrini va о ‘zgalar qadrini anglash jarayoni uzoq yillar davom etadi. Umuman uchinchi ming yillikda butun dunyoda qadrlash falsafasining umuminsoniy mezonlarini amaliyotda q о ‘llashga extiyoj kuchaydi. Tassufki, inson zoti sayyoramizda yashagan ilk davridan boshlab qadr va qadriyatni ustuvor bilganida, yer yuzining zamonaviy manzarasi butunlay boshqacha tus olgan, kishilikni ekalogik b о ‘xronlar urush xavfi va manaviy tanazzul kabi umumbashariy muammolar kutib turmagan b о ‘larmidi? Bugungi kunga kelib, insoniyat yana tabiat va odamzod naslini uyg‘unligini saqlab qolish uchun qadr va qadriyat nihoyatda zarur ekanligini anglatadi. XX asrning oxirgi va XXI asrning boshlanishining birinchi besh yilliklari BMT tomonidan “Inson huquqlari о ‘n yilligi” deya elon qilinganligi kishilik jamiyati esa yangi ming yilikka umuminsoniy qadriyatlarni barqaror qilishga bel bog‘lab о ‘tganligi bejiz emas.hozirgi О ‘zbekistonda inson manfaatlari va haq-huquqlarini r о ‘yobga chiqarish, qadrlashning umuminsoniy tamoyillarini ustuvor qilish bilan bog‘liq faoliyatlar butun jahonda bu oradagi umumiy hamkorlikni mustahkamlash 31 [31] Мустақиллик изоҳли илмий – оммабоп луғат, Тошкент 1998 й. 141 – 142 бетлар.](/data/documents/b8992979-4d36-47e6-aae6-d5104231fc95/page-54.png)
