Islomdagi yo’nalishlar. Tasavvuf VA FIQH - Dinshunoslik asoslari - Referatlar

Islomdagi yo’nalishlar. Tasavvuf VA FIQH

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60.5 KB

Ko'chirib olish

Islomdagi yo’nalishlar. Tasavvuf VA FIQH Mistitsizm, mistika so’zlari qadimiy yunon tilidagi mistikos - yashirin, sirli ma`nolaridagi so’zdan olingan bo’lib, ilohiyot bilan bevosita muloqot qilish mumkinligi haqidagi ta`limot. Bu ta`limot insonning Xudo bilan aql va hissiyotdan yuqori bo’lgan sirli aloqasi bo’lib, uning natijasida insonda Xudoni bilish hosil bo’ladi. Qadimiy Sharq va Þnon dinlarida ham insonni g’ayritabiiy kuchlar bilan bog’laydigan urf-odatlar (misteriyalar) – mistitsizm elementlari bor edi. Yakkaxudolik dinlarining barchasida mistitsizm elemеntlari mavjud. Hayotning barcha sohalariga diniy e`tiqod tegishli bo’lgan o’rta asrlarda uning roli katta bo’ldi. Feodalizm davrida mistitsizmning ikki yo’nalishi – mavjud bo’lib, ular ortodoksal cherkov mistitsizmi va eretik mistitsizm edi. Birinchisiga ko’ra inson butunlay Xudoning hukmiga bo’ysungan bo’lib, uning xohishiga qarab unga etishishi mumkin bo’lsa, ikkinchisining ta`limotiga ko’ra inson o’z harakatlari bilan ham Xudoga etishishi mumkin deyiladi. Sufiylik – islomdagi mistik asketik oqimdir. Sufiy yoki mutasavvif so’zlarining kelib chiqishi haqida turlicha fikrlar mavjud. Sufiy mualliflari ko’pincha uning kelib chiqishini SFV (sof bo’lmoq) o’zagidan yoki « ahl as suffa » ga tegishli deb ta`kidlaydilar. ¢arbiy Evropa tadqiqotchilari to XX asrga qadar uning kelib chiqishini Þnoncha sоfiа - « hikmat » so’zidan kelib chiqqan degan fikrga moyil bo’lishgan. Endilikda o’rta asr musulmon olimlari ta`kidlagan bu so’zning « suf » (jun) so’zidan kelib chiqqanligi haqidagi fikrlari umum qabul qilingan fikr hisoblanadi. Chunki sufiylarning asosiy belgilari ularning dag’al jundan kiyim kiyishlari edi. Shimoliy Arabiston va Suriyada xristianlikning turli sektalariga mansub jahongashta monax va anaxoretlarni sufiy deb atalar edi, degan ma`lumotlar ham bor. Sufiylikning paydo bo’lishi va shakllanishi. Tasavvufga asos bo’lgan tarkidunyochilik kayfiyatlari deyarli islom bilan bir davrda yuzaga keldi.

Sufiylikning ilk namoyandalari deb Payg’ambar a.s.ning Abu d Dardo, Abu Zarr, Huzayfa (vafotlari VII asrning ikkinchi yarmi) kabi sahobalari hisoblanadi. Ammo islomdagi asketik mistik oqimning shakllanishi VIII asrning o’rtalari IX asrning boshlariga tegishli. Bu davrda sufiylar qatoriga muhaddislar, qorilar, qussoslar, Vizantiya bilan chegara urushlarida qatnashgan jangchilar, kosiblar, tijoratchilar, shu jumladan islomni qabul qilgan xristianlar kirganlar. Bu davrda sufiy yoki at - tasavvuf terminlari hali keng tarqalmagan edi: uning o’rniga zuhd (tarkidunyochilik) yoki zohid, obid so’zlari ishlatilar edi. Islomdagi bu mistik - asketik oqimning paydo bo’lishi va taraqqiy etishiga musulmon jamiyatidagi birinchi ikki asr davomidagi siyosiy ijtimoiy beqarorlik, diniy hayotning murakkabligi, uning natijasida kelib chiqqan ma`naviy g’oyaviy izlanish va boshqa dinlarning, xususan xristianlikning ta`sirini ko’rsatish mumkin. Ilk davr sufiylarining, aniqrog’i zohid va obidlarining o’ziga xos xususiyatlaridan - Qur`oni Karim oyatlari ustida chuqur fikr yuritish, Qur`on va Payg’ambar a.s. sunnatlariga qat`iy amal qilish, kechalarini nafl ibodatlar bilan bedor o’tkazish, kunduzlari ro’za tutish, hayot lazzatlaridan voz kechish, gunohdan saqlanish, hokim va harbiylardan o’zini uzoq tutish, halol va harom orasini juda uzoq tutish (vara ‘ ), o’zini Alloh ixtiyoriga topshirish (tavakkul) va hokazolarni ta`kidlash mumkin. Jumladan, faqr, rizo, sabr xususiyatlari ularga xos edi. Sufiylik ta`limotlari mu ‘ taziliylardagi mavhum ilohiyotga oid fikrlar, obro’li shaxslarga ko’r ko’rona taqlid qilish, muqaddas matnlarga so’zma so’z itoat etishdan farqli o’laroq, insonga asosiy ob`ekt sifatida qaraydi: insonning amallarini boshqaradigan ruhoniyatining mayda qirralarini ham chuqur tahlil qilish, shaxsiy kechinmalarga e`tibor bilan qarash va diniy haqiqatlarni chuqur his qilish ularga xos xususiyatlardan edi. Shuning uchun ham ziyrak psixolog, « ‘ ilm al qulub va l - xavotir » - « qalblar va fikrlar ilmi » ga asos solgan al Hasan al Basriy bekorga sufiylikning asoschilaridan hisoblanmaydi.

Al Hasan al Basriyning ashoblari, basralik zohidlar - Raboh ibn ‘ Amr, Rabi ‘ iy al ‘ Adaviy, ad Doroniylarning ( VIII IX asrlar) va`z va ma`ruzalarida Allohga bo’lgan sof muhabbat, unga yaqinlashishga bo’lgan intilish haqidagi fikrlar paydo bo’ldi. O’sha davrdan boshlab ular sufiylikka aniq mistik xarakter bag’ishlab, sufiylik mafkurasining o’ziga xos xususiyatiga aylandi. IX asr davomida Tasavvuf nazariyoti va amaliyotini ishlab chiqish uchun qizg’in harakatlar davom etdi. Basra bilan bir qatorda Bag’dod va Xuroson sufiylik maktablari eng nufuzli maktablar sifatida yuzaga keldi. Ularning namoyandalari avvalgidek sufiyning ichki dunyosiga asosiy e`tiborni qaratar edilar. Ularning « ahvol » , « maqomot » lariga batafsil tavsiflar berdilar. Boshqa mistik ta`limotlar kabi unga sufiy bosib o’tganida « dunyo gunohkorligidan » poklanib, ilohiyotga yaqinlashishiga sabab bo’ladigan yo’l ( tari q) sifatida qaradilar. « Niyatlar » haqidagi ta`limot yanada chuqurlashtirildi. Bunda o’z o’zini nazorat (muroqaba, muhosaba) qilishga erishish uchun uning « ixlos » va « sadoqat » bilan bo’lishiga asosiy urg’uni berdilar. Bag’dodlik ilohiyotchi al Muhosibiy tomonidan shakllantirilgan bunday ta`limotning Xurosonda ko’plab tarafdorlari topildilar va ularni « malomatiylar » deb atadilar. Tasavvufda Allohga etishish faqatgina yuzini ko’rish bilan emas, unga qo’shilib ketish (fano’/baqo’) bilan bo’lishi ham mumkin degan fikr ilgari surildi. Mansur al Halloj, ibn ‘Ato, ‘Ayn al Qudot al Hamadoniy kabi kishilarning qatl etilishi boshqa sufiylarni xushyorlikka chaqirdi. Tasavvuf - manbalarning keltirishicha, ba`zi musulmonlar kalom va mantiq ilmlaridagi turli ko’rinishdagi tortishuvlardan, quruq bahslardan o’z qalblarini saqlab, Alloh taoloning muhabbati yo’lida zuhd va taqvoni o’zlariga kasb qilib oldilar. Bu kabi kishilarga «sufiy» deb nom berildi. Islom dinida birinchi sufiy nomini olganlardan Abu Hoshim Shomiy (vaf. 160/776-77 y.), tasavvuf usuliga birinchi marta sharh bergan kishi Imom Molikning shogirdi bo’lmish Zunnuni Misriy (vaf. 256/869-70 y.), minbardan turib birinchi marotaba tasavvufga

chaqirgan kishi Shibliy (vaf. 334/945-46 y.), tasavvuf usulini kengaytirib tartibga solgan kishi Junayd Bag’dodiy (vaf. 398/1007-08 y.) edi. Ayollardan birinchi sufiy bo’lgan kishi Robi’a ‘Adaviyya (vaf. 135/752-53 y.)dir. Umuman olganda tasavvufning rivojlanish yo’li islom tarixining ajralmas bir bo’lagidir. Movarounnahrga sufiylik Eron orqali kirib kelgan. Movarounnahrda juda keng tarqalgan sufiylik oqimi aqoid olimi Shayx Abu Ya ‘ qub Yusuf al-Hamadoniy (vaf. 535/1140-41 y.) maktabidan boshlangan. Yusuf Hamadoniyning maktabi ikki tarmoqqa ajralgan edi. Birinchisi, «Xuroson madrasasi» ya`ni, shahar va shahar atroflarida rivojlangan va xalq orasida keng tarqalgan. Bu oqimga Xoja Yusuf Hamadoniyning mashhur shogirdi Xoja ‘Abd al-Xoliq al-¢ijduvoniy (vaf. 1179 y.) murshidlik qilgan. Keyinchalik bu oqimga Xoja Muhammad Bahouddin Naqshband (1318-1389) murshidlik qilgan va bu davrda naqshbandiyya tariqati butun islom olamiga tarqalgan. Ikkinchisi, Shayx Ahmad Yassaviy (1105- 1166) va uning shogirdlari nomi bilan bog’liqdir. Ahmad Yassaviy sufiylik tariqatining targ’ibotchisi bo’lish bilan birga shoir ham edi. U qadimiy o’zbek (turkiy) tilida ijod qilgan. Yassaviy asarlari majmuasi 1878 yili nashr etilgan «Devoni hikmat» nomi bilan ma`lum. Bu asar islom mafkurasining sodda ifodasi bo’lib, sufiylik asoslarini targ’ib qiladi. Uning fikricha, dunyoning noz-ne`matlarini so’ragan kishi sufiy emas, balki zuhd va taqvoni ixtiyor etib, umrini toat-ibodat hamda yig’i bilan o’tkazgan kishi sufiydir. Uning «Hikmat»i xalq orasida mashhurdir. Yassaviyya tariqati XII asrda Movarounnahrda paydo bo’lgan va Eronga ham keng yoyilgan. Yassaviylik ruhiy osoyishtalikka, sufiylik yo’liga kirishga, pirning rahbarligida «kamolot» sari borishga da`vat etgan. Yassaviyya keyinchalik naqshbandiyya tariqati bilan birlashib ketgan. Fiqh. VIII - XII asrlar butun musulmon jamiyatida fan va madaniyat, ilm va tafakkur rivojlangan bir davr bo’ldi. Bu davrda diniy bilimlar bilan bir qatorda

dunyoviy ilmlar ham o’z rivojiga ega bo’ldi. Islom dini - Arabiston yarim oroli dorasidan chiqib, taraqqiy etgan jahon diniga aylandi. Islomning din sifatida shakllanib, rivojlanishi aynan shu davrlarga to’g’ri keladi. Albatta, bunga turli mintaqalardagi jarayonlar o’z ta`sirini ko’rsatdi. Xususan, Movarounnahrning islom madaniyati va fanning algebra, astronomiya, falsafa, tarix, hadis, kalom va boshqa sohalariga ko’rsatgan ta`siri juda kattadir. Ayniqsa fiqh ilmi sohasida Movarounnahrning tutgan o’rni beqiyosdir. Umuman olganda islom huquqshunosligi (fiqh) o’ziga xos rivojlanish tarixiga ega. Fiqh - g’arbda Islamic Law , Muslim Law , Muhammadan Jurisprudence , Le Droit Musulman , Islamische Gesetz kabi nomlar bilan yuritiladi. Dunyoda amaldagi huquq normalaridan farqli o’laroq, fiqh o’z ichiga ibodat masalalarini ham qamrab oladi. Buni Tavrot kitobining ibodat masalalarini jamlab olgan Talmudga qiyoslash mumkin. Fiqh - qadimdan mavjud huquqiy normalarni ibodat va muomala masalalari bilan mushtarak holda ma`lum tartibga solingan huquqiy tizimdir. Lug’atda: «al-fiqh» kalimasi -« anglamoq, tushunmoq» kabi ma`nolarni beradi. Istilohda: «al-fiqh» - «Islom huquqi» deb yuritiladi. Fiqh zamonaviy fanlar asosida hozirgacha chuqur o’rganilmagan bo’lib, mutaxassis olimlar oldiga katta muammolarni qo’yib kelmoqda. Fiqh - odatda «furu ‘ al-fiqh» (so’zma-so’z: «fiqh tarmoqlari») shariatni konkret sohalarga tadbiq qilishdan va «usul al-fiqh» (so’zma-so’z: «fiqh asoslari») shariat xukm oladigan manbalarni ishlab chiqishdan iborat bo’ladi. Tarixiy tadrijga ko’ra « al-fiqh» - usul al-fiqh dan avval paydo bo’lgan. Fiqh ilmining tadrijiy rivojini mutaxassis olimlar tomonidan bir necha davrlarga taqsim etilgan. Masalan: Payg’ambar s.a.v. davri (610-632). Bu davrda Payg’ambar s.a.v. hali hayot edilar. Vahiy kelishi davom etayotgan bir davr edi. Ixtilofli va muammoli masalalarni shaxsan u zotning o’zlari orqali hal etilardi. Muhammad s.a.v. payg’ambar bo’lish

bilan birga davlat boshlig’i ham edilar. Barcha huquqiy masalalar, sud jarayonlari, ijro bevosita u zotning boshchiliklarida bo’lar edi. Sahobalar davri. Payg’ambar s.a.v. vafotlaridan keyingi davrda Islom xalifaligi hududi tez sur`atlar bilan kengaya bordi. Andalus, Eron, Iroq, Suriya, Movarounnahr, Misr, Shimoliy Afrika musulmonlar qo’liga o’tdi. Musulmonlar u erlarga qozilar va faqihlarni yubora boshladilar. Bir-biridan uzoq bo’lgan erlarda mustaqil fiqh markazlari paydo bo’ldi. Bu markazlar bir-biridan ilmiy jihatdan deyarli farq qilmas edi. Madina, Makka, Misr, Kufa, Basra va Shom kabi mahalliy markazlarning urf-odatlari, ehtiyoj va shart-sharoitlari boshqa-boshqa edi. Fiqhni tadbiq etuvchi sahobalar etuk qobiliyatli, ochiq fikrli va keng dunyoqarashga ega edilar. Ular biror fiqhiy qonun-qoidani joriy etishda albatta o’sha er aholisining urf- odati va shart-sharoitlarini hisobga olar edilar. Shu sababdan fiqh ilmi tezlik bilan xalq ziyolilari orasiga singib ketdi. Sahobalar davrida quyidagi fiqh markazlari shakllandi : A) Madina maktabi; B) Makka maktabi; V) Kufa maktabi; G) Misr maktabi; D) Shom maktabi; Þqorida nomlari zikr etilgan ilm markazlarida ta`lim berish uslubi o’sha o’lkaning mavjud madaniyati va urf-odatlaridan kelib chiqqan holda bir-biridan bir oz bo’lsada farq qilar edi. Shuningdek, ibodat va muomala masalalaridagi ijtihodlar ( ijtihod – faqihning biror masala yuzasidan chiqargan fatvosi) ham turli shakllarda edi. Bu holat ma`lum o’lkalarda turli mazhablarning paydo bo’lishiga asos bo’lib xizmat qildi.

Tobi ‘ inlar davri. Sahobalar davri haqida mavjud ma`lumotlarga ko’ra, ular orasida ko’plab shogirdlarga ega bo’lgan faqihlar mavjud edi. Keyinchalik ularning bu shogirdlari ilm sohasida, xususan fiqh ilmida katta xizmat qildilar. Ular biror muammoni hal etishda faqatgina og’zaki fatvo berish bilan cheklanmay, balki yozma asarlar ham qoldirganlar. Mana shunday yozma asar qoldirgan olimlarning birinchilaridan ‘ Urva ibn Zubayr (vaf. 94/712 y.) bo’lgan. Biroq, manbalarning ma`lumot berishicha, uning barcha yozgan kitoblari yonib ketganligi sababli keyingi avlodga etib kеlmagan. Fiqh ilmiga doir asarlarni boblar va fasllarga bo’lib tаsnif qilish ilk asrdayoq boshlangan edi. Tobi ‘ inlar davri keyinchalik muazzam asarlar yozilishi va minglab kishilar qabul qilgan mazhablarning buyuk mujtahidlari etishib chiqishi uchun poydevor vazifasini o’tagan. Buyuk mujtahidlar (taba ‘ a tobi ‘ inlar) davri. Bu davrda Abu Hanifa, Molik ibn Аnаs, Мuhаmmаd ibn Idris аsh-Shofi ‘ iy, Ahmad ibn Hanbal, al-Avzo ‘ iy, Dovud az-Zohiriy kabi buyuk faqihlar etishib chiqqanlar. Ularning hayoti, faoliyati, ijodi xususida ko’plab ilmiy ishlar olib borilganiga qaramasdan, etarli emas. Bu davrda ikki: «ashob ar-ra`y» (fikr tarafdorlari) va «ashob al-hadis» (hadisga ergashuvchilar) oqimlari vujudga keldi. «Ashob ar-ra’y» oqimiga Iroqda Kufa maktabi vakillari tomonidan asos solindi. Bunga avvalo ahli sunna va-l-jamo ‘ aning buyuk imomi Abu Hanifa (80- 150/699-767) poydevor qo’ydi. Muhim fiqh ilmiy akademiyasini shakllantira olgan Abu Hanifa ilmiy masalalarda ko’pincha «ra’y»ga suyanar edi. Shunga ko’ra «ra’y» hanafiy mazhabining shakllanishi va harakatlanishining asosiy xususiyatini tashkil etadi. Hadis to’plashda, qiyos va istihsonni keng yoyishda, Islom dini aqidalarini ma`lum bir tartibga solishda va shu bilan birga shariat hukmlari va qonunlarini ustuvor dalillar asosida ilmiy tarzda ta`lim berish uslubini ishlab

chiqishda Abu Hanifa katta xizmat qilgan. Hanаfiy mazhabining asosiy manbalari quyidagichadir: Al-Qur`on; As-Sunna; Al-Ijmo ‘ ; Al-Qiyos; Al-Istihson; Imom Abu Hanifa . H anafiy mazhabining asoschisi al-Imom al-A ‘ zam Abu Hanifa an-Nu ‘ mon ibn Sobit al-Kufiy (80-150/699-767) – forslardan bo’lib, Umaviylar (661-750) va Abbosiylar (750-1258) davlati ayni avj olgan davrda yashagan taba ‘ a tobi ‘ inlardandir. Manbalarda uning otasi Sobit asli Xurosondan ekanligi qayd etiladi . «Abu Hanifaning o’zi esa, Anas ibn Molik bilan uchrashgan va undan « Ilm talab qilish har bir muslim uchun farzdir » hadisini rivoyat qilgan, shunga ko’ra, u tobi‘inlardan», degan ma`lumotni uchratish mumkin. Uni «ahli r a’y Imomi » ,«ahli Iroq fa q ihi»,«hanafiy mazhabi sohibi» kabi nomlar bilan manbalarda keltiriladi. Kasbi gazlama savdosi bilan shug’ullanish edi. ¨shlik chog’idayoq Qur`onni yod olgan. 18 yil ustozi Hammod ibn Abi Sulaymondan tahsil olgan. Fiqh ilmini Ibrohim an-Naxa‘iy va ash-Sha ‘ biy dan olgan. Abu Hanifaning etuk shоuirdlaridan Muhammad ibn al-Hasan ash-Shayboniy (132- 189/709-805), Abu Yusuf (113-182/731-769)larni alohida aytib o’tish zarur. Imоm Моlik. «Ashob al-hadis» oqimiga Hijozda Madina maktabi vakillari tomonidan asos solindi. Bunga ahli sunna imomlaridan Molik ibn Anas (93- 179/712-795) «o’z amaliyotida faqat Qur`on va hadisga suyanish ta`limoti»ning asoschisi bo’ldi. Manbalarua ko’rа, Molik ibn Anas butun umri davomida Madina (qadimgi nomi Yasrib) shahridan chiqmagan. Imоm Моlik nоmi bilаn mаshhur bo’luаn mаzkur fаqih Моlikiy mаzhаbininu аsоschisidir. Molik ibn Anasning mashhur «Kitob al-Muvatto`» nomli asari mavjud. Imom Shofi‘iy. Þqorida nomlari va asoschilari zikr etilgan bu ikki oqimni ahl as-sunna imomlaridan bo’lmish Imom Shofi‘iy nоmi bilаn mаshhur Мuhаmmаd ibn Idris аsh-Shofi‘iy (151-179/767-804) nazariy jihatdan birlashtirgan. U Shofi‘iy mаzhаbininu аsоschisi bo’lib, «al-Umm» nomli asar muallifidir.

Ahmad ibn Hanbal. Keyinchalik «as-Salafiyyun»lar oqimi tarafdori bo’lib ahl as-sunnaning to’rtinchi imomi deb e`tirof etiladigan Imom Ahmad ibn Hanbal (164-241/781-855) o’z faoliyatini olib bordi. U Hаnbаliy mаzhаbininu аsоschisidir. Imom Аhmаd ibn Hanbal «al-Musnad» asarining muallifidir. Buyuk mujtahidlar davrida yuqorida zikr etilgan mujtahidlar nomi bilan bog’liq asosiy sunniy huquqiy mazhablar paydo bo’ldi va o’z ta`limotini shakllantirdi. Taqlid davri. X-XII asrlarga kelib fiqh ilmi o’zining rivojlanish tarixida keyingi bosqich, ya`ni «taqlid davri»ga o’tdi. Bu davr fiqh ilmi avvalgi davrlar an`anasi ta`siri ostida rivojlanib, yuksak bir maqomga erishgan vaqtga to’g’ri keladi. Þqoridagi davrlardan ma`lum bo’lgani kabi, buyuk mujtahidlar vujudga keldilar, ularning tarafdorlari paydo bo’ldilar. Turli mazmundagi asarlar yozildi va sharh etildi. Bu davr faqihlarida taqlid ruhi kuchli edi. Ularda asosan o’zlaridan oldingi mujtahidlarning fikrlarini «shar`iy nass» (shar`iy hujjat) sifati qabul etar edilar. Shunday bo’lsada bu davr faqihlari orasida o’zlarining ilmiy-amaliy faoliyatlari natijasida mislsiz bebaho asarlarlar yaratgan allomalar etishib chiqdi. Ularning bu asarlari uzoq davr mobaynida muhim manba bo’lib xizmat qilish bilan birga, hozirgi kunda ham o’z mavqeini va qadr-qimmatini yo’qotgani yo’q. VIII asrning oxiri - IX asrning boshlarida Movarounnahrda (hozirgi O’rta Osiyoning aksariyat qismi) islomdagi ahl as-sunnaning Hanafiyya mazhabi tarqala boshladi. Buxoro va Samarqand shaharlarida shu mazhab ta`limoti asosida Movarounnahr fiqh maktabi tarkib topdi. Movarounnahrlik faqihlar teran bilimlari, qimmatli asarlari bilan islom dunyosida katta shuhrat qozondilar. Faqihlarning davlat hukmron doiralari, xalq ommasiga ta`siri juda kuchli edi. Diniy va ijtimoiy hayotda uchraydigan barcha muammoli masalalar faqihlar orqali echilgan. Fiqh shaxs, oila va jamiyat hayoti turli shahobchalari masalalarini qamrab olganligi tufayli Movarounnahr maktabi namoyandalari bu o’lka xalqlari an`analari, urf- odatlarini umumislom mavqelaridan turib tahlil qilishdek vazifani bajarganlar.

Movarounnahrlik faqihlarning bir necha avlodlari faoliyati orqali mahalliy xalqlarning tarixiy, huquqiy an`analari islom madaniyatida o’z aksini topdi. VIII-X asrlarda Movarounnahrning ayrim shaharlardagi hanafiylikka asoslangan ilmiy markazlar paydo bo’ldi. Bunga Iroq va Xuroson maktablarining ta`siri katta bo’ldi. Buxoro maktabiga Abu Hafs Ahmad ibn Hafs al-Kabir al- Buxoriy (vaf. 832 y.) asos solgan. Samarqand ilmiy markazining shakllanishiga Abu Sulaymon al-Juzjoniy, Ibn Samo ‘ a va Shaddod ibn Hukaym kabi Balx faqihlarining xizmati katta bo’ldi. Buxoro faqihlari bu davrda asosan fiqhning amaliy masalalari (furu‘ al-fiqh) bilan, samarqandliklar esa o’z ilmiy faoliyatlarini ilohiyot (usul ad-din) mavzui bilan shug’ullanishga qaratdilar. XI-XIII asrlarga kelib, fiqh ilmi o’zining yuksak taraqqiyotiga etishdi. Qoraxoniylar (999-1212) davri faqihlari haqida ilmiy tadqiqot olib borgan Turkiyalik olim Y. Z. Kavakci bu davrda uch yuzga yaqin faqihlar etishib chiqqanligi, yigirmadan ortiq fatvolar majmuasi, uch yuz ellikdan ortiq fiqhiy asarlar yaratilganligi va shulardan 98 % hanafiy fiqhiga oid ekanligini aytib o’tadi. Haqiqatan ham Movarounnahr hanafiy mazhabining «qal`asi» edi desak adashmaymiz. «Hanafiylik sharqqa yoyilar ekan, u Xuroson va Movarounnahrda o’ziga mustahkam makon topdi. Bir guruh mashhur hanafiy faqihlari ham shu diyorlarga mansubdir. Hanafiy faqihlari sulolalaridan: Buxoro sadrlari V/XI asrdan to mug’ullar davri (603-1043/1206-1634)ga qadar Buxoroda Ibn Moza Mahmud (vaf. 570/1174 y.) oilasining hanafiy faqihlari meros tariqasida kelayotgan «Sadr» unvoni bilan mamlakat siyosiy idoralarida va turli hokimliklarida yuqori mansab sohiblari edilar, ar-Rig’damuniy, az-Zaranjariy, al-Mahbubiy, as-Saffor, al-Pazdaviy, Samarqand sayyidlari, al-Xayzoxaziy, al-Aqiliy, al-Marg’inoniy oilalari ilm va ijtimoiy hayotda kuchli mavqega ega bo’ldilar. Ilm-fan rivojlandi. Ko’plab yirik olimlar etishib chiqdilar. Yirik faqihlar sulolalari paydo bo’ldi. Bir necha avloddan avlodga ulanib davom etgan faqihlar sulolalari nafaqat Movarounnahr, balki butun Islom olamida katta nufuzga ega edilar.

Umuman fiqh, xususan hanafiy mazhabining rivojlanish tarixida XI - XII asrlardagi Movarounnahr faqihlarining ilmiy faoliyati juda muhim o’rin tutadi. Bu davrda etishib chiqqan hanafiy faqihlaridan - ad-Dabusiy Abi Zayd (vaf. 430/1063 y.), al-Halvo`iy (vaf. 456/1063 y.), Abu Bakr Muhammad as-Saraxsiy (400- 483/1009-1090), al-Pazdaviy ‘ Ali (vaf. 482/1089 y.), as-Sadr ash-Shahid ‘ Umar (vaf. 536/1141 y.), an-Nasafiy ‘ Umar (vaf. 537/1142 y.), Alouddin as-Samarqandiy (vaf. 539/1144 y.), Ibn Moza Mahmud (vaf. 570/1174 y.), al- ‘ Attobiy Ahmad (vaf. 586/1190 y.), al-Kosoniy Mas ‘ ud (vaf. 587/1191 y.), Qozixon (vaf. 592/1191 y.) va yuqorida zikr etilgan al-Marg’inoniy ‘ Ali (vaf. 593/1196 y.) kabi ma`lum va mashhur faqihlarning nomlarini keltirish mumkin. Umuman olganda yuqorida bir necha davrlar va ularda mavjud bo’lgan fiqh maktablari, bu maktablarda ilmiy faoliyat olib borgan mujtahidlar haqida qisman bo’lsada tanishib chiqish va fiqh ilmining Payg’ambar s.a.v. davrlaridan toki taqlid davriga bo’lgan tadrijiy rivojlanishini o’rganish bizga: - ㄱ VII - XII asrlardagi ilmiy muhit; - ㄱ O’sha davrlarda mavjud bo’lgan fiqh maktablari va ularda ilmiy faoliyat olib borgan muhim shaxslar; - ㄱ XI - XII asrlarga kelib Movarounnahr fiqh maktabining ahamiyati; - ㄱ Buxoro va Samarqand shaharlaridagi an ` anaviy fiqh maktablarining o’ziga xos qirralarini ochish va ularning ahamiyati; - ㄱ XI - XII asrlardagi faqihlar sulolalarining Movaroun-nahr fiqh maktabida tutgan o’rni qanday ekanligi haqida qimmatli ilmiy ma`lumotlar olishimiz uchun imkon beradi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I. A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T. : O’zbekiston, 1997. 2. Karimov I . A. Ozbekiston milliy istiklol, iktisod, siyosat, mafkyra. 1996 y. 3. Mo’minov A.Q. Dinshunoslik asoslarini o’qitish va o’rganishning yagona kontseptsiyasi. Toshkent, 1999. 4. Radugin A.A. Vvedenie v religiovedenie. M., 1996. 5. Ugrinovich D.M. Vvedenie v religiovedenie. M., 1985. 6. Fromm E. Psixoanaliz i religiya.//Fromm E. Imet ili bit? M., 1990. 7. Zakon bojiy: Vtoraya kniga o pravoslavnoy vere. Volgograd, 1987. 8. Jo’raev U. Saidjonov Y. Dunyo dinlari tarixi. T., 1998. 9. Men A. Istoriya religii. M., 1994. Mifi narodov mira. V 2-x tomax. M., 1973. 10. Osnovi religiovedeniya. Uchebnoe posobie dlya studentov visshix uchebnix zavedeniy. pod obsh.red. I.N. Yablokova. M. 1995. 11. Radugin A.A. Vvedenie v religiovedenie: teoriya, istoriya i sovremennie religii. M., 1996. 12. Religioznie traditsii mira. V 2-tomax. M., 1996. 13. Religioznie traditsii mira. Buddizm, iudaizm, xristianstvo, islam. Spravochnik shkolnika. Bishkek, 1997. 14. Vasilev A.S. Istoriya religiy Vostoka. M., 1997. 15. Krivelev I.A. Istoriya religii. M., 1989. 16. Levi-Bryul. Pervobitnoe mishlenie. M., 1930. 17. Qur`oni Karim. Таrjimа vа izоhlаr А.Маnsurniki. Тоshkеnt, 1992. 18. Bibliya. Moskva, 1997. 19. Hasanov A.A. Makka va Madina tarixi. T., 1992, 54-63-betlar. 20. Yahudiy oy-quyosh kalendari. M., 1990. 21. Marhaban bikum fi Isroil (Isroilga xush kelibsiz). Al-Qohira, 1988.

O'xshashlar

ISLOM DINI TA’LIMOTI VA TASAVVUF

Islom dinidagi mazhab va oqimlar

Markaziy Osiyo mutaffakkirlarining ma’naviy me’rosi

Islom shariati manbalari

Islom dinininng movarounnahrga kirib kеlishi