ISLOM DINI TA’LIMOTI VA TASAVVUF - Dinshunoslik asoslari - Referatlar

ISLOM DINI TA’LIMOTI VA TASAVVUF

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72 KB

Ko'chirib olish

ISLOM DINI TA’LIMOTI VA TASAVVUF Reja : 1. Islom ta’limoti 2. Naqshbandiya tariqati. 3. Yasaviya tariqati. 4. Kubraviya tariqati

Islom ta’limoti . Islom so’zi arabcha – Allohga o’zni topshirish , itoat etish , taslim bo’lish , bo’ysunish ma’nolarini beradi. Islom dini ta’limoti bo’yicha, Muhammad payg’ambar avvalgi payg’ambarlar (O’rta Yer havzasi sivilizatsiyasi ichida ma’lum bo’lgan) ishini davom ettirgan, ular dinini qayta tiklagan, qiyomat oldidan yuborilgan oxirgi payg’ambar (Xotam al-anbiyo’) – nabiy va rasul deb tan olinadi. Islom dini ichidagi uch asosiy oqimlardan biri bo’lgan sunniylikda IX asrga kelib besh arkon (rukn – arabcha «ustun» ma’nosini anglatadi) haqidagi ta’limot shakllanadi. Ko’pchilik ulamolar fikricha, ular quyidagilar: 1. imon; 2. namoz (arabcha – salot); 3. zakot; 4. ro’za (arabcha – savm); 5. hajj; Imon. Imon masalasida islomda ( ahl as-sunna, shi‘alar, xavorijlar ichida) avvalgi davrda turli maktablar vujudga kelib, ular shu kungacha rivojlanib kelmoqdalar. Ba’zi ta’limotlar (masalan, mu’tazila, murji’a ) yo’qolib, yangi teologik maktablar paydo bo’lgan. Shuningdek, ko’p hollarda alohida olingan mashhur mutafakkir-ulamoning shaxsiy yo’li ( mazhabi ) ancha xususiyatlarga ega bo’ladi. Ahl as-sunna va-l-jamoa ichida klassik davrda ikki asosiy maktab – moturidiylar va ash’ariylar kuchli mavqega ega bo’ldilar. Masalan, moturidiylar nazdida aqida masalalarida quyidagicha fikr mavjud: «Imon» so’zining lug’aviy ma’nosi ishonmoq, tasdiqlamoq bo’lib, istilohda esa Lo iloha illa-lloh, Muhammadun rasululloh («Allohdan o’zga ilohiyat yo’q va Muhammad – Allohning payg’ambari») kalimasini til bilan aytib ( al-iqror bi-l-lison ), dil bilan tasdiqlash ( at-tasdiq bi-l-qalb ) demakdir. Mazkur ta’limot boshqalaridan imon masalasida amal ni alohidalashi bilan farqlanadi. Imonning yetti sharti bor. Ular: – Allohning borligi va birligiga imon keltirish, ya’ni Allohning Qur’oni karimda va Muhammad payg’ambar hadislarida bayon qilingan barcha ism lari va sifat lariga imon keltirish. Ibodat qilish va sig’inishga undan o’zga loyiq zot yo’q deb bilish, uning barcha buyruqlarini qabul qilish va barcha qaytargan narsalaridan qaytish. Qur’onning «al-Ixlos» (112-) surasida Alloh taoloning yagonaligini shunday ta’riflanadi: «Aytgin (Ey, Muhammad payg’ambar): Alloh yagonadir, beniyozdir (hech kim va hech narsaga muhtoj emas, balki barcha unga muhtojdir), tug’magan, tug’ilmagan va uning tengi yo’qdir» (Qur’on, 112:1-4);

– farishtalarning borligiga imon keltirish. Farishtalar ( malo’ika ) Allohning nurdan yaratgan, uning buyruqlarini so’zsiz bajaruvchi, uning amridan tashqari chiqmaydigan xos bandalaridir. Ulardan Jabro’il (Jibril), Miko’il (Mikol) kabi buyuk farishtalarning nomlari Qur’onda zikr etilgan. Jabro’il farishtaning vazifalaridan biri payg’ambarlarga Allohning vahy larini yetkazish bo’lgan. Farishtalardan ba’zilari odamlar bilan doim birga bo’lib, ularning yaxshi va yomon ishlarini yozib boradilar. Qur’onda ular « Kirom kotibun » ( mukarram kotiblar ) deb zikr etilgan (Qur’on, 82: 10-12). Bundan tashqari, tafsir kitoblarida Isrofil, Azro’il nomli farishtalarning ismlari qayd etilgan. Qur’on va hadislarda farishtalar haqida juda ko’p yerda so’z yuritilgan. Ularga ishonish imonning shartlaridandir; – ilohiy kitoblarga imon keltirish. Alloh Muhammad payg’ambarga Qur’onni nozil qilganidek, boshqa payg’ambarlarga ham kitoblar tushirgan. Ulardan bizga ma’lum bo’lganlari: Ibrohim payg’ambarga «Sahifalar», Muso payg’ambarga «Tavrot», Dovud payg’ambarga «Zabur» va Iso payg’ambarga berilgan «Injil» kitoblaridir. Ulardan boshqa payg’ambarlarga yuborilgan kitoblar haqida Qur’on va hadislarda xabar berilmagan. Yuqorida nomlari zikr etilgan kitoblarning barchasi Qur’onda Alloh tomonidan nozil qilingan deb ta’kidlanganligi sababli ularga shunday deb ishonish imonning shartlaridan hisoblanadi. Islom ta’limotiga ko’ra, oldingi ilohiy kitoblar buzilib ketganligi sababidan Qur’on ularning ta’limotini tiklab kelgan; – payg’ambarlarning haqligiga imon keltirish. Alloh insonlarga to’g’ri yo’lni ko’rsatish uchun payg’ambarlar yuborgan. Barcha payg’ambarlar bir zanjirning bo’g’inlari kabidirlar. Qur’onda 25 payg’ambarning nomlari zikr etilgan. Hadislarda payg’ambarlarning umumiy soni 124 ming ekanligi bayon qilingan. Musulmonlar uchun ulardan Qur’onda nomi zikr qilingan va zikr qilinmaganlarning barchasiga barobar imon keltirish shart; – Oxirat kuniga ishonish. Dunyoning ibtidosi bo’lgani kabi uning intihosi ham bor. Islom ta’limotiga ko’ra, bu dunyo bir sinov maydonidir. Bu dunyoda qilingan savob ishlar uchun mukofot, gunoh ishlar uchun jazo beriladigan oxirat hayoti mavjud. Qiyomat kuniga va oxirat hayotiga ishonish islomning asosiy g’oyalaridan biridir; – taqdirga – inson boshiga tushgan yaxshiligu yomonlik Allohdan ekaniga – e’tiqod qilish. Yuqorida aytib o’tilganidek, islomning ma’nosi « taslim bo’lmoq », « o’zini topshirmoq »dir. Shunga binoan, inson hayotda ro’baro’ bo’ladigan barcha yaxshi-yomon ishlarni o’zi uchun Alloh tomonidan belgilangan sinov va imtihon deb bilishi lozim. Yaxshiliklarga shukr qilmog’i, qiyinchilik va mashaqqatlarga sabr qilmog’i imonning shartlaridan biridir;

– o’limdan keyin qayta tirilish. Islom ta’limotiga ko’ra, qiyomat kuni bo’lganda barcha insonlar qabrlaridan turadilar va mahshargoh maydoniga yig’iladilar. U yerda barcha odamlar dunyodagi amallariga qarab mukofot (jannat) yoki jazo (do’zax)ga mahkum etiladilar. Namoz. Namoz – islomda imondan keyin musulmonlar ustiga farz qilingan ikkinchi amal hisoblanadi. Namoz arkonlari Qur’oni karimda to’liq bayon etilmagan bo’lsa ham, ammo u haqda ba’zi ko’rsatma va tartiblar berilgan. Namozning vaqti, miqdori hamda ado etish tartiblari hadislar bilan joriy etilgan. Bu masalada musulmonlar orasida har xilliklar mavjud bo’lib, ular negizida turli mazhab ta’limotlari shakllandi. Har kuni besh vaqt: bomdod – (tong otishidan kun chiqquniga qadar), peshin – (quyosh tikkadan oqqanidan to biron narsaning soyasi o’z bo’yiga ikki barobar kelguniga qadar), asr – (peshin vaqti chiqishi bilan to quyosh to’liq botgunga qadar), shom – (quyosh to’liq botganidan ufqdagi qizillik yo’qolguniga qadar), xufton – (shom vaqti chiqqanidan tong otguniga qadar) ado etiladi. Zakot. Zakot – «poklash» ma’nosini bildiradi, ya’ni ehtiyojdan tashqari bo’lgan boylikning qirqdan bir qismini (1/40) sadaqa qilish. Zakot moli zakot miqdoriga yetgan badavlat kishilar uchun farz etilgan. Zakot yetim-yesir, beva-bechoralar, musofirlar, qarzdorlar, Alloh yo’lida yurganlar, zakot yig’uvchilarga beriladi. Zakot hijriy hisob bilan bir yil davomida ishlatilmay turgan yoki shaxsiy ehtiyojdan tashqari, xususiy mulk sifatida foydalanilayotgan mablag’dan beriladi. Zakot vositasida jamiyat kishilari orasida o’zaro hurmat-e’tibor ortib, bir muncha tenglik yuzaga keladi. Bu jamiyat taraqqiyoti, tinch va osudaligi yo’lida o’ziga xos ahamiyat kasb etadi. Ro’za. Ro’za – yilda bir oy: hijriy qamariy kalendarning ramazon oyi davomida kunduz kunlari yeyish-ichish va jinsiy aloqada bo’lishdan tiyilish. Ro’za Hijrat ning ikkinchi yili farz bo’lgan. Bu ibodat kasal yo safarda bo’lgan kishilardan boshqa kunlarda tutib berish sharti bilan soqit qilinadi. Sababsiz ro’zani buzgan kishi boshqa kunda tutib berish bilan birgalikda, uning jazosi sifatida ikki oy paydar-pay ro’za tutishi lozim bo’ladi. Shuningdek, ro’za ramazondan tashqari oylarda ham tutilishi mumkin. Masalan, nafl ro’za yoki qasamni buzishdagi kafforat uchun ham ro’za tutiladi. Haj – qodir bo’lgan kishi uchun umrida bir marta Makka shahridagi Ka’bani ziyorat qilish va ushbu ibodat o’z ichiga oladigan arkonlarni ado etishdan iborat. Haj farz amallardan hisoblansada, O’rta Osiyo Arabistondan uzoq masofada joylashganligi sababli yuqorida zikr etilga « qudrat i yetganlik » sharti ulamolar tarafidan kiritilgan. Haj zulhijja oyining 8 kunidan boshlanadi. Haj qilishning uch turi mavjud: «ifrod» – faqat haj amallari bajariladi, «qiron» – haj va umra amallari oldinma-ketin bajariladi, «tamattu’» – avval umra qilinib, ehromdan chiqiladi va zulhijja oyining sakkizinchi kuni ehromga kirib, haj

ruknlari ado qilinadi. Hajning farzi uchta: ehrom bog’lab niyat qilmoq, Arafotda turmoq, Ka’bani tavof qilmoq. Islom dinida yuqorida birinchi rukn sifatida zikr qilingan imon va boshqa e’tiqod masalalari – ilm al-aqo’id (ilohiyot) ilmida o’rganilsa, keyingi 4 masala – ibodat masalalari boshqa ko’pgina savollar bilan ilm al-fiqh (diniy qonunshunoslik) doirasida bayon qilinadi va o’rganiladi. Tasavvuf – islomdagi mistik asketik oqimdir. Mistitsizm, mistika so’zlari qadimiy yunon tilidagi mystikos – «yashirin», «sirli» so’zidan olingan bo’lib, ilohiyat bilan bevosita muloqot qilish mumkinligi haqidagi ta’limot. Bu ta’limot insonning Xudo bilan aql va hissiyotdan yuqori bo’lgan sirli aloqasi bo’lib, uning natijasida insonda Xudoni bilish hosil bo’ladi. Qadimiy Sharq va yunon dinlarida ham insonni g’ayritabiiy kuchlar bilan bog’laydigan urf-odatlar ( misteriyalar ) – mistitsizm elementlari bor edi. Yakkaxudolik dinlarining barchasida mistitsizmga xos unsurlar mavjud. Hayotning barcha sohalari diniy e’tiqod bilan bog’liq bo’lgan o’rta asrlarda uning roli katta bo’ldi. O’rta asrlarda xristianlikda mistitsizmning ikki yo’nalishi – mavjud bo’lib, ular ortodoksal cherkov mistitsizmi va yeretik mistitsizm edi. Birinchisiga ko’ra, inson butunlay Xudoning hukmiga bo’ysungan bo’lib, uning xohishiga qarab unga yetishishi mumkin bo’lsa, ikkinchisining ta’limotiga ko’ra, inson o’z harakatlari bilan ham Xudoga yetishishi mumkin, deyiladi. Tasavvuf, sufiy yoki mutasavvif so’zlarining kelib chiqishi haqida turlicha fikrlar mavjud. Sufiylik mualliflari ko’pincha uning kelib chiqishini « svf » («sof bo’lmoq») o’zagidan yoki « ahl as suffa » (Payg’ambarning Madinadagi uyi yaqinidagi suffaga yig’iluvchi zohid kishilar)ga tegishli deb ta’kidlaydilar. G’arbiy Yevropa tadqiqotchilari to XX asrga qadar uning kelib chiqishini yunoncha – « hikmat » ( sophia ) so’zidan kelib chiqqan degan fikrga moyil bo’lishgan. Umar Farid Kam (1861-1944) «Vahdati vujud» asarida, Shamsiddin Somiy (1850-1905) esa «Qomusi turkiy» asarining «tasavvuf» va «sufiy» moddalarida ushbu fikrni yoqlaydilar. Shayx Saffet Yetkin ham shu nuqtai nazarni himoya qiladi. Ismoil Xaqqiy Izmirlik esa bu fikrni rad etib, zohidlik yo’liga suluk solgan kishilarning «sufiya» ismi bilan mashhur bo’lishi, yunoncha asarlarning tarjima qilinishi va falsafaning musulmonlar orasida tarqalishidan avval sodir bo’lgan, degan dalillarni ilgari suradi va «sufiy» so’zining yunon tilidan olinganligiga qarshi chiqadi. Endilikda bu so’zning «suf» (jun chopon) so’zidan kelib chiqqanligi haqidagi o’rta asr musulmon olimlari ta’kidlagan fikr umumqabul qilingan fikr hisoblanadi. Chunki sufiylarning asosiy belgilari ularning dag’al jundan kiyim kiyishlari edi. Shimoliy Arabiston va Suriyada xristianlikning turli sektalariga mansub jahongashta monax va anaxoretlar «sufiy» deb atalar edi, degan ma’lumotlar ham bor.

Tasavvufga asos bo’lgan tarkidunyochilik kayfiyati deyarli islom bilan bir davrda yuzaga keldi. Sufiylikning ilk namoyandalari deb Payg’ambarning Abu Dardo, Abu Zarr, Huzayfa (vafotlari VII asrning ikkinchi yarmi) kabi sahobalari hisoblanadi. Ammo islomdagi mistik-asketik oqimning shakllanishi VIII asrning o’rtalari-IX asrning boshlariga tegishli. Bu davrda sufiylar qatoriga muhaddislar, qorilar, qussoslar, Vizantiya bilan chegara urushlarida qatnashgan jangchilar, kosiblar, tijoratchilar, jumladan, islomni qabul qilgan xristianlar kirganlar. Bu davrda sufiy yoki at tasavvuf terminlari hali keng tarqalmagan edi: uning o’rniga zuhd (tarkidunyochilik) yoki zohid , obid so’zlari ishlatilar edi. Islomdagi bu mistik asketik oqimning paydo bo’lishi va taraqqiy etishiga musulmon jamiyatidagi ilk ikki asr davomidagi siyosiy ijtimoiy beqarorlik, diniy hayotning murakkabligi, uning natijasida kelib chiqqan ma’naviy g’oyaviy izlanishlar va boshqa dinlarning, xususan, xristianlikning ta’sirini ko’rsatish mumkin. Ilk davr sufiylari, aniqrog’i, zohid va obid lariga xos xususiyatlar quyidagilardan iborat edi: Qur’oni karim oyatlari ustida chuqur fikr yuritish, Qur’on va Payg’ambar sunnatlariga qat’iy amal qilish, kechalarini nafl ibodatlar bilan bedor o’tkazish, kunduzlari ro’za tutish, hayot lazzatlaridan voz kechish, gunohdan saqlanish, hokim va harbiylardan o’zini yiroq tutish, halol va harom orasini juda uzoq tutish ( vara’ ), o’zini Alloh ixtiyoriga topshirish ( tavakkul ) va h.k. Sufiylik ta’limoti mu’taziliy lardagi mavhum ilohiyotga oid fikrlar, obro’li shaxslarga ko’r ko’rona taqlid qilish, muqaddas matnlarga so’zma so’z itoat etishdan farqli o’laroq, insonga asosiy ob’ekt sifatida qaraydi: inson amallarini boshqaradigan ruhoniyatning mayda qirralarini ham chuqur tahlil qilish, shaxsiy kechinmalarga e’tibor bilan qarash va diniy haqiqatlarni chuqur his qilish – ularga xos xususiyatlardan edi. Shu bois ham ziyrak psixolog, Ilm al qulub va l xavotir ( Qalblar va fikrlar ilmi )ga asos solgan al Hasan al Basriy (v. 728 y.) sufiylikning asoschilaridan hisoblanadi. Al Hasan al Basriyning ashoblari, basralik zohidlar – Raboh ibn Amr, Rabi’a al - Adaviya (v. 752-53 y.), Molik ibn Dinor (131/748-49), Shaqiq al-Balxiy (v. 770 y.) va Fuzayl ibn Iyod (v. 778 y.), Sulaymon ad-Doroniylarning (VIII IX asrlar) va’z va ma’ruzalarida Allohga bo’lgan sof muhabbat, unga yaqinlashishga bo’lgan intilish haqidagi fikrlar paydo bo’ldi. O’sha davrdan boshlab ular sufiylikka aniq mistik xarakter bag’ishladilar va bu ta’limotlar sufiylik mafkurasining o’ziga xos xususiyatiga aylandi. IX asr davomida tasavvuf nazariyoti va amaliyotini ishlab chiqish uchun qizg’in harakatlar davom etdi. Basra bilan bir qatorda Bag’dod va Xuroson sufiylik maktablari ham eng nufuzli maktablar sirasiga kirdi. Ularning namoyandalari avvalgidek sufiyning ichki dunyosiga asosiy e’tiborni qaratar edilar. Ularning ahvol , maqomot lariga batafsil tavsiflar berdilar. Boshqa mistik ta’limotlar kabi sufiylikka «dunyo gunohkorligidan»

poklanib, ilohiyotga yaqinlashishiga olib boradigan yo’l ( tariq ) sifatida qaradilar. « Niyyatlar » haqidagi ta’limot yanada chuqurlashtirildi. Bunda o’z o’zini nazorat ( muroqaba , muhosaba ) qilishga erishish uchun ibodatning «ixlos» va «sadoqat» bilan bo’lishiga asosiy urg’u beriladi. Bag’dodlik ilohiyotchi al Muhosibiy tomonidan shakllantirilgan ta’limotning Xurosonda ham ko’plab tarafdorlari topildi va ular keyinchalik «malomatiylar» nomini oldilar. Tasavvufda Allohga yetishish ( vasl ) – unga qo’shilib ketish ( baqo ) bilan bo’lishi mumkin, degan fikr ilgari surildi. Bu masala keng omma orasida tushunarli bo’lmaganligi va mazkur g’oya tarafdorlari al-Husayn ibn Mansur al Halloj (qatli 922 y.), Ibn Ato, Ayn al Qudot al Hamadoniy kabi kishilarning qatl etilishi boshqa sufiylarni xushyorlikka chaqirdi. Tasavvufning manbalardagi talqini quyidagi yo’sinda: bunga ko’ra, ba’zi musulmonlar kalom va mantiq ilmlaridagi turli ko’rinishdagi tortishuvlardan, quruq bahslardan o’z qalblarini saqlab, Alloh taoloning muhabbati yo’lida zuhd va taqvo ni o’zlariga kasb qilib oldilar. Ularga «sufiy» deb nom berildi. Islom dinida birinchi sufiy nomini olganlardan Abu Hoshim ash-Shomiy (v. 776-77 y.), tasavvuf usuliga birinchi marta sharh bergan kishi Imom Molikning shogirdi Zunnun al-Misriy (v. 869-70 y.), minbardan turib birinchi marotaba tasavvufga chaqirgan kishi Abu Bakr ash-Shibliy (v. 945-46 y.), tasavvuf usulini kengaytirib tartibga solgan kishi Junayd al-Bag’dodiy (v. 1007-08 y.) edilar. Ayollardan birinchi sufiy bo’lgan kishi Robi’a al-Adaviyadir (v. 752- 53 y.). Umuman olganda, tasavvufning rivojlanish yo’li islom tarixining ajralmas bir bo’lagidir. Movarounnahrga sufiylik Xuroson orqali kirib keldi. Keyingi davr sufiylarining talqiniga ko’ra, Movarounnahrda sufiylik oqimi aqoid olimi shayx Abu Ya’qub Yusuf al- Hamadoniy (v. 1140-41 y.) shaxsidan boshlanadi. Unga ko’ra, Yusuf al-Hamadoniy maktabi ikki tarmoqqa ajratiladi: Naqshbandiya tariqati. Uning ikkinchi nomi Xo’jagon yo’nalishi bo’lib, u shahar va shahar atroflarida rivojlangan va xalq orasida keng tarqalgan. Bu oqimga Xo’ja Yusuf al- Hamadoniyning mashhur shogirdi Xo’ja Abdulxoliq al-G’ijduvoniy (v. 1179 yoki 1220 y.) murshidlik qilgan. Keyinchalik bu oqimga Xo’ja Bahouddin Naqshband (1318-1389) murshidlik qilgan va shu davrdan e’tiboran Naqshbandiya tariqati butun islom olamiga tarqala boshlagan. Osiyo zaminida eng keng tarqalgan tasavvuf tariqatlaridan biri Naqshbandiyadir. Uning haqiqiy asoschisi Bahouddin Naqshband bo’lib, u Buxoro yaqinidagi Qasri Orifon qishlog’ida dunyoga keldi. Bahouddin Naqshbandni yoshligida Xojagon tariqati

shayxlaridan Muhammad Bobo-yi Samosiy ma’naviy farzandlikka qabul qildi. Bir muddatdan keyin Samosiy uning tarbiyasini Amir Kulolga topshirdi. Shu bilan birga Bahouddin Naqshbandning haqiqiy shayxi – uvaysiya yo’lida tarbiyalagan Abdulxoliq G’ijduvoniy hisoblanadi. Ma’lum muddat Samarqandda yashab, u yerdagi shayxlarning suhbat va tavajjuh lariga musharraf bo’ldi. Amir Kuloldan xalifalikni olgach, Qosim shayx, Xalil ota va Mavlono Orif kabi Yasaviya shayxlarining huzurida ko’p yillar qolib, ulardan ilmu fayz olishga muyassar bo’ldi. Ikki marotaba hajga borib kelgan Bahouddin Naqshband hayotining oxirgi yillarini Buxoroda o’tkazdi. Islom olamida juda katta obro’- e’tiboriga ega bo’lgan Naqshbandning hayoti manoqib larga to’la bo’lib, bugungacha uning hayoti va tariqatini ifodalovchi juda ko’plab asarlar bitilgan. Shulardan, Faxruddin Ali ibn Husayn Vo’iz Koshifiyning «Rashahot ayn al-hayot» risolasi Naqshbandiya tariqati shayxlari haqida keng ma’lumot beradi. Naqshbandiyaning silsilasi ikki boshqa- boshqa shahobchalar orqali hazrat Ali va hazrat Abu Bakrga borib yetadi. Mashoyix silsilasiga qaraganda, bu tariqat boshqa ba’zi tariqatlar bilan aloqador ekanligi va shunga ko’ra o’sha davrda farqli nomlar bilan atalgani ma’lum bo’ladi. Chunonchi, hazrati Abu Bakrdan Boyazid Bistomiyga qadar Siddiqiya, Bistomiydan Abdulxoliq al-G’ijduvoniyga qadar tayfuriya , G’ijduvoniydan Bahouddin Naqshbandga qadar xo’jagoniya , Naqshbanddan Xo’ja Ubaydulloh Ahrorga qadar Naqshbandiya , Xo’ja Ubaydulloh Ahrordan Ahmad as-Sirhindiyga qadar Naqshbandiya-ahroriya , «Mujaddidi alfi soni» nomi bilan mashhur Ahmad as-Sirhindiydan Shamsiddin Mazharga qadar Naqshbandiya- mujaddidiya , Shamsiddin Mazhardan Mavlono Xolidiy Bag’dodiyga qadar Naqshbandiya-mazhariya , Xolidiy Bag’dodiydan keyin esa Naqshbandiya-xolidiya deya tilga olingan. Naqshbandiya ahli sunna e’tiqodiga amal qiluvchi tariqat bo’lib, xafiy zikr ga asoslangan. Zohiran ko’zga tashlanadigan xatti-harakatlardan yiroq suhbat va robitaga kuchli e’tibor beradi. Ko’pchilik bilan qilinadigan naqshbandiy zikrga «Xatmi xo’jagon» deyiladi. Bu zikrda tariqatga kirmaganlar qatnashishlari ta’qiqlanadi. Naqshbandiyada tariqatga kirgan darvish ushbu shartlarga amal qilishi shart: doimo tavbada bo’lish, sunnatga qat’iy amal qilish, bid’atlardan qochish, hayotiy qulayliklardan voz kechib, taqvoni kuchaytirish, zulm va nohaqlik qilmaslik, qarzdor bo’lmaslik, birovni norozi qilmaslik, qazo namozlarini ado etish, Allohni har lahzada zikr qilish. Naqshbandiya tariqati quyidagi to’rt tamoyil asosiga qurilgan: 1) shariat bilan zohir ni poklash; 2) tariqat bilan botin ni poklash; 3) haqiqat bilan qurbi ilohiy ga erishmoq; 4) ma’rifat bilan Allohga erishmoq. Bundan tashqari yana o’n bir asos-tamoyil ham borki, Naqshbandiya tariqatiga kirgan har bir darvish unga rioya qilishi talab qilinadi. Abdulxoliq al-G’ijduvoniy ishlab chiqqan bu tamoyillarning asosiylari quyidagilardan iborat:

1. Xush dar dam (har nafasda hushyor bo’lish) – g’aflatga tushmaslik, har lahza Allohni eslash; har nafas olish-chiqarish chog’ida Allohni zikr qilish, agar g’aflatga tushsa, istig’for aytish; 2. Nazar bar qadam (qadamga nazar solish) – solik qaerda bo’lishidan qat’iy nazar, yurayotganida oyoq uchiga qarab yurishi lozim, toki qalb ko’zi va nazari bo’lmag’ur manzaralarga qarashdan xalos bo’lsin. Shunda ma’naviy safarda ro’para keladigan tahlikalar tezda oshib o’tiladi. U tamoyil kamtar bo’lish va mavjud holatga shukur qilishni o’zida mujassam etadi; 3. Safar dar vatan (vatanda, o’z yerida turib safar qilish) – solikning yomon ahloqdan yaxshi xulqqa, bashariy sifatlardan ilohiy sifatlarga yo’nalishi. Darvish bir murshidi komil topgunga qadar jismonan sayohat qilishini bildiradi. Naqshbandiylar fikricha, sayru suluk chog’ida solikni umidsizlikka tushirib, qiyinchilik keltirib chiqargani uchun murid murshidi komil topgach sayohat qilmasligi maqsadga muvofiqdir. Bu tamoyil sayru suluk martabalarini bosib o’tishni o’zida mujassam etadi; 4. Xilvat dar anjuman (jamoat ichida turib yakkalanish) – zohirda xalq bilan, botinan Haq bilan birga bo’lish. Solik moddiy borlig’i bilan xalqqa aralashib, turli bashariy va ijtimoiy faoliyatlarda qatnashib, hayot talab qilayotgan amallarni ijro etayotib, qalban doimo Allohning huzurida ekanini bir lahza bo’lsa-da, esdan chiqarmasligidir. Bu hol doimiy zikr ma’nosini ham bildirib, zikrda erishiladigan eng oxirgi bosqich – maqomdir. Bahouddin Naqshband Naqshbandiyaning tamalini «xilvat dar anjuman» tashkil etishini ta’kidlagan. «Xilvatda shuhrat bor, shuhratda esa ofat bor» deya Naqshbandiyada xilvatga ko’p rag’bat ko’rsatilmaydi. Shu bois bu tariqatda suhbat va xalq bilan aralashib, ularning dardlariga sherik bo’lib, Haq roziligi yo’lida xalqqa xizmat qilish muhim o’rin tutadi. Naqshbandiyada Qur’ondagi «Shunday kishilar bordirlarki, ularni na tijorat va na oldi- sotdi Ollohni zikr qilishdan, namozni to’kis ado etishdan va zakotni (haqdorlarga) ato etishdan mashg’ul qila olmas» (Nur; 24-37) oyati ushbu holga ishora qiladi deb ta’kidlanadi; 5. Yodkard (eslash, zikr etish) – Allohni yod etib, boshqa narsalardan ko’ngilni uzish. Naqshbandiyada bu zikrning usuli quyidagichadir: murid o’zini huzur ichra shayxining ko’ngli ro’parasida tasavvur qilib, ko’zi – og’zini yopadi, tilini tanglayiga yopishtirib, tishlarini bir-biriga jipslab, nafas olmay, xoksorlik bilan qalban «kalimai tavhid»ni zikr qiladi. Bir nafas olib – chiqarishda uch daf’a zikr etishga urinadi va hokazo. Naqshbandiya tariqatining eng mashhur shahobchalari: ahroriya, mazhariya, mujaddidiya va xolidiya . Mujaddidiyaning asoschisi Ahmad as-Sirhindiy Ibn Arabiyning vahdat al-vujud falsafasini tanqid qilib, vahdati ash-shuhud ni yoqlab chiqqan. Sunniylik

aqidasiga zid kelmaydigan tasavvufiy tushunchaga ega bo’lgan Imom Rabboniyning eng mashhur asari «Maktubot» turkchaga ilk bor Mustaqimzoda Sulaymon Sa’diddin tomonidan o’girilgan va Istambulda nashr etilgan. Yasaviya tariqati. Shayx Ahmad Yasaviy (v. 1166-67 y.) va uning shogirdlari nomi bilan bog’liqdir. Ahmad Yasaviy sufiylik tariqatining targ’ibotchisi bo’lish bilan birga shoir ham edi. Yasaviy g’oyalari bir necha marotaba turli tahrirda nashr etilgan «Devoni hikmat»da jamlangan. Ammo, tadqiqotchilar orasida uning Yasaviyga taalluqliligi ilmiy muammo sifatida bahs etilayapti. Uning fikricha, dunyoning noz-ne’matlarini so’ragan kishi sufiy emas, balki zuhd va taqvo ni ixtiyor etib, umrini toat-ibodatda hamda yig’i bilan o’tkazgan kishi asl sufiydir. Uning «hikmatlar»i xalq orasida keng tarqalgan. By tariqat asoschisi Xoja Ahmad Yasaviy bugungi Qozog’istonning janubidagi Chimkent viloyati, Sayram qishlog’ida dunyoga kelgan. Ba’zi manbalarga qaraganda, u Yasida (hozirgi Turkiston) tavallud topgan. Rivoyatlarga ko’ra, bu yerda u Arslon-bob ismli mashhur shayxning xayrli duosiga erishgan. Oddiy xalq ommasi anglaydigan uslubda sufiyona hikmatlari, she’rlari bilan atrofdagi odamlarni xaq yo’lga chaqiradi, ularning ma’naviyatiga kuchli ta’sir ko’rsatadi She’r-hikmatlari «Devoni xikmat» nomi ostida kitob holiga keltirilgan. Ahmad Yasaviy hayotligidayoq uzoq o’lkalarga muridlarini jo’natib, o’z tariqatini keng tarqatishga harakat qildi. Yasaviy riyozat, chilla, zikr va mujohada ga kuchli ahamiyat berib, hayotining aksari qismini chillaxona da o’tkazdi. Uning hayoti va karomatlari haqida ko’plab manoqiblar saqlanib qolgan. Yasaviy tariqatida jahriy zikr ijro etiladi. Zikr chog’ida darvishning tomog’idan arraning tovushi kabi ovoz chiqqani uchun Yasaviya zikriga « zikri arra », « zikri minshoriy » deyiladi. Bu zikr quyidagicha ijro etiladi: darvish ikki qo’lini tizzasi ustiga qo’yib, nafasini qorniga chiqarib « ha » deb, yana qorni tomonidan nafas olib bosh, bel, yelka qimirlamagan holda «Hayy» deydi va zikr shu tarzda davom etadi. Zikrning 12 zarb turi ma’lumdir. Yasaviylikda xilvat ga ham katta ahamiyat beriladi. Bu tariqatda muhim o’rin tutgan asoslar quyidagilardan iborat: Allohni tanish ( ma’rifatulloh ), mutlaq jo’mardlik, rostgo’ylik, o’zini Allohga topshirish ( tavakkul ) va teran tafakkur. Yasaviya tariqati, asosan, sunniy e’tiqodiga amal qilish bilan birga Xuroson malomatiya maktabidan biroz ta’sirlangani sababli, terma madaniyat asosiga ega. Uning xususiyatlari keyinchalik yuzaga kelgan ko’plab tariqatlarda aks etgan. Hatto Naqshbandiya ni Yasaviyaning bir shahobchasi deb biluvchilar ham bor. Ahmad Yasaviyning eng mashhur xalifalaridan Sulaymon Hakim ota Boqirg’oniy (v. 1186 y.), Sufiy Muhammad Donishmand az-Zarnuqiy va boshqalar ma’lum.

Kubraviya tariqati. Bu tariqatning asoschisi – shayx Najmiddin Kubro al-Xivaqiy (v. 1221 y.) bo’lib, tasavvuf tarixidagi eng yorqin siymolardan biridir. Xivada tug’ilgan. Yoshligida diniy ilmlarni egallagan. Ayniqsa, hadis ilmida tengi yo’q edi. Turli o’lkalarni kezgan. Misrda shayx Ruzbihon al-Misriy bilan tanishib, unga murid bo’lgan. Qattiq riyozatlar natijasida murshidining tavajjuhiga erishib, uning qiziga uylangan. Bundan keyin u Ammor Yosirga murid bo’lgan, uning tavsiyasi bilan esa Ismoil Kasriy dargohiga kirgan va u yerdan « xirqai tabarruk » kiygan. Yana Misrga – shayxining yoniga – qaytgan Kubro, shayxi tomonidan o’z vatani Xorazmga irshod vazifasi bilan jo’natiladi. Kubro Xorazmga ko’chib borib, kubraviya-zahabiya tariqatiga asos solgan. Qisqa vaqt ichida atrofdagilarning muhabbatini qozondi, shogirdlar tarbiyalab, voyaga yetkazdi. Chunonchi, Farididdin Attorning ustozi – shayx Najmuddin al-Bag’dodiy bilan «Mirsod al-ibod» asari muallifi mashhur Najmuddin Doya Kubro shogirdlari jumlasidandir. Najmiddin Kubro mo’g’ullar bilan bo’lgan jangda halok bo’lgan. Yozgan asarlari orasida eng mashhuri «Usuli ashara» risolasi bo’lib, bu asar barcha tariqatlarga o’z ta’sirini ko’rsatgan. Ismoil Xaqqiy Bursaviy tomonidan sharh etilgan. «Favoihul jamol» asari esa tasavvuf ruhshunosligi (psixologiyasi) mavzusidadir. Kubroning asarlari Eron, Kichik Osiyo va Hindistondagi tariqat muhitlariga kuchli ta’sir qilgan. Chunonchi, bu tariqat naqshbandiya va mavlaviya tariqatlariga ham ta’sir ko’rsatgan. Kubraviya ko’proq O’rta Osiyo, Rossiya va Eron mamlakatlarida keng tarqalgan. Kubraviyaning o’ziga xos jihatlari chordona qurib, jahriy zikr qilish. Uning tariqat silsilasi Ali ibn Abi Tolibga borib ulanadi. Tariqat asoslari «Usuli ashara» asarida tavsif etilgan. Kubraviyaning mashhur shahobchalari quyidagilar: baho’iya xilvatiya, firdavsiya, nuriya, rukniya, hamadoniya, nurbaxshiya, barzanjiya.

Adabiyotlar: 1. Sulaymon Boqirg’oniy. Boqirg’on kitobi. T., 1991. 2. Usmon Turar. Tasavvuf tarixi. T.: Istiqlol, 1999. 3. G’azzoliy, Muhammad Abu Xomid. Ihyo-ul-ulum / Arabchadan Alouddin Mansur tarj. // Kamalak. Adabiy-tanqidiy yillik to’plam. -T.: Yosh gvardiya, 1990. 4. Babadjanov B.M. Politicheskaya deyatelnost shayxov Nakshbandiya v Maverannaxre (1 pol. XVI v.). Dissertatsiya na soiskanie uchenoy stepeni kandidata istoricheskix nauk. T., 1996. 5. Bertel ь s Ye.E. Sufizm i sufiyskaya literatura // Izbrann ы e trud ы : V T. III. M., 1965. 6. Islam: istoriograficheskie ocherki. Moskva: Glavnaya redaktsiya vostochnoy literaturi. 1991. 109-207. 7. Islam na territorii b ы vshey Rossiyskoy imperii. Entsiklopedicheskiy slovarь. Vыp. 1-3. M., 1998-2001. 8. Islam: entsiklopedicheskiy slovarь. M., 1991. Trimingem Dj. S. Sufiyskie orden ы v islame. M., 1989

O'xshashlar

Islomdagi yo’nalishlar. Tasavvuf VA FIQH

Islom

Islom dinidagi mazhab va oqimlar

Markaziy Osiyo mutaffakkirlarining ma’naviy me’rosi

Islom shariati manbalari