Islomning asosiy manbalari - Dinshunoslik asoslari - Referatlar

Islomning asosiy manbalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69 KB

Ko'chirib olish

Islomning asosiy manbalari Reja 1. Qur'oni karimni nozil bo`lishi. 2. Qur'oni karimni jamlanishi 3. Hadislarni to`planishi

“Qur’on” – arabcha “qara’a ” (o’qimoq) felidan olingan. Qur’on suralardan iborat. Sura Qur’ondan bir bo’lak bo’lib, eng kami uchta yoki undan ortiq oyatlarni o’z ichiga oladi. Qur’onda jami 114 ta sura mavjud. Oyatlar soni esa, Qur’on matnlarini taqsimlashning turli yo’llariga ko’ra, 6204 ta, 6232 ta, hatto 6666 tagacha belgilangan. Bu narsa Qur’on nushalarining bir – biridan farqli ekanligini emas, balki undagi oyatlarning turlicha taqsimlanganligini bildiradi. Suralar Qur’onda o’z mazmuniy izchilligiga yoki o’qilgan vaqtiga, ya’ni xronologik tartibiga qarab emas, xajmiga ko’ra – avval katta suralar, undan so’ng kichik suralar tartibi Muhammad s.a.v. ko’rsatmalariga binoan joylangan. Suralarning hajmi ham har xil: eng katta hajmga ega bo’lgan 2 – surada 286 oyat bor, eng kichik suralar faqat 3 oyatdangina iborat. Muhammad Payg`ambar vafot etganidan so`ng xalifa Abu bakr davrida suralarni yoddan biladigan odamlar hayotligi vaqtida bu suralarning matnini to`plash zarurati tug`ildi va bu ish Payg`ambar hayotining so`nggi bеsh yil mobaynida uning kitobi bo`lib xizmat qilgan va ko`plab suralarni o`zi ham yoddan bilgan Zayd ibn Sobitga topshirildi. Ubarcha manbalardan yig`ilgan suralarning to`plamini tuzdi. Suralarning bu to`plami «Suhuf» (sahifalar) dеgan nom olgan. Bu to`plam Qur'onning Abu Bakr nusxasi ham dеyiladi. Halifa Usmon ibni Affon tеz fursat ichida Qur'oni karimning mufassal, bir butun kitob xolidagi nusxasini yaratishga amr etdi.Bu ish yana Zayd ibn Sobitga topshirildi. 651 yilda bu vazifa bajarildi. Yangi yaratilgan nusxa «Mushaf» ko`pincha esa «Usmon to`plami» dеb atala boshladi. Usmon Qur'oni kiyik tеrisiga bitildi. Kеlgusida bu boradagi har qanday tafovutlarning oldini olish maqsadida, qolgan barcha to`plamlar, matnlar, shu jumladan, «Suhuf» ham yo`q qilib yuborilgan. Yangi to`plamning asl nusxasi Madinada qoldirilgan, 3 nusxasi esa ko`chirtirilib, Kuba, Basra va Damashqqa yuborilgan. Qur'onning «Usmon to`plami» muqaddas kitobi sifatida rasmiy tan olingan. «Usmon to`plami»ning qolgan 3 nusxasi Qohirada, Makka va Madina shaharlarida saqlanayotir.

Islomshunoslik va Qur’onshunoslik xulosalari asosida suralarning xronologik tartibini quyidagicha shaklda tasavvur qilish mumkin: 1. Makka davri (610 – 615 yillar). Yevropa olimlari bu davrda nozil bo’lgan suralarga “Nazmiy suralar” deb nom berganlar. 2. Makka davri (616 – 619 yillar), Muhammad s.a.v. va ularning izdoshlari doimiy ta’qib ostida yashagan va ko’pchilik Xabashistonga qo’chib ketgan muhitda nozil bo’lgan. Bu suralar Allohning “Rahmon” sifatida ko’p tilga olinganligi uchun Yevropa olimlari ularni “Rahmon suralari” deb ataganlar. 3. Makka davri (610 yil boshlaridan 622 yil sentyabrgacha). Bu davrda ham Muhammad s.a.v. va sahobalar taqib ostida yashaganlar, maxfiy ravishda, ko’pincha shahardan tashqarida ibodatga to’planganlar. Bu davr suralarida islomning aqoidiga keng o’rin berilgan. Tarixiy voqealar aniqroq ko’zda tutilgan holda Madina davriga oid 24 ta surani besh davrga ajratish ma’qulroqdir: Zabt etilgan Osiyo oldi, Markaziy Osiyo va Shimoliy Afrika mamlakatlarida arablar shakillanib bo’lgan ilk feodal jamiyatiga, eski arab jamiyatiga qaraganda nisbatan murakkab iqtisodga, ijtimoiy munosabatlarga va madaniyatga ega bo’lgan jamiyatga duch kelganlar, Arablar zabt etgan mamlakatlarda er mulk munosabatlari, shahar hayoti, mulkiy qonun – qoidalar majmui, hokimiyat tashkilotlari, ijtimoiy – maishiy hayot arablar mamlakatidagiga qaraganda ancha murakkab edi. Bu erlarda arablar butun bir qator muammolar va talab – ehtiyojlarga duch keldilarki, ularga Qur’on to’la javob bera olmas edi. Sunnat islomda Qur’ondan keyingi, uni to’ldiruvchi manba, islom mohiyati va shariatining ikkinchi asosi sifatida e’tirof etilgan. U VII asr o’rtalaridan e’tiboran yig’ila boshlagan. Arabcha Sunna (as – sunna, ko’plikda sunai) – yo’l, yo’nalish, ko’chma ma’nosi – “ajdodlaridan qolgan urf – odatlar”, ya’ni “rivoyat”, “naql”, “xotira”, “odat”, “an’ana”, “xatti - xarakat” ma’nolarini beradi. Musulmon sunnalari ko’plab hadislardan tashkil topgan. Hadis so’zining dastlabki ma’nosi (ar, ko’plikda “ahadis” so’zidan) – “xabar”, “hikoya”, rasmiy

ma’noda hadis – Muhammad so’zlari va amaliy ishlari haqidagi rivoyatlardir. Bu ma’noda hadis faqat Muhammad so’zlariga nisbatangina ishlatiladi. Ba’zi hadisshunoslar faqat Payg’ambar so’zlarigina hadis deb, boshqalarnikini esa xabar ataganlar. Shu boisdan ham Payg’ambar hadislarini to’lovchilarga muhaddis, boshqa tarix, qissa kabilarni naql qiluvchilarga axboriy deyilgan. Hadis – islomda Qur’ondan keyingi muqaddas manba hisoblangan. Bunda Muhammadning hayoti, faoliyati va ko’rsatmalari, uning diniy, axloqiy dasturlari ham o’z ifodasini topgan. Muhammad biror gap aytgan yoki ma’lum ishni qilib ko’rsatgan bo’lsa, yohud boshqalarning qilayotgan ishini ko’rib uni man etmagan bo’lsa, shu uch holatining har biri hadis deb atalaveradi. Ma’lumki, hadislarda islom ahkomlari, ya’ni farz, vojib, sunnat, mustahab, halol, harom, makruh, muboh, kabi amal turlaridan tashqari, axloq – odobga oid maqol, qimmatli hikmatli gaplar ham qamrab olingan. Hadislarda ibodatning tartib qoidalari va ularni astoydil bajarishga da’vat etish bilan birga insoniy fazilatlar keng tashviq qilingan, insoniy sha’niga dog’ tushiradigan razil hatti – harakatlar keskin qoralangan. Shuning uchun ham islomning ilk tarqalishi davridanoq musilmonlar orasida hadislarga juda katta ahamiyat berilgan. Eshitgan har bir hadisni yanglishmay, asl holicha boshqalarga etkazishga qat’iy rioya qilingan. Bu to’grida Muhammadning o’zi musulmonlarni tez – tez ogohlantirib turgan. Hadislarni og’zaki holdan kitob shakliga keltirish hijriy yil hisobining ikkinchi asridan ,ya’ni ishlarning Vll asrdan avj olib ketgan. Muayyan bir hadis asosida huquqiy urf-odat bo’lgan; yo’l – yo’riqlar, diniy marosimar sofligi, noz – ne’matlar haqidagi ko’rsatmalar (sofligi) maishiy turmushdagi axloq va odob tartib – qoidalari keltirib chiqarilgan. Tarixiy xarakterga ega bo’lgan ham hadislar bo’lgan: ular Muxammad yoki sahobalar tarjimai holidagi ayrim tafsilotlarni aks ettirar edi. Shu hadislar asosida Vlll-IX asrlarda Muhammad va uning yaqinlari, harby yurishlari haqida “Yurishlar kitobi” yozilgan. Bu arab tilidagi ilk tarixiy asar va Muhammad tarjimai holda edi.

Ma’lumki, hadislar asosan Muhammad vafotidan keyin yozila boshlagan, Islomda Muhammadga payg’ambarlik uning qirq yoshida nasib bo’lgan, deb hisoblanadi. Shunga ko’ra, Qur’on oyatlari payg’ambar safdoshlari – sahobalar bu oyatlari – maxsus sahifalarga yozib borganlar. Ularning ba’zilari payg’ambarning aytgan so’zi va xatti – harakatlarini ham yoza boshlaganda payg’ambar bu ishni davom ettirishni ta’qiqlangan va bunga ular Qur’on bilan sunnani ajratolmay qolishlaridan cho’chisligini sabab qilib ko’rsatgan. Manbalarda ko’rsatilishicha, hadisni to’plab chiqarishni dastlabki vaqtda taqiqlashning turli xil sabablari bo’lgan. Masalan, tarixchi ibn Qutaybaning ta’kidlashiga ko’ra, bunday sabablardan biri xatotlarning kamligi bo’lsa, ikkinchisi, arab alifbosining ham yetarli darajada takomillashganligidir. VII asr boshlarida hadis ilmi uch maktab tashkil topdi: Madina (Urva ibn Zubayr va az – Zuhriy shu) va Suriya (Damashqda) maktablari. Shakllangan an’anaga ko’ra hadis ikki qismdan iborat bo’lishi kerak edi: 1. Isnod (ar aynan – “tayanch”), ya’ni shu hadisni yetkazgan kishilarni sanab o’tish va matn, ya’ni hadisning mazmuni. Muhammad zamondoshlari va boshqa hadis to’plab yetkazuvchilar tarjimai holi alifbe tartibida turkumiga qarab keltirilar edi. Bular jumlasiga Ibn Sa’dning “Tabaqat”, sahoba Ibn al – Asirning alifbo tartibidagi lug’ati, shuningdek uning mashhur tarixiy “Al – Komil fit - tarix” degan asari kirardi. Adabiyotning shu uslubiga “ojizlar”, ya’ni hadis keltiruvchilar ishonchini qozonmaganlar haqida ma’lumot beruvchi ma’lumotnomalar ham kiradi. Ba’zi muhaddislar roviylar nomini “Xurufi hito” (alfavit) tartibida berganlar. Bu uslubiya at – Tabaroniy, ibn Rohavayh, Abi Shayba va boshqlar juda muvaffaqiyatli amalga oshirganlar. Ular hadislarni isnodlari bilan keltirganlar.Yana ular sohta hadislarnitark etib sahih va zaif, quvvatli va illatli kabi ko’ turlarga bo’lib chiqqanlarkim, bunday malaka har qanday ilm sohibiga ham muyassar bo’lavermagan. Ba’zi muhaddislar faqat sahih, hadislarning o’zini jamlashga harakat qilganlar va ularning to’plamlari yuzaga kelgan.

Birinchi bo’lib bu ishni Ismoil Buxoriy, keyin ibn Hattot, so’ng ibn al – Ash’is, ulardan keyin Iso at – Termiziy, an – Nosin va Ibn Mojjolar bajarishgan. Mana shu kishilar olamga mashhur bo’lgan 6 ta sahih hadislar to’plamining ijodkorlari hisoblanadi. Markaziy Osiyoda islom dini 708 yildan keyin keng tarqala boshlaganiga qaramay, ilohiyot qatori muhaddislik ham ildam rivojlangan, Islom olamida mashhur va eng ishonchli deb e’tirof etilgan 6 hadislar to’plami mualliflarining aksariyati Markaziy Osiyoda chiqqanlar. Masalan, Imom Buxoriy (810 - 870), at – Termiziy (824 - 897), ad – Dorimiy as – Samarqandiy (797 – 868) va Kaspiy bo’yi xalqlaridan ibn Majja (824 – 886) va boshqalar bu sohaning taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shganlar. Qur'on yuqorida ta'kidlaganidеk, 114 ta suraga, suralar esa ko`p yoki oz miqdordagi oyatlarga bo`lingan (sura bandlari). Suralar yaratilgan vaqti va joyiga ko`ra ikkiga: 1)Makka suralariga (610-622 yillar,90sura); 2)Madina suralariga (622-632 yillar,24sura); Hadis (arabchada hikoya, xabar)- Muhammad Payg`ambarning, sahobalarning aytgan so`zlari, qilgan ishlar, ko`rsatmalari to`plamidir. Hadisning Muhammad Payg`ambar aytgan so`zlari, qilgan ishlari, ko`rsatmalaridan iborat qismiga Sunnat (yo`l) dеyiladi. Sunnatislom shariatining ikkinchi asosidir (birinchisi Qur'on). Hadislar Islomda Qur'ondan kеyingi muqaddas manba hisoblanadi. Xo`sh, Qur'ondеk muqaddas kalom turganida Hadis yaratilishiga nima sabab bo`lganq Ma'lumki, Qur'on qanchalik mukammal muqaddas kitob bo`lmasin, u musulmonlar jamoasining barcha huquqiy va ahloqiy masalalariga davr nuqtai nazaridan hamisha ham javob bеra olmagan. Xalifalik kеngaya borgan sari bu hol aniq sеzila bеrgan. Urug`-qabilachilik sharoitlarida vujudga kеlgan Qur'on ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy, huquqiy va madaniy hayoti ancha murakkab bo`lgan yangi istilolarda mavjud jamiyatning ko`pgina hodisalariga javob bеra olmasligi tabiiy ham edi.

Hadislarning aksariyati huquqiy va ahloqiy normalarni, marosimlar va urf- odatlarga oid ko`rsatmalarni aks ettirgan. Shuning bilan bir qatorda, Muhammad Payg`ambar tarjimai holini, xalifalar, sahobalar faoliyatini bayon etgan hadislar ham bo`lgan. Ilk Islom tarixi, Muhammad va boshqa ilohiyotchilar tarjimai hollariga oid asosiy asarlar hadislar nеgizida yaratilgan. Islomda taniqli va nufuzli hisoblangan kishilar tomonidan еtkazilgan hadislar «ishonarli» dеb e'tirof etilgan. Hadisni еtkazgan kishilar o`rtasida qandaydir uzilish ro`y bеrgan bo`lsa, bu hadislar «go`zal» (hasan), agar hadisni еtkazganlar orasida hurmatga va ishonchga loyiq bo`lmagan odamlar kirib qolgan bo`lsa, bunday hadislar «ishonchsiz» dеb hisoblangan. Shuning uchun ham har bir hadis ikki qismidan iborat. Uning birinchi qismida ushbu hadisni еtkazgan kishilarning nomlari, bunda muhammad Payg`ambarning hikmatli so`zlarini shaxsan eshitgan odamlarning nomigacha sanab ko`rsatilgan. Ikkinchi qismida esa, hadisning mazmuni kеltirilgan. Hadislarning 6 ta to`plami vujudga kеlgan. Bulardan ayniqsa 2 tasi- «Sahiylik al-Buxoriy» va «Sahiyh al-Muslim» ko`p e'zozlanadi. Yurtdoshimiz Muhammad ibn Islom al-Buxoriy (810-870) 600.000 dan ziyod hadis to`plangan kiritgan. 4 jildlik bu to`plam hozir o`zbеk tilida nashr etilgan. Muslim an-Nishopuriy (817-875) 300.000 hadisdan 12 mingtasini «ishonarli» dеb topgan. ҚУРЪОН – ШАРҚ ХАЛҚЛАРИНИНГ ДИНИЙ, ИЛМИЙ ВА МАДАНИЙ МЕРОСИ СИФАТИДА Қуръон сўзи – арабча “қироат қилиш” феълидан олинган бўлиб, “ўқув” ёки “ўқиш” маъносини беради. Кўп динларда, улар вужудга келган давр тушунчасига хос равишда буларни “ёзув” ёки “ёзувлар” (масалан: христиан динида “писание” ёки “священное писание”) деб аташ одат бўлган. Бунга ўхшаш номлар исломда ҳам Қуронга нисбатан кенг қўлланилган. Масалан,

“Каломи Аллоҳ” (Аллоҳ сўзи), “Калом аш-шариф” (муқаддас сўз), “Мусхаф аш – шариф” (Муқаддас ёзув – бу ерда “мусҳаф” ёзув маъносида) ва ҳоказо Қуръон (араб – ўқимоқ, қироат қилмоқ) – мусулмонларнинг асосий муқаддас китоби. Ислом эътиқодига кўра, Қуръон ваҳий орқали Муҳаммад пайғамбарга 610 – 632 йиллар давомида нозил қилинган. Қуръон “Каломуллоҳ” (Аллоҳнинг каломи, сўзи), “Фурқон” (Ҳақ ботилни айирувчи), “Зикр” (эслатма), “Танзил” (Нозил қилинган) каби номлар билан аталиб, “Нур” (Ёруғлик), “Ҳуда” (Ҳидоят), “Муборак” (баракотли), “Мубин” (Очиқ - равшан), “Бушро (Хушхабар), “Азиз” (Эъзозланувчи), “Мажид” (Улуғ), “Башир” (Башорат берувчи), “Назир” (Огоҳлантирувчи) каби сўзлар билан сифатланган. Исломшунослик ва Қуръоншунослик хулосалари асосида сураларнинг хронологик тартибини қуйидаги шаклда тасаввур қилиш мумкин: 1. Макка даври (610 – 615 йиллар). Бу даврда юксак адабий ижод намуналари бўлган сажъ жанридаги суралар ўқилган. Европа олимлари уларга “назмий суралар” деб ном берганлар. 2. Макка даври (616- 619 йиллар), муҳаммад (с.а.в.) вауларнинг издошлари доимий таъкиб остида яшаган ва кўпчилик Ҳабашистонга кўчиб кетган. Бу сураларда Аллоҳнинг “Раҳмон” сифатида кўп тилга олинганлиги сабабли Европа олимлари уларни “раҳмон суралари” деб атаганлар. 3. Макка даври (610 йил бошларидан 622 йил сентябргача). Бу даврда ҳам Муҳаммад (с.а.в.) ва унинг издошлари таъқиб остида яшаганлар, маҳфий равишда, кўпинча шаҳардан ташқарида ибодатга тўпланганлар. Бу давр сураларида исломнинг ақоид таълимотига кенг ўрин берилганлиги сабабли, европалик олимлар буларга “Пайғамбарлик суралари” деб ном берганлар. Қуръони каримга кўплаб олимлар томонидан ҳам турли тафсирлар ёзилган. Жумладан, Абу Жаъфар муҳаммад ибн Жарир Табарий, Абул Қосим Маҳмуд Замахшарий, Абул Баракот Насафий, Абул Лайс Самарқандий ва бошқа муфассирларнинг тафсирларини қайд этиш мумкин.

Қуръон Шарқ халқларининг фалсафий, ахлоқий ва ҳуқуқий қарашларига муайян таъсир этган. Шунингдек, Қуръон бой тарихий ва адабий ёдгорлик ҳамдир. Қуръон – исломнинг асоси, диний маросимлар дастури бўлиш билан бирга ахлоқий даъват, ҳуқуқий меъёрларни, маросим ва анъаналарни, миллионлаб инсон ҳаёти ва яшаш тарзининг энг муҳим жиҳатларини ўзида мужассамлаштирган ёзувдир. Унинг оятлари оммавий ва хусусий маросимларда, намоз, давлат ва оила байрамларида, кундалик ҳаётга алоқадор турли анжуманларда ўқилади (қироат қилинди). Бу ёзувдаги жуда кўп сўз ва иборалар, тилидан ва миллатидан қатъи назар, айниқса, исломни қабул қилган Марказий осиё халқларининг адабий тилига, кундалик муомала тилига асрлар давомида сингиб кетган. Мовароуннахрда VIII асрнинг иккинчи ярмига келиб маҳаллий ислом уламолари хадис илми ривожига ўзларининг муносиб ҳиссаларини қўша бошладилар. Ҳадисларни саралпаш бўйичаМовароуннахр муҳаддислари ислом оламида етакчи ўринни эгалладилар. Имом ал – Бухорий, Имом ат – Термизий каби барчага маълум муҳаддислар бунга яққол мисолидирлар. Аммо бу минтақадаги ҳадис марказлари орасида самарқанд доимо биринчи ўринда бўлди. Бу ерда ҳадиснинг ривожланишида бошқа марказларнинг, хусусан хуросон ҳадис марказининг улуши катта бўлди. Улар орасида Абу Муъоз Холид ибн сулаймон ал – балхий, Абу Муҳаммад Абдуллоҳ ибн ал – Муборак ал – марвазий, Абу Мути вал – балхий каби Хуросон мактаби йирик намояндаларининг хизматлари беқиёсдир. Ҳадислар сони орта боргач, уларни танқидий ўрганувчилар сафи ҳам кенгайди. Масалан, Абу Али исмоил ибн Муҳаммад ас – Самарқандий (в. 909 й.), Абу Ғолиб Зоҳид ибн Абдуллоҳ ав – Суғдий (в. 933 й.) ҳамда бухоролик Зоҳир ибн Холид ибн Амр ал-Варроқ, фаолиятларида илм ал – жарҳ ва-т- таъдига хос бўлган жиҳатлар мавжуд бўлганлигини кўрамиз. Танқидчи

муҳаддислар орасида Абу Саъид Халаф ибн сулаймон ан-насафий (в. 912й.), Имом ат – Термизийнинг шогирди Абу Сулаймон Довуд ибн наср ал – Паздавий (в. 934 – 35й.), Абу Аҳмад бакр ибн Муҳаммад ал – Марвазий (в. 959 – 60 й.) ва Абу Усмон Саид ибн Иброҳим ар-Раис ан-насафийларни (Х аср) зикр этиш жоиз. Ҳадисларни ёзиб олиш билан бир қаторда, уларни оғзакит нақл қилиш ҳадис илмининг асоси бўлиб қолаверди. Мовароуннахрда жуда кўп ҳадис билган ҳофизларни учратамиз. Улар орасида саёҳатчи муҳаддисларни, шаҳарда муқим яшовчи ҳофизларни қайд этиш мумкин.

Adabiyot: 1. Qur'oni Karim ma'nolarining tarjimasi. Tarjima va izoxlar muallifi Abdulaziz Mansur. T., 2001. 2. Alixonto`ra Sog`uniy. Tarixi Muxammadi. T., Cho`lpon. 1992. 3. At-Tеrmiziy. Shamoili Muxammadis. (Sayid Maxmud Taroziy-Oltinxon to`ra tarjimasi) T., «Mеhnat», 1991y 4. Xasanov A.A. Makka va Madina tarixi T., 1992. 5. Maxdum, shayx Ismoil, Toshkеntdagi Usmon Musxafinning tarixi T., 1995 y. 6. Al - Buxoriy, Jomi' as-sahih (ishonarli to`plam) 4 jildli t., 1991-1999y. 7. Imom al-Buxoriy. Al Adab al-Mufrad. T., «O`zbеkiston», 1990y.

O'xshashlar

Islom shariati manbalari

Islom dinining vujudga kelishi

Islom

Islom dinininng movarounnahrga kirib kеlishi

Islomdagi yo’nalishlar. Tasavvuf VA FIQH