Islom dinida ilm va ilm ahlini ulug’lash madaniyati - Dinshunoslik asoslari - Referatlar

Islom dinida ilm va ilm ahlini ulug’lash madaniyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79.5 KB

Ko'chirib olish

ISLOM DINIDA ILM VA ILM AHLINI ULUG’LASH MADANIYATI Reja : 1. Islom hayotida ilmning o’rni. 2. Islom dinida ilmga bo’lgan munosabat. 3. Ota – ona hamda farzandlarning haq-huquqlari va vazifalari. 4. Davlat rahbarlari va ra’iyatning haq – huquqlari, vazifalari. 5. Musulmonlarning haq – huquqlari va vazifalari. 6. G’ayridinlarning haq – huquqlari va vazifalari. 1

O'tgan asrlarda ovrupoliklar orasida "Islom dini fikriy harakatlarning dushmani bo'lgan, barcha ilmiy va falsafiy harakatlarga qarshi kurash ochgan" degan noto'g'ri fikr tarqalagan edi. Manashu fikrning to'g'ri yoki noto'g'ri ekanligini Qur'on ta'limoti va tarihiy hujjatlar asosida isbot qilishga harakat qilamiz. Haqiqatni olganda, ilmga qarshi urush ochganlar boshqa dinlarning peshvolari bo'lgan. tarihchilar bir ovozdan ta'kidlashlaricha, tabiiy ilm ulamolari o'rta asrlarda Evropada din peshvolari tarafidan qattiq taqib qilinganlar. O'sha vaqtda din peshvolariga va cherkov fikrlariga to'g'ri kelmagan fikrlarni aytgan olimlar va mutafakkirlar sud qilish uchun alohida sud hay'atlari tuzilgan. Agar biror olim cherkov fikriga to'g'ri kelmagan fikrni aytsa, uni tutib keltirib tavba qildirishar va ikkinchi martda bunday gapni aytmaslikka ahdnoma olar edilar. Agar o'sha olim o'z fikrini ikkinchi martda takrorlasa, uni tutib olib tiriklayin yoqib yuborishar yoki baland joydan chuqurlikka tashlashar edi. Huddi shu uslub bilan o'rta asrlarda ko'pgina ulug' olimlar halok bo'lgan edilar. Mana shu holat uzoq vaqt davom etdi. Protestant mazhabi keng tarqalib, o'z mazhabiga ko'pgina davlatlar ergashganidan so'ng, bu holat o'z kuchini yo'qotdi. Protestant mazhabi o'ziga odamlarni jalb qilish maqsadida, fikr erkinligiga ruhsat berishga majbur bo'lgan edi. Shunday qilib, ilm g'alaba qildi. Lekin din peshvolaridan azob chekkan ilm egalari din peshvolarining o'zidangina o'ch olish bilan kifoyalanib qolmay, balki dindan ham o'ch ola boshladailar. Ba'zi sodda diniy kitobladan kulib, ularni "ibtidoiy jamoa davridagi kishilarning fikri"deb atadilar. Qulay fursat topilishi bilan dinni hurmatsizlash paytida bo'ldilar. Bu ish ohiri borib dindan yuz o'girish va dinsizlikning tarqalishiga sabab bo'ldi. Hattoki, ba'zilar "dindorlik johillikdir" degan fikrga ham bordilar. Bu haqda to'liqroq tasavvurga ega bo'lish uchun XlX asrda nashr etilgan qomuslardan birida din peshvolari haqida nimalar yozilganiga bir nazar solishning o'zi kifoya: "Ma'lumki, inson tabiati aqlga to'g'ri keladigan narsalarga ishonishni hohlaydi. Ular (din peshvolari) "Yo'q!", deydilar va inson aqlini yahshi bilan yomonni, adolat bilan zulmni ajratish haqqidan mahrum qilishga urinadilar. Aql ko'zini ko'r qilib bo'lganlardan so'ng, mo'jizalarni ham oddiy narsa qilib oqni qora, yahshini yomon qilib ko'rsataveradilar. Shunday qilib, din odamlarni ko'r ko'rona itoatga chaqiradi. Agar ulardan, kimga itoat qilamiz, elimizgami yoki tabiiy vazifalarimizgami, yoki qalbdagi hissiyotlarimizgami deb so'rasang, ular, bu bilan ishing bo'lmasin, itoat qilish sening vazifang, deyishadi." Bu ko'proq hristian diniga va boshqa dinlarga tegishli gaplar. Ammo Islom musulmonlarga taraqqiyot yo'lida yurishni farz qilgan. Kishilarni ilmga undagan, chunki inson shahsiyatini ilmdan boshqa narsa to'g'ri yo'lga sola olmaydi va taraqaqiyotga ham erishtira olmaydi. Ilmga qiziqtirish borasida Alloh Qur'oni Karimda shunday degan: "Sen: " Biladiganlar bilan bilmaydiganlar teng bo'larmidi?!" - deb ayt. Albatta, aql egalarigina eslarlar" ("Zumar" surasi, 9-oyat). 2

Boshqa bir oyatda ilmli kishilar Allohning huzurida boshqalardan ko'ra yuqori darajada turishlari ochiq-oydin aytilgan: "Alloh sizlardan iymon keltirganlarning va ilmga berilganlarning darajalarini ko'tarur"("Mujodala" surasi, 11-oyat). Alloh O'zining yagonaligiga ham ilmli kishilarni guvoh qilgan: "Alloh adalat ila turib, albata, Undan o'zga iloh yo'qligiga shohidlik berdi. Farishtalar va ilm egalari ham. Undan o'zga iloh yo'q. U aziz va hakiym zotdir" ("Oli Imron" surasi, 18- oyat). Shu oyatda Alloh ilmli kishilarning shohidligini farishtalarning shohidligi bilan tenglashtirgan. bu esa, ilmli kishilarning hurmati Allohning huzurida naqadar yuqori ekanligini ko'rsatadi. Aksincha, Qur'on ilmsizlarni tanqid qilgan: "Alloh bilmaydiganlarning qalblarini ana shunday qilib muhrlar" ("Rum" surasi, 59- oyat). Qur'on ilmining chegarasi yo'q ekanligini ham bayon qilib o'tgan: " Har bir ilm egasi ustidan bilguvchi bor" ("Yusuf" surasi, 76-oyat). Bu oyatning ma'nosi: olimlar o'z ilmlari bilan mag'rurlanib, o'z ustida ishlashni tark etmasinlar, doimo ularni ham birov tanqid qilib qolishiga o'zlarini tayyorlab tursinlar, demakdir. Qur'on musulmonlarni barcha narsaning haqiqatini bilish uchun doimo ilm payida bo'lishga chaqiradi: "...va: "Robbim, ilmimni ziyoda qilgin",degin" ("Toha" surasi, 114- oyat). Islom kishilarni ilmga chaqirish bilan kifoyalanib qolgan emas, balki aqliy va fikriy harakatsizlikning oldini olish asoslarini kishilarga ko'rsatgan. Bu quyidagi narsalarda ayon bo'ladi: 1. Islom dalil va hujjat dinidir. Ilm biror narsani hujjat va aniq dalil bilan bog'lamaguncha, uni haqiqat deb tan olmaydi. Qur'on ham musulmonlarga dalilsiz narsani qabul qilmaslikni buyuradi: "Va ular: "Jannatga yahudiy va nasroniylardan boshqa hech kim kirmaydi", dedilar. Bu ularning hom hayollaridir. "Agar rostgo'y bo'lsangiz, hujjatingizni keltiring", deb ayt". ("Baqara" surasi, 111-oyat). Bir narsaga dalil va hujjat bo'lmasa, ishonib bo'lmaydi. Boshqalarga taqlid qilib, shirk e'tiqodida bo'lganlarni Alloh so'roq qiladi: 3

"Kim Alloh bilan birga boshqa ilohga iltijo qilsa, bu hususda hech bir dalili yo'qdir. Bas, uning hisobi faqat Robbining huzuridadir. Albatta, kofirlar najot topmaslar" ("Mo'minun" surasi, 117-oyat). Boshqa bir oyatda Alloh mushriklardan but va sanamalarga ibodat qilmasliklari uchun dalil va hujjat talab qiladi. "Yoki avval boshdan yaratadigan, so'ngra yana qaytadan yaratadigan va sizlarni osmonlaru yerdan rizqlantiradigan zot yahshimi? Alloh bilan birga boshqa iloh bormi?! "Agar rostg'oy bo'lsangiz, hujjatingizni keltiring", degin" ("Naml" surasi, 64-oyat). Mana shu oayatlardan ravshan ko'rinib turibdiki, har kimsaning aytgan gapiga dalili bo'lishi kerak. Kimki uning gapini eshitsa, dalil so'rasin. Dalil bo'lmasa, qabul qilmasin. Arab xalifaligi qo’li ostidagi mamlakatlarda ilm fan sohasida juda katta o’zarishlar yuz bergan. Fanning turli sohalarida arab tilida jahon ahamiyatiga ega bo’lgan buyuk asarlar yaratilgan, qadimgi yunon fanining durdonalari arab tiliga tarjima qilindi. Arab va xorijiy mamlakatlar olimlari arab tilida yaratilgan asarlarni faqat arab olimlariga nisbatan berganlar. Aslida bunday emas. Bu fan taraqqiyotida islomni qabul qilgan arab bo’lmagan xalqlar vakillarining hissasi beqiyosdir. Shuning uchun arab fani deganda Islom dinini qabul qilgan barcha xalqlar, shu jumladan, markaziy Osiyo xalqlaridan yetishib chiqqan buyuk siymolar yaratgan fan deb tan olinishi kerak. Yana shuni ham ta’kidlash kerakki, istilo qilingan xalqlar ilm fan borasida ko’p jihatdan arablardan yuqori turgan. O’rta asr arab fani qadimgi Yunoniston, Markaziy Osiyo, Kavkaz orti, Erondagi ilm fanlarning zamirida rivojlangan. Hozirgacha biz befarq qarab, ba’zan inkor etib kelganimiz Islom dini va u tufayli arab tilida vujudga kelgan juda katta diniy adabiyot Markaziy Osiyo xalqlari fan va tarixi taraqqiyotiga ulkan ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun o’rta asr ilm fani yutuqlarini o’rganmay turib bu xalqlar tarixi, madaniyati va san’ati to’iq va izchil o’rganish mumkin emas. Arab olimlari Arastu (Aristotel)ni “Birinchi mualil” (Muallim – ul - avval) deb atagan bo’lsalar, Buxorolik buyuk olim va faylasuf Abu Ali ibn Sinoni “Shayx – ur - rais” (olimlar boshlig’i) deb ataganlar. Arab fani va madaniyati taraqqiyotiga o’z xalqining farzandlari Muhammad Xorazmiy, Ibn Sino, Ahmad Farg’oniy, Mahmud Qoshg’ariylarjuda katta ta’sir ko’rsatganlar. Ulug’ munajjim va matematik al- Xorazmiy tuzgan astronomik jadvallardan – “Zij”dan arab astronomlari foydalanganlar. Ibn Sino va Xorazmiy asarlari arab tili va arablar orqali o’rta asr Ovro’pasiga tarqalgan. Arab fani taraqqiyotidagi birinchi bosqich VII –VIII asrga to’g’ri keladi, markazi Iroqdagi Basra va Kufa shaharlari bo’lgan. Islom tarqalgan turli mamlakatlarda juda ko’p istedodli olimlar shu shayarga kelib, fanning turli sohalaridanta’lim olganlar. Arab tili davlat va hukumron din tili, muqaddas (ya’ni Qur’on tushgan) til sifatida, ham nazariy ham amaliy jihatdan o’rganilgan. Mashhur arab – fors tilshunosi Sibavayx (796 yil atrofida vafot etgan) birinchi bo’lib arab tilini gramatikasini tuzgan. 4

Arab fani taraqqiyotida ikkinchi bosqich VIII asrdan, xalifalik markazi Bag’dodga ko’chirilganidan so’ng boshlanadi. Bu davrda daqimgi yunon va sharq xalqlari yaratgan asarlarni yig’ish va ularni arab tiliga tarjima qilishga kirishilgan. 773 yil astranomiyaga oid hindcha kitob “Sind xanta”, undan keyin pahlaviy, suryoniy va yunon tillariga yozilgan qator asarlar tarjima qilingan. 830 yili Bag’dodda tarjimon va olimlardan iborat “Xizonat al-hikmat”(hikmat xazinasi) degan uyushma tuzilgan tarjimonlik ishlari yanada avj olib ketgan. IX – X asrlarda Bag’dod va boshqa fan markazlarida Arab xalifaligi tarixi va umumiy tarixga oid ko’plab sarlar yaratilgan. Bu sarlarning ko’pchiligi forsiy tilda yozilgan manbalar orasida arab bo’lmagan tarixnavislar tomonidan yozildi. Abu Jafar Muhammad Tabariyning (923 yulda vafot etgan) “Tarixi ummam va mulk” nomli tarixiy asari va Qur’on tavsiriga bag’ishlangan “Jome’ al-bayon fi ta’vil al – Qur’on” kitobi, Ali ibn Husayin Ma’sudiyning (vafoti 996 y) “Muruj az-zahab va maodin al-javhar” asarida arab xalifaligi sulolasi tarixi bilan bir qatorda sharq xalqlari hayoti haqida ham qimmatli ma’lumotlar berilgan. Bu davrda geografiya sohasida ham ko’plab asarlar yaratilgan. Ularning eng mashhur xalifalikda aloqa ishlari boshlig’i Ibn Xo’rdodbox va Ibn Xavqalning “al-Masolik va al masolik” asari, Ma’sudiy va Maqdisiylarning geografik asrlaridir. Shaxsiy kuzatishlar asosida yozilgan bu asrlarda xalifalik yerlari va ba’zi bir xorijiy mamlakatlar haqida qimmatli ma’lumotlar, shahar va mamlakatlar bo’ylab qilingan sayohat yo’nalishi berilgan. Ibn Fazlanning Markaziy Osiyo va Volga bo’yiga 921 yili qilingan sayohatlari asosida bulg’or, rus, xazar va boshqalar haqida to’plagan ma’lumotlari juda qimmatli manbalardir. Tabiiy fanlari asosida bu davr yangi ixtirolar davri hisoblanadi. Matematik va astronom al-Battoniy (858 -926y) trigonometric funksiyalar (tangnes, sinus, katangens)ni ishlata boshlaydi. Kimyo sohasida bir qancha ixtirolar arab al ximigi Jobir ibn Hayyonga (VIII asr) tegishli bo’lgan. Bu davrda qurilgan rasadxonalarda arablar bilan bir qatorda Markaziy Osiyolik istedodli olim va astranomlar ham fan bilan shug’ullanadilar. Arab ilm fani taraqqiyotining uchuichi bosqichi XI – XV asrlarni qamrab oladi. Bog’dod bilan bir qatorda arab madaniyatining yangi markazlari Qurtiba (Qurdoba), so’ng Sevilya va Damashq kabi ilm fan markazlari paedo bo’lgan. Tarixnavislik sohasida bu davrda bir qancha umumtarixga oid yirik asarlar dunyoga keldi, ayrim mamlakatlar tarixi va lug’atlar yaratilgan. Bulardan Ibn al-Asirning (1160- 1237y) X-XII asrlar arab mamlakatlari tarixiga oid asosiy manba bo’lgan. “Komil fit- tarix” nomli yirik kitobini, Abulfido (1273-1331y) va Ibn Xaldun (1332-1406y)larning tarixiy asarlari, al-Baqriyning (vafoti 1094) “Kitob al-masolik va-l-mamolik”, Yoqut al- Xamoviyning (1179-1229y) ko’p jildli “Mujam al-Buldon” nomli lug’ati, Marokashlik Ibn Batutaning (1303-1377y) “Tuhfat – un – Nazzofi g’aroyibil amsor va ajoyib – il - asfor” sayohatnomasidir. Fizik Ibn Haysam (965-1039y)optika sohasida qator ixtirolar qilgan. Uning “Optika” asari Ovrupalik olimlar ijodiga (masalan: Beko, Keplerga) katta ta’sir ko’rsatgan. Andaluslik astranomlar Mojritiy (vafoti 1007y) va Zarqaliy (1029- 1087y)astronomic jadvallar yaratganlar. Islom dinida ilmga bo’lgan munosabat Islom dinining vujudga kelishi bilan birgalikda bu dinni qabul qilish bilan ijobiy o’rnatilgan. 5

Alloh taolo Quroni Karimni o’z payg’ambariga uning payg’ambarlariga dalil hamda kishilar uchun dastur qilib yuborgan. Ilmiy kashfiyotlarni tasdiqlash ilohiy kitobning asosiy maqsadlaridan emas. Biroq xudoning borligi va birligiga dalil sifatida osmon va yerdagi jismlar harakati, ularning yaratilishi haqida Qur’onda ayrim ma’lumotlar bo’lib, u nozil bo’lgan davrda, ya’ni, bundan 14 asr oldin, bunday ikmlar bo’magan sharoitda ularning bildirilishi Qur’onning Olloh tomonidan nozil bo’lganligiga yana bir yorqin dalil. Falakkiyot olimlarining kashfiyotlari osmon bilan yer qachonlardir bir butun bo’lganligini, so’ng qattiq bosim sababli portlab parchalanganligini aytadilar. Bunda yana bir dalil shuki, oyga qo’ngan kosmonavtlarning oy jinsidan olib tushgan namunalari tarkibidagi unsurlar mavjudligi ma’lum bo’lgan. Alloh taolo shariatning ezgu buyruqlarida adolatga rioya qilish hamda har bir haq – huquq egasining haqini kamsitmay va oshirib ham yubormay ado etishni lozim deb hisoblagan. Adolat nomi bilan payg’ambarlar yuborilgan, Alloh kitoblari nozil bo’lgan, dunyo va oxirat ishlari bayon etilgan. Adolatning mazmuni – har bir haq egasining haqini berish, har bir insonni o’z maqomiga qo’yish uning insoniy haq huquqlarini ado etish demakdir. Bu haq – huquqlar Islom ulamolari tarifi bo’yicha o’nta bo’lib, ular quyidagilardan iborat: 1. Alloh taoloning haq – huquqlari; 2. Payg’ambar alayhissalomning haq – huquqlari; 3. Ota – onaning haq – huquqlari; 4. Farzandlarning ota – onalardagi haq – huquqlari; 5. Qarindosh urug’larning haq – huquqlari; 6. Er – xotinning haq-huquqlari; 7. Hokimiyat va raiytning haq-huquqlari; 8. Qo’shnilarning haq-huquqlari; 9. musulmonlarning haq-huquqlari; 10. G’ayridin xalqlarning haq-huquqlari. 1. Har bir kishi ota-onasining farzandlaridagi haqini inkor etolmaydi. Ota-ona bolaning vujudga kelishi sababchisi bo’lgani uchun ham ularning farzandlik haqlari bor. Ota-ona bolani yoshlikdan ardoqlab avaylab o’stiradi, uning rohati uchun qayg’uradi. Qur’oni Karimda: “Insonga ota-onaning xizmatini ado etishni buyurdik, onasi uni kundan kun og’irlashib borayotganida mashaqqat bilan o’z qornida ko’targan, sut emizish davri esa ikki yil, menga va ota-onaga shukur qil va mening huzurimga qaytarsan” deyiladi. Alloh Taolo Qur’oni Karimda ota-onani hurmat qilish va ularni qadriga yetishni,buyuradi. Farzandga odob axloq o’rgatish, uni kasb-hunarli qilib tarbiyalash, balog’atga yetsa, qiz bo’lsa kuyovga uzatish, o’g’il bo’lsa o’ylantirish kabi sermashaqqat vazifalarni bajaradi. Quroni Karimda: “Parvardigoring hukm chiqaradiki, faqat unga ibodat qilgaysan va ota-onaga yaxshilik qilgaysan, agar ulardan biri yoki ikkovi sening huzuringda keksayib kuch quvvatdan ketsa, ularni jerkima va ularni malol olma, ularga muloyim va yumshoq so’z ayt, rahmdillik yuzasidan ular oldida kamtarinlik qil va “kichikligimdan meni tarbiya qilganlari parvardigor ularni o’z rahmatingga ol, deb duo qil” 6

Ota-onaning haqlarini bajo keltirish esa, ularga xoh so’z bilan, xoh fe’l bilan yaxshilik qilishdir, xoh ashyo, xoh gap bilan ularning dillarini shod qilish. Agar sen o’z ota-onangga xizmat qilgan bo’lsang, sen ham qariganingda bolalaring xizmatini ko’rarsan. Agar kimki o’z ota-onasiga oq (gunohkor) bo’lgan bo’lsa uning bolalari ham unga oq bo’ladilar. Chunki hadisi sharifda aytilganki, kimki birovga zulm qilgan bo’lsa o’zi ham bir kun shu zulmga uchraydi. Ota-onaga yaxshilik qilishni va ularning xizmatlarini ado etishni Rasululloh sallollohu alayhi va sallam Alloh yo’lida qilinadigan g’azot (jihod) bilan tenglashtirilgan. Har bir farzand keksayib qolgan onasi yoki otasining xizmatini bajo keltirsa, Alloh yo’lida islom uchun xizmat qilayotgan fozillar bilan barobar ajr va savobga ega bo’lar ekan. Sahih al-Buxoriyda Abdulloh ibn Ma’sud raziyallohu rivoyat qildilar: “Hazrat Rasulullohdan so’radim: “Allohga qaysi amal ma’qulroqdir?” Rasululloh: “Ota-onaga yaxshilik qilish”, dedilar. Men: “Yana qaysi amal?” deb so’radim. Rasululloh: “Alloh yo’liga g’azot qilish”, dedilar. Shu asnoda bir kishi kelib, g’azotga chiqishga Rasulullohdan ruxsat so’radi. Rasululloh: “Ular xizmatini qilsang g’azot qilgan bo’lasan”, dedilar” “Sunnai Abu Dovud”da quyidagi hadisi sharif keltirilgan Ansoriylardan yana bir kishi kelib: “Yo rasululloh! Ota-onam o’kib ketgandan keyin ham ularga yaxshilik qilishim kerakmi?” – dedi. Rasulolloh: “Oriyja 4 narsa bilan xizmat qilishing kerak.” Biri ularning haqiga duo qilish, istig’for aytish, ularni ahd va va’dalarini bajarish, ularni do’stlarini hurmat qilish va qarindoshlar oralarini yaxshilash. Mana shular ota-onangning o’lganlaridan keyin senga qolgan haqlaridir”, dedilar. Shariatda ota-onani hurmat qilish g’oyasi ktng targ’ib qilinishining hikmati shuki, ota-onaga farzabdbibg itoat qilishi natijasida farzand odobli va intizomli bo’lib o’sadi. Intizom esa kishining butun umri bo’yi kerak bo’ladigan yaxshi xislatidur. Bolaning ota-onaga itoat qilishi lozimligi har bir ota-onaning o’ziga ham qo’shimcha vazifalarni yuklaydi. Ota-onaning oila oldidagi mas’uliyatini kuchaytiradi va bola oldida o’zlarini ma’lum yuqorilikda tutishga majbur qiladi va bolasidan ko’ra bilimdonroq va kasb-hunarda yuqoriroq bo’lishga da’vat etadi. Hozirgi zamonimizda nisbatan tezlik bilan taraqqiyot cho’qqilariga chiqib borayotgan Janubiy-sarqiy Osiyo mamlakatlarining tajribasida shuni ko’ramizki, u yerdagi xalqlar qadimdan o’z ajododlari va ota-onalarini hurmat qilish odatiga o’rganganlar, bu ularning intizomli bo’lib tarbiya olishiga imkon yaratgan. Shuning uchun jahon olimlari bu haqiqatga o’z diqqatlarini qaratib kelmoqdalar. Farzzandlarning ota – onalardagi haq – huquqlari va vazifalari. Farzandlar deganimizda oiladagi o’g’il va qizlarni tushunamiz. Xoh qiz, xoh o’g’il bo’lsin teng va barobar ravishda o’z ota-onalarida haqlari bor. Bu haqlar, avvalo, tarbiyaga taaluqli bo’lib farzandlar yosh go’daklik vaqtlaridan boshlab axloq va odobga o’rgatilishi ota-onaning vazifasidir. Agar bunday qilinmasa farzandning haqqini ado etmagan bo’ladilar. Farzandlar ota-ona zimmasiga Alloh tarafidan omonat qilib topshirilgan bo’lib, ularning haqida qiyomat kunida Alloh oldida ota-ona javob beradi. 7

Shar’iy durch va vazifalarbi ado etgandagina ota-ona farzand oldida izzat va ehtiromga erishadi. Bu vazifalarning biri – farzandlar aqlini tanigan davrida, ayniqsa, ularga teng va barobar nazar bilan qarash, ayrimlarini kamsitmaslikdir. Bolaning tug’ulgan kunidan boshlab ota-ona bo’ynidagi haq-huquqlari hadisi sharifda shunday bayon qilingan: 1. Tug’lganda go’dakka ism qo’yish; 2. Imkon bo’lsa unga aqiqa qilish; 3. Tili chiqqan vaqtdan boshlab unga odob uslubini o’rgatish; 4. Din asoslari: Qur’oni Karim oyatlari , tahorat, namoz hamda pokizalikka o’rgatish; 5. Halol va haromning asoslarini o’rgatish; 6. Kasb-hunar o’rgatish; 7. bolaning huquqlaridan, shuningdek o’g’il bolani xatna qilish ham ota-onaning vazifasidir. Farzandlarning ota-onadagi huquqlaridan biri ota-onaning farzandiga hayotning har sohasida ta’lim bergudek darajada bo’lishdir. Har bir oilada o’ziga xos bo’lgan ilm- hunar, mavohib (talantlar) rivoj topadi. Birov hunarmandlikda, birov texnikaga havas qo’yishda, birov ilm-fanning biron sohasida mahorat hosil qilgan bo’ladi. Har bir oila boshlig’i manashu ilm-hunarni bolalarga yoshlikdan singdirib borsa, ularning tez kamolga yetishiga yordam qilgan bo’ladilar. Bu o’z navbatida ota-onaning ham ilmga intilishiga omil bo’ladi. Ilm fan sohasida orqada qolish ota-ona va farzandlarni ham baxtsiz qiladi, ularning turmush va hayotlarining mazmunsiz o’tishiga olib keladi. Eng avvalo ota-ona shariat asoslarini yaxshi bilishlari taqozo qilinadiki, bu – boshqa ilmlarni ham halollik va pokizalik uslubida o’zlashtirishga olib keladi. Chunki insoniyat taraqqiyoti halollikka asoslanganda yaxshi natijalar bergan, xalqlarning shon shuhratini osirgan. 2. Musulmonlarning ishlariga rahbarlik qiluvchi hokim, xoh davlat teppasida turadigan bo’lsin, xoh idora boshlig’i bo’sinlar, ularning ra’iyat oldida ma’lum vazifa va huquqlari bor. Ra’iyatning rahbarlardagi haq-huquqlari avvalo adolat bilan ularga muomala qilish, to’g’ri va odil siyosat yurgizish, xalq hayoti uchun osoyishtalik va tinchlik o’rnatish, Qur’oni karimning bu boradagi da’vatiga amal qilishdan iboratdir. Adolatli siyosat yurgizilganda xalq bilan rahbarlar o’rtasida uyg’unlik paydo bo’ladi, ulardan xalq rozi boladi. Agar hokimiyat teppasida turganlar o’z xalqi va ra’iyatiga mehribon bo’lsalar, xalq ham o’z hokimlariga mehribon va itoatli bo’ladi. Agar rahbarlar xalqni quruq vadalar bilan aldashga urinsalar o’rtada mehr- muhabbat ko’tariladi, xalq hokimiyat teppasida turganlarga ishonmay qo’yadi. Rahbarlarning xalq va ra’iyatdagi haqqi – kishilarning dunyo va oxirat ishlarida to’g’ri yo’lda yurishlarini talab qilish, ag’ar g’ofil bo’lsalar xushyor qilib qo’yishdan iborat. Adashsalar to’g’ri yo’lga solib qo’yishlari kerak. Xalqning talablari to’g’ri bo’lsa uni bajarmog’i lozim. Yog’iy va jinoyatchilar tug’yonidan xalos bo’lishda xalqni istagini ado etish. Haq subhonhu va taolo Quroni karimda aytadi: “ey mo’minlar, Alloh taologa, payg’ambarlarga va o’zingdan chiqqan amir va rahbarlik egalariga itoat qiling” 8

Buyuk olim Ibn Xaldun (XIV) o’zining shoh asari “Al-Muaddima”sida: “Xalq rahbari – ularning ishlarini ado etuvchi kishidir, chunki ra’iyatsiz rahbarsiz ra’iyat bo’maydi, chunki rahbar yaxcshi bo’lsa, xalqning foydasi, agar yomon bolsa, uning boshiga kulfat bo’lib tushadi. Agar rahbar ra’iyatning ayblarini qidiruvchi bo’lsa, xalq xavf va vahimaga tushib qoladi va rahbardan har xil hiyla-nayrang va yolg’on-yashiq gaplar orqali qochmoqchi bo’ladi, natijada xalq orasida axloq buziladi, davlatning dushmani ko’payadi, mamlakatdan baraka ko’tariladi” – deydi. “Aqlli rahbar esa buning oldini olish uchun xalq ila mashvarat va sho’ro bilan ish olib borishni yo’lga qo’yish kerak”, - deydi Ibn Xaldun o’z so’zini davom ettirib. Ibn Xaldun yana shunday deydi: “Bilgilki, kishilarning mol mulkiga qo’l cho’zish ularning xafsalasini sovutadi. Kishilar mol dunyoni qo’lga kiritishga harakat qilmay qo’yadilar, bozorlar kasod bo’ladi, hayot darajasi pasayadi, odamlar rizq-ro’z qidirib har yoqqa tarqalib ketadi, shaharlar va qishloqlar xarob bo’ladi”. “Taqvim ul-hukkom” (“Hokimlarni to’g’ri yo’lga solish”) degan kitobida: “Musulmon rahbarlarni tanqid va shiddat yo’li bilan emas, balki musulmonlarning oqsoqollari va keksalari orqali nasihat qilish yo’li bilan to’g’rilash kerak. Chunki shiddat va to’polon yo’li bilan bildirilgan e’tirozlar hamma vaqt ham uni to’g’ri yo’lga sololmaydi, balki qurol ishlatishga va tobora qahr-g’azabi oshishiga olib keladi”, deydi. “Shar’atul – islom ” nomli axloq va odobga bag’ishlangan mashhur kitobida hokimlarning vazifalari haqida shunday deyiladi: “Rahbarda quyidagi xislatlar mavjud bo’lishi kerak: 1. O’z amaliga va mansabiga bino qo’ymaslik; 2. irodali, to’g’ri fikrlovchi, aldovga berilmaslik, rahmdillik holida qattiqqo’l bo’lishi; 3. yumshoq gapli bo’lish va ayni vaqtda o’zini zaiflikdan saqlash; 4. isrofgarchilikka yo’l qo’ymay, saxovatli bo’lish; 5. baxil va xasis bo’may, mol-mulkni asrovchi bo’lish; 6. o’z qo’lidagi hukmni siyosat orqali ushlab turish”. Bundan tashqari hokim faqir-fuqaro ba zaiflarni himaya qiluvchi taqvodor va karamli bo’lishi kerak. Xalqdan ajralib yashashdan qochishi, hojat va iltimos egalariga mumkin qadar eshigi ochiq bo’lishi lozim. Qasddan jinoyat qilmagan jinoyatchilarga rahmdil bo’lishi kerak. Chunki Rasululloh sallollohu alayhi va sallam huzurlariga o’g’rilikda ayblangan bir kishini olib kelganlarida: “Ehtimol adashib olgandirsan, seni o’g’ri deb hisoblamayman”, deb uning jinoyatini yengillashtirgan edilar. Xalqning amaldor va hokim kishilardagi haqlari shuki, u yollarni yaxshi yolda saqlashi, qo’riqlashi lozim. Miski va fuqarolarning holini so’rashi, qarzga botib qolgan kishilarning qarzidan qutilishiga yordam qilishi, qaroqchilar, yo’l to’suvchilar, kishilarning hayoti va mol-dunyosiga xatar tug’diruvchilarga qarshi doimiy ravishda chora ko’rishi uning vazifasidir. Hokim oqil, dono va tajribali, ilimli kishilarni o’ziga yaqinlashtirishi va ularga g’amg’o’rlik qilishi shartdir. Xalq ustiga biron rahbar va qozini tayorlashda to’g’ri, rostgo’y diyonatli kishilarni tayinlashi, mansabparast kishilarni bu vazifalarga tayinlamasligi kerakki, bu ham xalqning hokimlar va amaldorlardagi haqlaridandur. 9

3. Musulmonlarning bir-birlari bilan bo’ladigan o’zaro munosabatlarining asosi Alloh taolo va uning rasuli roziligi uchun bir-birlarini yaxshi ko’rishdan yoki yomon ko’rishdan iboratdir. Yaxshi ko’rish ular yaxshi va savobli ish qilganda, yomon ko’rish esa gunoh ishlarni oshkora qilganlarida namoyon bo’ladi. Musulmon kishi biror kishining ichkilik ichgani uchun yoki boshqa harom ishlarni qilgani ucun undan yuz o’girmasdan uni to’g’ri yo’lga hidoyat qilishi lozim. Shariat ta’limotlarida kimlar bilan do’stlashish va yaxshi munosabatda bo’lish haqida yo’llanmalar berilgan: 1. oqil va idrokli kishilar bilan do’stlashish lozim, axmoq va aql-idroksiz kishilar bilan do’stlashishning foydasi yo’q, chunki aqlsiz kishi foyda yetkazaman deb zarar yetkazib qo’yishi mumkin. 2. yaxshi xulqli va odobli kishilar bilan do’stlashish lozim 3. taqvodor va o’zini shubha va harom narsalardan asrovchi kishilar bilan do’stlashish lozim 4. Qur’on va sunnatga amal qiluvchi kishilar bilan do’stlashish lozim. Islom shariatiga taaluqlimo’tabar kitoblarda musulmon kishining o’zi yashayotgan jamiyat a’zolariga nisbatan 22 ta muhim vazifasi bor deb ta’kidlanadi: 1. salom berish; 2. bir musulmon huzurida ikkinchi bir musulmon aksirsa va “alhamdulilloh”desa, unga “yarhamukalloh va yashfika” (ya’ni Alloh seni rahmat qilsin va shifo bersin) deb javob qilishi sunnatdur; 3. agar musulmon kasal bo’lsa borib ko’rish; shu o’rinda Hadisi sharifda hazrati Rasuli akram sallollohu alayhi vasallam: “Musulmon kishining musulmon kishida 5 ta haqi bor deydilar: a) salom bersa alik olish; b) kasal bo’lsa kasalni ko’rish; c) o’lsa janozasini kuzatish; d) to’y yoki marosimga chaqirsa borish e) aksirsa javob qilish”. 4. janozaga hozir bo’lish farzdur. 5. bir musulmon qasam ichsa, uning qasami bajarilishiga yordam qilish. 6. musulmon maslahat so’rasa to’g’ri maslahat berish. 7. o’ziga ravo ko’rgan narsani boshqa musulmonga ravo ko’rish. 8. musulmonlar bir biriga yordam zarur bo’lganda yordam ko’rsatish. 9. qasddan zarar yetkazmaslik. 10. bir-birlariga nisbatan kamtarlik va tavo’ze bilan muomalada bo’lish. 11. bir-birlari bilan 3 kundan ortiq arazlamaslik. 12. bir-birlaridan g’iybat qilmaslik. 13. bir-birlarini so’kmaslik 14. bir-birlariga nisbatan badgumon bo’lmaslik. 15. bir-birini aldamaslik. 16. xiyonat qilmaslik. 17. yaxshi muomalada bo’lish. 18. o’zidan kattani hurmat qilish. 10

19. bir-biriga insof bilan qarash. 20. boshqalarni xatolarini kechirish. 21. agar bir musulmon kishi yordamga muhtoj bo’lsa yordam berish. 22. musulmon panoh tilasa, panoh berishlik. 4. Ibn al- Qayyim al-Javziyaning “Ahkomi ahliz-zimma” (“Musulmonlar zimmasidagi hukumlar”)degan qonunlar yig’indisi kitobida : “Musulmon bilan birga ularning himoyasida yashovchi g’ayridinlar barcha tegishli huquqlarga egadirlar”, deyiladi. Ularni kamsituv og’ir gunohlardandir. Alloh taolo Qur’oni karimda ravshan bayon etadi: Ya’ni: “Alloh sizlarni sizga qarshi din uchun qurol ishlatmagan va yurtingizdan haydab chiqarishga urinmagan g’ayridinlar bilan ezgulikda yashash, ularga insof qilishdan sizlarni ma’n qilmaydi. Bataqqaq Alloh adolatli kishilarni yaxshi ko’radi”. Bu oyatda islom dinining g’ayridinlarga naqadar insof bilan qaragani ko’rinib turibdi. Din va aqidalarga tajovuz qilmagan g’ayridinlar bilan tinch totuv yashash islom dinining oily maqsqdidur. Islom mamlakatlarida qadim zamonlardan buyon ko’plab g’ayridinlar musulmonlar orasida yashab kelganlar, o’z diniy urf odatlarini bajarishlari shariat qonunlarida himoya qilingan. Masalan, otashparast g’arblar qoldiqlari hozir ham Eronda yashab kelmoqda. Suriya va Misrda millionlab nasroniylar, Iroqda Sobinlar. Buxoro va Samarqandda ko’plab yahudiylar mihg yil davomida yashab kelmoqdalar. Musulmonlar ularbi tazyiq ostiga olganlari va majburan islom diniga kirgizish uchun harakat qilmaganlari tarixda ayondir. Yuqorida zikr qilingan “Ahkomi ahliz- zimma”kitobiga yozilgan muqaddimasida Hindistonlik olim Muhammad Hamidullo shunday deydi: “Islomda zimmiylar (g’ayridinlar) uchun nafaqat din va madaniy ozodlik, balki ularga hiyonatning barcha sohalarida ozodlik berildiki, bunday huquqlarni g’arb davlatlari u yerda yashayotgan musulmonlar uchun to’liq bergan emas.” Qur’oni karim oyatlari hukmi bo’yicha, zimmiylar ishlarida to’liq ravishda ularning muqaddas kitobi Injil hukmiga muvofiq hukm chiqarishga chaqiradi. Shu da’vatlarga muvofiq har bir musulmon kishi o’zi bilan bir joyda yashayotgan va ishlayotgan g’ayridinlar bilan tinch-totuv yashashga, unga adolat va insof bilan muomalada bo’lishga da’vat qilihgan. Ularga umumiy rahmdillik va shavqat nazari bilan qarash, hayotning barsha sohalsrida hamkorlik qilish buyurilgan. G’ayridinlarning musulmonlar zimmasida ma’lum haq va huquqlari bor. Bular agar och qolsa, ubi to’ydirish, chanqasa suv berish, kasal bo’lsa davolash, halokatdan qutqarish. Unga ozor va aziyat yetkazmaslikdur. Hazrat Rasululloh sallollohu alayhi va sallam o’z hadisi shariflarida: “Yer yuzidagi barcha maxluqlarga rahm-shavqat qiling, shunda sizga osmondagi Alloh rahm-shavqat qiladi”, dedilar(Sahih hadis). Va yana: “Har bir banda qaysi bir maxluqqa rahm-shavqat qilsa, unga savob oladi”, deganlar. Musulmonlarning zimmiy oldidagi vazifasi – uning mol duhyosiga, izzat obro’siga tajovuz qilmaslik va uni himoya qilishdan iboratdir. Hazrat Rasululloh: “Kimki zimmiyga nohaq ozor bersa, men qiyomat kunida da’vogar bo’laman”,deganlar (Imom Muslim). Bu hadisi sharif mazmuniyoq Islom dini yuksak insonparvar ekanidan darak berib turibdi. Bu ulug’ ta’limotlar musulmonlarning umum manfaatlariga qaratilgan. Chuhki Qur’oni karim oyatlarida: “Ezgulik va taqvo yo’lida hamkorlik qilinglar” deb buyurilgan. barcha yer yuzidagi xalqlar bilan hamkorlik qilish shariati islomning oily maqsadidir. 11

Bu maqsad butun insoniyatning mushtarak manfaatini ko’zlaydi. Xulosa qilib aytganda, barcha mo’min-musulmon yuqorida bayon etilgan barcha haq-huquqlardan to’la foydalanishi, ularni so’zsiz bajarishi hamda boshqalarni ham bajarishga undashi lozim. АДАБИЁТЛАР: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: 2001 йил. 2. Каримов И.А “ Ўзбекистон XXI аср бўсагасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари” Т., “Ўзбекистон” 1997 йил. 3. Каримов И.А Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Т., “Ўзбекистон” , 1992 йил. 4. Каримов И.А Оллох қалбимизда, юрагимизда. Т., “Ўзбекистон” 1999 йил. 5. Каримов И.А Эътиқод эркинлиги қонуний асосда бўлсин. “Халқ сўзи”. 1998 йил 5 май 6. Азизов А. Ислом ва хозирги замон. Т., 1992 йил. 7. “ Авесто ” китоби- тарихимиз ва маънавиятимизнинг илк ёзма манбаи мавзуидаги илмий-амалий семинар материаллари. Т., 2000 йил. 8. Ат-Термизий. Шамоили Мухаммадия. Т., “ Мехнат ” нsр. 1991 йил. 9. www.arxiv.uz 12

O'xshashlar

Islom

Islomdagi yo’nalishlar. Tasavvuf VA FIQH

ISLOM DINI TA’LIMOTI VA TASAVVUF

Islom dinidagi mazhab va oqimlar

Islom shariati manbalari