O`simliklarninig generativ a`zolari, ularninig tiplari va morfologiyasi - Botanika - Referatlar

O`simliklarninig generativ a`zolari, ularninig tiplari va morfologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja : 1. Generativ organlarning kelib chiqishi 2. Gul qismlarning tuzilishi va vazifasi 3. To`pgullar va ularning klassifikasiyasi. 4. Mevaning tuzilishi va xillari. 5. Urug` tiplari va tuzilishi.

www.arxiv.uz Generativ organlarning vazifasi jinsiy ko`payishga xizmat qilishdir. Evolyusiyaning dastlabki bosqichlarida generativ organlar vazifasini bir hujayrali gameta bajargan bo`lsa, yuksak o`smliklargacha ma`lum evolyusion bosqich bosib o`tilgan. Koyugatlar, diatom suv o`tlari, bazidiyali zamburug`larida jinsiy ko`payish organi yo`q. Saprolegiya zamburug`ida ogoniy va anteridiy hosil bo`lgan bo`lsa, xaltali zamburug`lar, lishaynikalarda arxegoniy hosil bo`ladi. Yo`sinsimonlarda, paportniklarda jinsiy ko`payishga xizmat qiluvchi arxegoniy va anteridiy hosil bo`lgan. Jinsiy ko`payish o`simliklar taraqqiyotining ma`lum etapida hosil bo`lgan erkak va urg`ochi jinsiy hujayralar gametalar hisobiga bo`ladi. Erkak va urg`ochi gametalar bir biri bilan qo`shilib otalangan (urug`langan) hujayra zigotani hosil qiladi. Mana Shunday ikki gametaning qo`shilishi jinsiy jarayondir. Jinsiy hujayralarning hosil bo`lishi yadroning reduksion bo`linishi asosida ro`y berib, hosil bo`lgan gametada xromasomalarning soni ikki marta kamligi bilan xarakterlanadi. Jinsiy ko`payish tabiatda muhim rol` o`ynaydi. Chunki vujudga kelgan yangi o`simlikda ota va ona organizmining barcha xususiyatlari mujassamlashgan bo`ladi. Bunday o`simliklar irsiy jihatidan boy va xilma xil bo`lgani uchun yangi turlarni tanlash, hamda ularning tashqi muhit sharoitiga moslanishda katta ahamiyatga ega. Yopiq urug`lilarning asosiy generativ organi gul bo`lib, unda dastlab spora keyin gameta shakllanib, ularning qo`shilishidan zigota vujudga keladi. Zigotaning rivojlanishidan yangi o`simliklarning urug`dagi murtagi hosil bo`ladi. Gul kelib chiqishiga ko`ra, shakli o`zgargan novda bo`lib, o`simliklarning jinssiz, sporalar orqali va jinsiy gametalar hosil qilib ko`payishiga xizmat qiladi. Bu o`zgargan novda uchidan o`sish,yon novdalarni hosil qilish xususiyatlarni yo`qotgan. Barg rivojlantiruvchi bo`rtiqlardan gul qismlari o`sadi, novda qismiga gul bandi va gul o`rni kirsa, barg kelib chiqishiga ega bo`lgan qismlariga gulkosachabarg, urug`chi va changchilar kiradi. Gul bandi poyaning davomi bo`lib, ayrim o`simliklarda tezda to`xtasa, (shaftoli, olma, o`rik) ko`pchilik o`simliklarda o`sishni davom ettiradi. Gul o`rnida barcha gul qismlari joylashgan bo`ladi. Ularning joylashishiga qarab gullarni uch guruhga bo`lish mumkin

www.arxiv.uz 1. Siklik gullar (sabzida). 2. Asiklik gullar (magnoliya). 3.Gemosiklik gullar (ayiqtovonlarda). Siklik gulda gul a`zolari doira bo`lib joylashadi. Bu xolat o`rik, g`o`za, pomidor, zig`ir, limon, ko`pchilik yopiq urug`li o`simliklar vakillarida ko`rishimiz mumkin. Gulda, gul a`zolari spiral holda joylashsa, bunday gullar asiklik gullar deyiladi. Misol uchun: magnoliya o`simligida. Gemosiklik gullar yarim doiraviy gullar, ularning bir qismi spiral, ikkinchi qismi esa doira shaklida joylashadi. Masalan uchma o`t, ayiqtovon o`simliklarida shunday gullar mavjud. Gul o`rami bir yoki qo`sh o`ramli bo`ladi. Gul o`ramini hosil qilgan bir xil rangli barglar necha qator bo`lib joylashishidan qat`iy nazar bir o`ramli gul deyiladi. Masalan; lavlagi (Beta vulgaris), otquloq (Rumux), izen` (Kochia prostrata) va boshqalarni keltirish mumkin. Gul kosa barglari gulni g`uncha vaqtida tashqi tomonini o`rab turadi gultoji barglari tiniq rangli bo`lib, xashorotlarni o`ziga jalb qiladi. Gulkosa va gultoji barglari o`zaro birikkan yoki birikmagan bo`lishi mumkin. Karamning gulida gul barglari erkin. Pechakni gulida gulkosa va gultoji barglar birikib o`sib qo`ng`iroqsimon gultoji barglarni hosil qilgan. Gul qismlari gul o`rnida joylashishiga ko`ra, gullar aktinamorf (to`g`ri ), zigamorf (noto`g`ri) assimetrik gullarga bo`linadi. Aktinomorf gulda uning yuzasidan bir nechta simmetriya o`tkazish mumkin. Zigomorf gullar yuzasidan faqat bitta simetriya o`tkazish mumkin. Assimetrik gullar yuzasidan birorta simmetriya o`tkazish mumkin emas. O`zida gul o`rami, changchi va urug`chisi bo`lgan gullar to`liq gullar deyiladi, faqat changchisi yoki urug`chisi bo`lgan gullar yalong`och gullar deyiladi. Guldagi changchilarning to`plami androsey deb ataladi. Changchilar gulda erkin yoki chang ipi bilan birikib o`sadi. Gulning o`rtasida mevabargchalar o`rnashgan bo`lib ular, megasporabargchalar hisoblanadiyoki urug`chi deyiladi. Urug`chilar-ning to`plamiga genesey deb ataladi. Geneseyda urug`chilarning tumshug`i, ustunchasi va tugunchasi mavjud. Tumshuqchasi chang hujayrasini qabul qilib oladi va changlanish jarayoni o`tadi.

www.arxiv.uz Ko`pchilik o`simliklarda gullari to`p-to`p bo`ladi va ular to`pgullar deyiladi. To`pgullar shoxlanishiga ko`ra, monopodial va sipodial to`pgullarga bo`linadi. Monopodial to`pgullarda gullar to`pgulning birinchi tartibida joylashgan bo`lsa, oddiy monapodial to`pgul, aksincha gullar 2 - 3 tartibli shoxlarda joylashgan bo`lsa murakkab to`pgul deyiladi. Monopodial to`pgulda o`sish nuqtasi cheksiz o`sish xususiyatiga ega bo`lib, yon shoxlarning soni aniq bo`lmaydi. Gullar, to`pgulning asosidan uchiga qarab doimiy ravishda ochilib boradi. Simpodial shoxlanuvchi to`pgullarning o`sishi cheklangan bo`lib, har bir oilaga kiruvchi o`simlik turlaridan farq qiladi. Bunday to`pgullarda guli to`pgulning uchidan asosiga qarab ochilib boradi. Oddiy monopodial to`pgullarga boshoq, zubtrumda, kuchalayong`oqda, so`ta makkajo`xorida, shingil karamdoshlarda, qalqoncha nokda, boshcha sebargada, soyabon ziradoshlarda, savatcha kungaboqarda. Murakkab monopodial to`pgullar murakkab boshoq bug`doy, arpa, murakkab soyabon sabzi, shivitda, murakkab shingil yoki ro`vak sholida, qo`ng`irboshda. Meva. Urug`langandan keyin o`sgan va ichida urug`i bo`lgan tugunchaga meva deyiladi, har-xil o`simliklarning mevasi yirik maydaligi tashqi ko`rinishi, rangi va hakozolarga qarab bir-biridan farq qiladi. Shuning uchun ular bir qancha belgilariga, kelib chiqishi, meva qatining tuzilishi va miqdoriga qarab klassifikasiya qilinadi. Kelib chiqishiga qarab mevalar, haqqiqiy, soxta, oddiy, murakkab va to`p mevalarga bo`linadi. Haqiqiy mevalar faqat, urug`chi tugunchasining o`sishidan, soxta mevalar urug`chi tugunchaning o`zidan emas, balki juda o`sib ketgan gulqo`rg`on va gulkosa ishtirokida xosil bo`ladi. Olcha, o`rik mevalari haqiqiy meva, qulupnay, na`matak, olma mevalari soxta meva hisoblanadi. Agar gulda 1ta urug`chi bo`lib uning tugunchasidan meva hosil bo`lsa, oddiy meva deyiladi (o`rik, olcha, gilosda). Murakkab soxta meva bitta gulning bir necha urug`chisi ishtirokida hosil bo`ladi (malina, maymunjon). To`p meva gullari juda zich joylashgan, keyinchalik mevalar ham qo`shilib o`sgan to`p gullardan hosil bo`ladi. Mevalar qatining tuzilishiga qarab quruq va ho`l mevalarga

www.arxiv.uz bo`linadi. Quruq mevalarning meva qati quruq qalin va yog`ochsimon bo`ladi, ba`zan esa po`choqqa o`xshaydi. Ho`l mevalarning meva qati seret sersuv ko`pincha ochiq rangli bo`ladi. Quruq va ho`l mevalarning urug`i har xil miqdorda bo`ladi urug` bir donadan bir necha yuz donagacha bo`lishi mumkin. Shuning uchun mevalarning urug`ini soniga qarab; bir urug`li va ko`p urug`li quruq meva; bir urug`li va ko`p urug`li ho`l mevaga bo`lish mumkin. Bir urug`li quruq mevaga pistacha, don, yong`oq, xakalak, qanotli mevalar kiradi, ko`p urug`li quruq mevalar ko`sak, qo`zoq, qo`zoqcha dukkak va boshqalar. Bir urug`li ho`l mevalar olcha, o`rik, shaftoli. Ko`p urug`li ho`l mevalar umimiy nom bilan rezovor mevalar deb ataladi. Bu mevalarda seret meva qati bo`ladi. Uzum pomidor, qoraqat, qovun, tarvuz, bodring, olma, nok, behi va boshqalar kiradi Partenokarpiya - urug`siz mevalarning hosil bo`lishidir (uzum, anjir, mandarin, limon). Su`niy yo`l bilan urug`chi tumshiqchasi kuydirilsa partenokarp meva hosil bo`ladi. Urug`. Gulli o`simliklarning hayotiy sikli davomida. urug`ning unib chiqishidan voyaga etgan o`simlikda yangi urug` paydo bo`lguncha barcha asosiy organlar shakllanadi. Urug`dan urug` hosil bo`lguncha o`tgan bu hayotiy sikl - davr ontogenez yoki o`simlik organizmining indivudial rivojlanish davri deb ataladi. Gulli o`simliklar ontogenezning davomiyligi bir birinikidan katta farq qilishiga qaramay, har bir induvudning hayoti urug`ning unib chiqishidan boshlanib, urug` hosil bo`lishi bilan tamomlanadi. Urug`ni unib chiqishi ya`ni murtagi rivojlanishi uchun albatta zahira oziq moddalar bo`lishi shart. Bu moddalarning vazifasi urug`ning rivojlanayotgan murtagini oziqlantirib turishdan iborat. chunki, bu vaqtda murtak hali tashqaridan oziqlana olmaydi, shuning uchun gulli o`simliklarning har bir urug`ida murtakdan tashqari alohida to`qimalarida endosperm yoki peresperimda zahira oziq moddalar to`planadi. Persperm urug` kurtakning nusellusidan hosil bo`ladi. Unda zahira moddalar ko`p peresperm ba`zi bir chinniguldoshlarda uchraydi. Ularning tarkibida odatda kraxmal ko`p, oqsil kam bo`ladi. Zahira oziq moddalar murtakning to`qimalarida va qisman urug` pallalarida hosil bo`ladi. Urug`ning zahira oziq moddalari uglevodlar, lipid, oqsildan iborat. Bulardan tashqari vitaminlar, fermentlar, anorganik moddalar

www.arxiv.uz bo`ladi, ba`zi o`simliklarda, masalan: dukkakdoshlar (mosh, loviya, no`xat) urug`ida asosan oqsil, g`alladoshlarda (bug`doy, javdar, sholi) donida uglevodlarning kraxmal shaklidagi hosilalari ko`p bo`ladi. Go`za chigiti, yeryong`oq, kanakunjutda moy ko`p bo`ladi. Shuni aytish kerakki, moylar zahira oziq moddalarning eng ko`p kalloriya beradigani hisoblanadi. Masalan: 1 gr uglevod yonganda 4200 kal, 1 g oqsil yonganda 4400 kal, 1 gr moy yonganda 9500 kal issiqlik chiqadi. Urug` tiplari quyidagicha bo`ladi: 1)Perspermli urug`, 2)Endospermli urug`. 3) Endospermsiz urug`. Perspermli urug`lar; urug`larida perisperm yaxshi rivojlangan, zahira moddalar urug` kurtakning nuselluss hujayralarida to`plangan bo`lsa, perspermli urug` deyiladi. Chinniguldoshlar (Caryophlaceae) sho`radoshlar (Chenopodiaceae) oilasining vakillarida uchraydi. Endosperimsiz urug`lar. Murtak unib chiqishi uchun kerak bo`lgan oziq moddalar murtakning o`zida, ya`ni urug` pallalarida to`plansa, endosperimssiz urug`lar deyiladi, murakkabguldoshlar (Asteraceae), Dukkakdoshlar (Fabaceae), Qovoqdoshlar (Cucurbitaceae) oilalarining vakillarida uchraydi. Endospermli urug`lar. Urug`da murtak unib chiqishi uchun kerak oziq moddalar maxsus g`amlovchi to`qima - endosperma to`plansa, endospermli urug` deyiladi. Bularga qo`ng`irboshlar, ituzumdoshlar, soyabonguldoshlar oilasining vakillari kiradi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar : 1. Аndreev .N.G. - Lugovoe i polevoe kormoproizvodstvo. M.Kolos 1984 . 2. Atabayeva va bosh.-Yem-xashak yetishtirish –T.Mehnat.1997 3. Аtаbаevа H. - Dаlа ekinlаrini qo`shib ekish T.TаshGАU - 1998 4. Аbdukаrimov D vа boshqаlаr - Dehqonchilik аsoslаri vа yem-xаshаk yetishtirish T.Mehnаt 1987 5. Belolipov. I. V. Sheraliev. A. Axadova. M. A. “O`rta Osiyo o`simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991 6. Buro`gin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O`qituvchi” T.: 1977. 7. Dаlаkьyan V, Аsаnov R, Kim L - Kormа Uzbekistаnа-T.Mexnаt.1986 8. Кursanov. V. A. Кamarniskiy N. A va bosh.- Botanika “O`qituvchi” 1977. I II tom. 9. Mirzayev O`, Xudoyberganov –Yem-xashak yetishtirish, Andijon, 2003 10. Prаkticheskoe rukovodstvo po texnologii uluchsheniya i ispolьzovаniya prirodnix kormovo`x ugodiy аridno`x rаyonov strаno` M.V.O. Аgrpromizdаt 1988 11. Rogov M.S. - Zeleno`y konveyer M.Аgropromizdаt 1985 12. Soxabiddinov. S. “O`simliklar sistematikasi” I II bob. “O`qituvchi” T.: 1976. 13. Skoblin G.S. i Skoblinа V.I. - Lugovoe i polevoe kormoproizvodstvo M. Аgropromizdаt, 1988. 14. Sprаvochnik po kormoproizvodstvu M. Аgropromizdаt 1985 15. Ten. А. G. - Kormoproizvodstvo M. Kolos 1982. 16. Tyuldyukov V - Prаktikum po lugovomu kormoproizvodstvu - M. Kolos 1986 17. Hamdamov I, Shukrullaev P va boshqalar- botanika asoslari “Mehnat” T.: 1990. 18. Hamidov “O`simliklar geografiyasi” “O`qituvchi” T.: 1984. 19. www.ziyonet.uz

www.arxiv.uz

O'xshashlar

O`simliklarninig vegetativ a`zolari va ularda uchraydigan shakl o`zgarishlar (metamorfoz)

Generativ a`zolar. Gul va to`pgullar

O‘zbekistonda o‘simliklar sitoembriologiyasi fanining qisqacha rivojlanish tarixi

Poya morfologiyasi. O`t o`simliklarning poyasining anatomik tuzilishi. Daraxtsimon o`simliklar poyasining

Urug`. Meva tuzilishi va tiplari