O`simliklarda suv balansi - Botanika - Referatlar

O`simliklarda suv balansi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja 1. Suvni o`simlik hayotidagi o`rni 2. Suvni fizik kimyoviy xossalari 3 .ldiz tizimi va uning suvni so`rishi 4. Erkin va boғlangan suv 5. Hujayraga suv yutilishining asosiy қonunlari 6. O`simlik tanasida suvni harakatga keltiruvchi kuchlar 7. So`rish kuchi va suv potentsiali

www.arxiv.uz Suv tirik organizmlarning yashashi uchun asosiy muhitlardan biridir. Suvsiz sharoitda organizmlar nobud bo`ladi yoki anabioz xrlatiga utadi. O`simliklar tanasida suvning miqdori 70 foizdan to 90 foizgacha bo`lishi mumkin. Bu ularning tur va navlariga, yoshiga, yashash muhitiga, xar xil organlariga vaxaggo xujayra organoidlariga ham boғliқ, Ayniқsa, o`simlikning yosh a`zolarida va bargida bu ko`rsatkich 90 foizgacha borishi mumkin. Suv miqdori xujayra protoplazmasida;80 foiz, shirasida 98 foiz, pustila 50 foizgacha yetishi mumkin. Ayrim xul mevalarda juda ko`p: bodringda 98 foiz, pomidorda 94 foiz, tarvuzda 92 foiz, kartoshkada 77 foizgacha bo`ladi. O`simliklar hayotiy jarayonida suv kuyidagi vazifalarni bajaradi: bioqimyoviy reaktsiyalarning sodir bo`lishi uchun asosiy muhit bo`lib hisoblanadi; kimyoviy birikma bo`lganligi uchun muhim reaktsiyalarda : gidro liz, sintez, oksidlanish va kaytarilish reaktsiyalarida (fotosintez, nafas olish, mineral elementlarni o`zlashtirish va xokazolar) turri- dan to`ғri ishtirok etadi; o`simliklarni kuchli issiklikta`siridan saklaydi, ular haro- ratini pasaytiradi (transpiratsiya); o`simliklarningtuproqdan k.abul k.ilgan mineral elementlari, uning tanasida hosil bo`lgan organik moddalarning harakati va k.ayta tak.simlanishi ham suv hisobiga sodir bo`ladi. Tabiatda yashovchi xar bir o`simlik uzining ontogenezida juda ko`p miқdordasuvsarflaydi (asosan, tanasi orkali buglatadi). Masalan, makkajuxori vegetatsiya davomida 200 l gacha, burdoy esa bir tonna kuruk. modda hosil k.ilish uchun 300 t suv sarflaydi. Umuman, o`simlik orkali utgan suv miqdorini 1000 qism deb olsak, shundan 1,5-2 k.is-migina organik moddalarning x.osil bo`lishida ishtirok etib; k.olgan 998 yoki 998, 5 k,ismi tana orkali burlanib ketadi. O`simlik uz ontoge nezida sarflaydigan suv miqdori ko`p yoki oz bo`lishi iklim sharoiti-ga boғliқ.. Masalan, issik. va kuruk. iklimda bu ko`rsatkich sernam iklimdagidan kura

www.arxiv.uz 2-3 marta ko`p bo`lishi mumkin. Krlaversa, bunga tuproqdagi suv miqdori ham ta`sir k.iladi. Suvning shimilishi va harakati . Barcha kuruklikda yashovchi o`simliklarning tanasida tuxtovsiz suv almashinish jarayoni sodir bo`lib turadi. Bunday jarayon o`simliklar ning suv rejimi deyiladi va uch bosqichdan iborat: 1) suvning ildiz tomonidan shimilishi; 2) o`simlik tanasi bo`ylab x,arakati va taksimlanishi; 3) barglar orkali burlanishi - transpiratsiya. Bu bos-Kichlarning xar biri bir kancha jarayonlarni uz ichiga oladi. O`simliklar suvga bo`lgan talabningjuda oz қismini yer usti a`zo-lari (asosan barglari) orkali ta`minlaydilar. Bu asosan yoringarchilik va xavo namligi yukrri bo`lgan davrlardagina yuz berishi mumkin. Me`yoriy o`sish va rivojlanishni ta`minlaydigan asosii suv miqdori tuproqdan ildiz tizimi orkali olinadi. Ildiz tizimi va uning suvni so`rishi. O`simliklarning tula suv bilan ta`minlanish jarayonida ildiz tizimi asosii rol uynaydi. Shuning uchun ham ildizning rivojlanish jadalligi morfologik va anatomik tuzilishlari tuproqdan suv va suvda erigan mineral ele-mentlarni so`rishga moslashgan. Ildizning eng faol birlamchi tuzili-shida bir kancha to`қimalarni kurish-mumkin: ildiz k.ini, apikal me ristema, rizoderma, birlamchi pustlok., endoderma, peritsikl va utkazuvchi tukimalar . Ildizning o`suvchi qismi uzunligi 1 sm atrofida bo`lib, meristema (1,5- 2,0 mm) va chuzilish (2-7 mm) қismla-rini uz ichiga oladi. Ildizning meristema қismidagi xujayralar tuxtov siz bulinib turadi. Xar bir xujayra uz hayotida 6-7 martagacha bo`linadi va ildizlarningo`sishini ta`minlaydi. hujayryalar bulinishdan tuxta-gandan sung chuzilish boshlanadi. Ildizning chuzilish k,ismida xujayralarning differentsirovkasi tugallanib, ildizlarningtukchalik kismi boshlanadi va u yerda ildiz asosii tutsimalarining shakllanishi tugaydi: rizoderma, birlamchi pustlok., endoderma va markaziy tsilindr to`қimalari. Rizoderma bir kavat bo`lib joylashgan xujayralardan iborat. Asosan ildiz tukchalarini hosil kiladi va buning natijasida ildizning suv va suvda erigan mineral moddalarini suruvchi yuzasini bir necha barobar oshiradi. Ildizning tukchalar krplagan kismi kancha ko`p bulsa, uning umumiy suvni suruvchi satxi ham shuncha ko`p bo`ladi. Bunday

www.arxiv.uz tukchalarning har biri tuproq, kapillyari ichiga kirib, undagi suvni suradi va uzining asosiy fiziologik funktsiyasini bajaradi. Ildizning tukchalik қismidan yukrrisi passiv xususiyatga ega. Chunki birlamchi pustlok,xujayralariningdevori kalinlashadi, pukakdashadi va x,atto ayrim xujayralar nobud bo`ladi. Buning natijasida suv va unda erigan moddalarni ololmaydi. Ko`pchilik yer ustida yashovchi usim-liklar ontogenezining birinchi bosk.ichida ildiz tizimi ustki qismi-ga nisbatan tez rivojdanadi va atrofga mustahkam, keng tarkaladi. Rallasimonlarning ildizi 1,5-2 m chukurlikkacha yetishi mumkin. Vir tup kuzgi sulining ildizi eng kulay sharoitda yaxshi rivojlanib, yon shoxlari juda ko`payadi, ya`ni 143 ta birlamchi, 35 ming ikkilamchi, 2 mln. 300 ming uchlamchi, 11,5 mln. turtlamchi tartibdagi ildizlar hosil bo`ladi. Ildizlarning umumiy soni 14 mln.ga yetib, uzunligi 600 km va umumiy satxi 225 m2 teng bo`ladi. Bu ildizlarda 15 milliard tukcha bo`lib, umumiy uzunligi 10 ming km atrofida. Umuman, o`simlikning ildiz sathi yer ustki қismiga nisbatan 100 martadan ko`proқ. bo`ladi. Mevali daraxtlardan 5-7 shoxchasi bo`lgan olma daraxtida 50 ming-dan ortik. ildiz hosil bo`ladi. Ildiz o`ujayralarining suvni faol shimishi va sikib Yuqoriiga chikarishi ildizlarda modda almashinuvi sababli ruy beradi. Natijada ildiz tizimi suvni tuproq. bushligidan surib olib, ma`lum bir yunalishda tukchalardan to utkazuvchi naychalargacha harakatga keltiradi. Bu harakat ildiz tukchalari, ildizdagi pustlok.ni hosil k,iluvchi pa renxima xujayralari, endoderma, peritsikl markazi, parenxima va utka zuvchi naychalargacha davom etadi. Ancha faol xususiyatga ega mazkur harakat mexanizmiga fakat asri-mizning 80-yillaridagina anikliklar kiritildi. Ildizning pustlok, to`қimasi dujayralari ork.ali suv x.arakati uch yul bilan sodir bo`lishi mumkin: apoplast, simplast va transvakuolyar Simplast suvning hujayra tsitoplazmasi ork.ali harakatlanishini bildiradi. Rizoderma va parenxima xujayralariga suvning kirishi va x,arakatlanishi osmos konunlari asosida sodir bo`ladi. Bu harakatga Қisman ATF ham sarflanadi.

www.arxiv.uz Umuman suv ildiz tukchalaridan to utka zuvchi naylargacha simplast yuli bilan harakat kiladi. Apoplast deb suvning xujayra pusti orkali harakatlanishiga aytiladi. Xujayra pustining suvga nisbatan karshiligi tsitoplazmaga Karaganda ancha kamligi apoplast harakatining faolligiga sabab bo`ladi. Bu harakat rizoderma - ildiz tukchalari xujayralarining pustidan boshlanib, endoderma xujairalarigacha davom etadi. Evdodermaga kelgan suv uz yunalishini apoplasg yuli bilan davom ettirolmaydi. Chunki bu yerda pusti juda kalinlashgan (Kaspari belbogi) va suv utkazmaydigan xujayralar kavati joylashgan. Biroқ ular orasida maxsus utkazuvchi xujayralar borki, ular ildizning ksilema xujayralari bilan tutashgan. Apoplast yuli bilan endodermagacha kelgan suv utkazuvchi xujayralarning tsitoplazmasiga utadi va simplast yuli bilan utkazuvchi naylargacha davom etadi. Transvakuolyar suvning xujayra shirasi orkali harakatlanishini bildiradi. Xujayraga suvning kirishi va harakatlanishi xujayra shirasining osmotik bosimiga tula boғliқ.. - Osmotik bosim kancha yukrri bulsa, bu harakat ham shuncha faol bo`lishi mumkin, chunki u xujayraning so`rish kuchini oshiradi. SHunday қilib, ildiz tukchalarida shimilgan suv xujayradan xujayraga utishi natijasida ksilema naylariga utadi va ularda pastdan yukrriga itaruvchi gidrostatik bosim hosil kiladi. Bu bosim - ildiz bosimidir. U kuch ksilema naylaridagi eritmaning ildizdan yer usti қismlarigacha yetib borishini ta`minlaydi. Agar tuvak o`simlik tanasini ildizga yaқin joyidan kesib, krlgan tsismi-ga rezina nayma kiydirilsa va unga kalta shisha naycha utkazilsa, u o`olda ildiz xujay- ralariningbosimi tufayli shisha naychadagi eritma ko`tarila boshlaydi. Suv tuplaydigan naycha urniga simob monometri urnatilsa, il diz bosimini ulchash mumkin Kesilgan poyadan eritmaning ok.ib chik,ishi usimliklarning yigtshi deb ataladi. Ajralib chiққan eritma shira deyiladi. Chunki uningtarkibida organik va anorganik moddalar erigan xrlda bo`ladi va ma`lum kontsentratsiyani tashqil etadi. O`simliklarning ildiz bosimi har xil bo`lib, utsimon o`simliklar- da 1-3 atm. atrofida, yog`ochsimon o`simliklarda esa biroz ko`proқ. bo`ladi.

www.arxiv.uz Yiglash hodisasi ham hamma o`simliklarda bir xil emas. Ba`zilarida (kungabokar, makkajuxori va boshқalar) uning borligi juda oson aniklansa, boshq.a-larida (k.aragay, archa) deyarli sezilmaydi. Kolaversa, bu x.odisa yil fasllariga o`am bogli;, masalan, baxrrda kuchli. Ba`zilari-ning (ok. kdyin, tok) kesilgan poyalaridan ko`p eritma okib chikadi. Bu ildiz bosiminingjuda yuk.oriligidan dalolat be-radi. Bu davrda asosiy poyada bosim 10 atmosferagacha yetadi. Tanadan ajralayotgan shi-rani yigib olib, kimyoviy analiz k,ilish yuli bilan ildizning funktsional faoliya-tini o`rganish mumkin . Agarda tuvakda ustirilayotgan o`simlik bir necha soatga nam atmosferaga joylashti-rilsayoki ustiga shishakalpok,yopibkuyil-sa, barglarining uchlarida suv tomchilari paydo bo`ladi. Ular vaqti-vaqti bilan tomib tushadi`va urniga yangilari vujudga keladi. Bunday holat guttatsiya deb ataladi, uni namx.avoda ko`pchilik o`simliklarda kuzatish mumkin. Bunda ham ildiz bosimi asosiy rol uynaydi. Guttatsion tomchilarning xosil bo`lishi, ayniқsa, tropik o`simliklarga xos xususiyatdir,chunki ular ko`proқ. namlik sharoitda yashashga moslashgan. Ularda transpiratsiya jarayo-ni ancha ko`iyinchilik bilan kechadi. Bundaysharoitlarda suvning yukrriga ko`tarilishiasosan ildiz bosimi xo`isobiga ruy beradi.

O'xshashlar

O`simliklarda moddalarning uzoqqa tashiluvi

Suv o`tlari.zamburug`lar va lishayniklar

O'simliklarda suv almashinuvi

O’simliklarning suv rejimi

Mineral elementlarning fiziologik ahamiyati