O`simliklarda moddalarning uzoqqa tashiluvi - Botanika - Referatlar

O`simliklarda moddalarning uzoqqa tashiluvi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

108.5 KB

Ko'chirib olish

O`simliklarda moddalarning uzoqqa tashiluvi Reja: 1. Ksilemalardagi tashiluv 2. Floemadagi tashiluv 3. Barg plastinkasida o'tqazuvchi tizimnimg tashkillanishi.

O`simliklarda moddalarning tashiluvini ikkita asosiy jarayon taminlaydi. Bulardan birinchisi transpiratsion oqim, ya`ni suv va unda erigan moddalarning ildizdan o`simlikning yer ustki qismlariga tashilishi. Ikkinchisi esa assimilyatlar oqimi bo`lib bu fotosintez jarayonida barglarda hosil bo`lgan moddalarning o`simlikning yer ostki va yer usti vegetativ hamda generativ organlariga tashilishidir. Moddalarning o`simlik tanasi bo`ylab tashilishi ikki bo`limga bo`lib qaraladi ya’ni yaqinga va uzoqqa tashish. Yaqinga tashish -bu hujayra va to`qimalar o`rtasida bo`lib, ionlar, metabolitlar va suvning harakatlanishidir. Uzoqga tashish -bu butun o`simlik organizm bo`ylab uning organlari o`rtasidagi moddalarning tashilishidir. O`z navbatida suv va unda erigan moddalarning harakati bar bir to`qimalarda apoplast bo`yicha, ya`ni hujayra devorlari orqali hamda simplast bo`yicha, ya`ni plazmodesmalar bilan bog`langan hujayralar sitoplazmalari orqali bo`lishi mumkin. Shuningdek moddalarning tashilishi plazmodesmalar ishtirokida endoplazmatik retikulum bo`yicha ham sodir bo`lishi mumkin. Shuni aytib o`tish lozimki, simplast tashiluv bo`yicha mineral va organik moddalarning harakati, apoplast tashilishda esa suv va anorganik ionlar tashiluvi ustunlik qiladi. Vakuolalar sistemasida faqatgina suv tashilishi ro`y beradi. Simplast bo`yicha moddalarning tashilishi diffuziyaga nisbatan jadalroq bo`ladi va uning tezligi 1-6 sm/soat atrofida bo`ladi. Moddalarning tashilishining ushbu tipi energiya sarflanishini talab qilmaydi. Moddalarning uzoq masofalarga tashilishi uchun evolyutsiya jarayonida o`simliklarda maxsus o`tkazuvchi to`qimalar shakllangandir. Masalan, transpiratsion oqim uchun ksilemadagi nay va traxeidlar, assimilyatlar oqimi uchun esa floemadagi elaksimon naychalardir. Elaksimon naychalar sitoplazmaga boy bo`Igan metabolitik faol, yo`ldosh hujayra bilan tutashgan bo`ladi. Yo`ldosh hujayralar elaksimon naychalar bilan

ko`p sonli plazmodesmalar yordamida bog`lagandir. Oqsillar va ATF sintezi mana shu yo`ldosh hujayralarda bo`ladi deb taxmin qilinadi. Elaksimon naychalardan ajratilgan shiraning kontsetratsiyasi 10-25% atrofida bo`lib deyarli kontsentrlangan eritmani tashkil qiladi. O`simlik hujayrasi shirasining miqdori va kontsentratsiyasi sutkaning kunduzgi qismida kechasiga nisbatan yuqori bo`ladi. Hujayra shirasida erigan moddalarning -90% uglevodlardan iborat bo`lib, tashiluvchi qand asosan saxaroza holatida bo`ladi. Ammo, ayrim o`simliklarda saxarozaga nisbatan, rafinoza miqdor jihatidan ustunlik qilishi mumkin.. Bundan tashqari shirada turli xil aminokislotalar, nukleotidlar, organik kislotalar, gormonlar va boshqa moddalar uchraydi. Shuningdek shirada qisman bo`lsada ATF mavjud. O`simlik barglaridagi fotosintezlovchi hujayralarning xloroplastlaridagi birlamchi assimilyatlar tezlikda barglardan o`simlikning boshqa organlariga uzatiladi. Assimilyatlarning harakati xloroplastlarda boshlanib, floemaning maxsus o`tkazuvchi hujayralarida davom etadi. Bargning mayda tomirlarining uchki qismlarini floema tufayli doimiy ravishda fotosintez mahsulotlari bilan to`ldirilib turiladi. Fotosintez natijasida, barglarda sintezlangan organik moddalar floema orqali to`qimalarga yetib borib metabolizm jarayonlariga sarf bo`ladi yoki zahiraga yig`iladi. Organik moddalar poya bo`ylab yuqori o`suvchi qismlarga, pishayotgan mevalarga va bargdan poyaga, u yerdan o`suvchi ildizlarga va yer ostki zahiralovchi organlarga tashiladi. Barg plastikasining fotosintezlovchi va o`tkazuvchi hujayralari orasidagi erkin bo`shliq assimilyatlar oqimidagi oraliq zonani egallaydi. Barg plastinkasining mezofilida hosil bo`luvchi assimilyatlar tezda erkin bo`shliqda paydo bo`ladi. Ularning harakatlanishi o`tkazuvchi tutamlar to`ri orqali amalga oshiriladi. Xloroplastlarda hosil bo`luvchi triozofosfatlar sitoplazmaga o`tganidan so`ng ulardan saxaroza sintezlanadi va shu ko`rinishda o`simlikning barcha organlariga tashiladi. O`simlikning boshqa barcha organlarda bargga nisbatan saxarozaning

miqdori kam bo`ladi. Ushbu tashiluv hamma moddalar uchun xos emas. Masalan azotli birikmalar asosan aminokislotalar va amid formasida kontsentratsiyalar gradienti bo`yicha tashiladi. O`simliklar mevalarining pishishi davrida oziqa moddalarning vegetativ organlardan reproduktiv organlarga tashilishi kuzatiladi. Zahiralovchi organlarda qand va aminokislotalardan biopolimerlar ya`ni polisaxaridlar, yog`lar va oqsillar hosil bo`ladi. Yuqoridagilardan kelib chiqadiki, floema bo`yicha eritmalarning harakati donordan aktseptorga qarab yo`nalgandir. Floemali tashish mexanizmi nemis olimi Myunx tomonidan taklif qilingan bo`lib, uning asosida oqimni bosim ostidagi harakatlanishi nazariyasi yotadi. Bu nazariya o`simliklarda moddalarning harakatlanishi haqidagi ta’limotning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Myunx nazariyasiga asosan floemada tashiluvchi moddalarning harakatlantiruvchi kuchning kattaligi o`tkazuvchi to`qimalarning qarama-qarshi tomonlarining uchlaridagi osmotik va turgor bosimlarining farqi bilan o`lchanadi. Myunx fikriga ko`ra, qandlar va boshqa harakatlanuvchi moddalarning eritmasi elaksimon naychalar bo`ylab tashiladi va plazmodesmadan o`tib, simplastning plazmodesma kanallarini to`ldiruvchi sitoplazma orqali filtrlanadi. Fandagi keyingi izlanishlar shuni ko`rsatadiki, o`simliklarda fotosintez jarayonida hosil bo`lgan qandlar, mayda barg tomirlarining elaksimon naylariga faol beriladi. Ushbu jarzyonni floemani to`ldirish deb ataladi va u kontsentratsiyalar gradientiga qarama qarshi ravishda sodir bo`ladi. Floema bo`yicha saxarozaning tashilishi hujayraning faol metabolizmi bilan bog`langan. Chunki, saxaroza bilan birga vodorod ionlari ham harakatlanadi. Ularning harakatlanishi elaksimon naylarning plazmolemmasidagi maxsus ferment orqali, hamda pH gradienti va elektrokimyoviy gradient bo`yicha bo`ladi. Plazmodesmalarning soni to`rlicha bo`lishi mumkin. Masalan, bug`doyning 1 sm 2 barg plastinkasida mezoflll hujayralari bilan floema o`rtasida 2-10 8 dona

atrofida plazmodesmalar bo`ladi va barglardagi assimilyatlarning tashilishi plazmodesmalar orqali diffuziya yo`li bilan sodir bo`ladi. Plastik moddalarining floemaning o`tkazuvchi to`qimalarida harakatlanishi, sitoplazmada, molekulalarning tashilishi natijasida amalga oshiriladi va ular plazmodesmalar orqali uzluksiz oqimni hosil qiladi. Akademik A.L. Kursanovning. nazariyasiga ko`ra, floemada organik moddalarning harakatlanishi nafas olish energiyasining (ATF) sarflanishi bilan bog`liq. Bunda isbotlanganki, elaksimon naychalar orqali organik moddalarning tez tashilishi jadal nafas olish bilan ko`zatiladi. Masalan, qand lavlagining qand moddasi, bargning mezofill hujayralaridan apoplastning erkin bo`shlig`iga harakatlanadi va undan keyin fosforirlanish energiyasi hisobiga o`tkazuvchi tutamlar uchiga o`tadi. Erigan moddalarning, kontsentratsiyasi past, tashqi eritmadan, kontsentratsiyasi yuqori bo`lgan hujayra shirasiga tashish uchun zarur bo`lgan erkin energiya`ning miqdorini quyidagi formula bo`yicha hisoblash mumkin. ∆G=RTlnC 1 /C o Bu yerda ∆ G-erkin energiya, J/mol; R-gaz konstantasi; T-absolyut harorat (t°+°C); C 1 -hujayra ichida erigan moddalarning kontsentratsiyasi; C o -tashqi eritmaning kontsentratsiyasi; In-natural logarifm belgisi. O`simliklar ontogenezida, o`suvchi va g`amlovchi to`qimalar, assimilyatlarning barglardagi oqimini yo`naltirishda muhim o`rin tutadi. Shuni aytib o`tish lozimki, o`simliklarda bir qancha iste`mol qiluvchi (attragirlovchi) zonalar ham mavjud. Masalan, novdaning uchki meristemasi, ildiz uchlari, interkalyar o`sishning qismlari, mevalar va g`amlovchi parenximatik to`qimalar shular jumlasidandir. Yuqoridagi zonalar, o`simliklar ontogenezida ma`lum bir ketma-ketlikda paydo bo`ladi va ularda assimilyatlarga bo`lgan talab ham har xildir. IX.1-jadval G`o`za poyasi yog`ochligi va po`stlog`ida o`simlik to`qimalarini tuzlar bilan to`yingan holatining nishonlangan fosforning ( 32 P) po`stloq va yog`ochlik o`rtasida taqsimlanishiga ta`siri (Ratner, 1958; V.V.Kuznetsov, G.A.Dmitrieva bo`yicha, 2005).

Poya qismi 32 P tashiluv yo`li Mineral moddalar bilan to`yinganlik darajasi past yuqori Pastki Po`stloq 124 150 Yog`ochlik 116 395 O`rta Po`stloq 170 131 Yog`ochlik 131 571 Yuqorigi Po`stloq 373 218 Yog`ochlik 235 692 Po`stloqning yog`ochlikka nisbati Poya qismi Pastki 1.07 0.38 O`rta 1.30 0.31 Yuqorigi 1.59 0.32 Yog`ochli o`simliklarda g`amlovchi zona bo`lib poya va ildizning kambial qatlami hisoblanadi. Daraxtlarning har yilgi qalinlashishi bunga misol bo`ladi. Reproduktiv organlarni hosil bo`lishi va rivojlanishida assimilyatlarga bo`lgan talab kuchsiz bo`ladi, ammo o`simlik guli changlangandan keyin ya`ni zigota hosil bo`lganidan so`ng assimilyatlarga bo`lgan talab keskin kuchayadi. Go’zadagi ayrim mevalarda attragirlovchi kuchning yetarli bo`lmasligi natijasida gullarning to`kilib ketishi yuz beradi. O`simlik to`qimalarini sitokinin va auksinlar bilan boyishi natijasida nuklein- oqsilli almashinuvini tezlashtiradi. Buning natijasida esa to`qimalarning o`sishi tezlashadi va assimilyatlarning oqib kelishi yanada jadallashadi. Shuningdek floema hujayralarining hamda meristema to`qimalarining qarish jarayoni sekinlashadi. Ushbu hol qishloq xo`jalik amaliyotida ham keng qo`llaniladi. Masalan, iyul-avgust oylarida g`o`za novdalarining uchki o`suvchi qismlari uzib tashlanadi ya`ni chekanka qilinadi. Bu bilan yosh oziq uchun raqobatchi novdalar yo`qotiladi va buning natijasida generativ organlarga assimilyatlarning oqib kelishi ortadi. Assimilyatlarning harakati yorug`lik miqdoriga ham bog`liqdir. Masalan, loviya o`simligi kunduzgi to`la yorug`likning 30% miqdoridagi yorug`lik intensivligida o`stirilganda, assimilyatlarning o`simlikning uchki novdalariga oqib kelishi kuchayadi ammo ularning ildizlarga harakatining pasayishi ro`y beradi. Agarda

ushbu o`simliklarga tabiiy to`la yorug`lik miqdori (100%) yaratilsa 1-1,5 soatlardan keyin assimilyatlarnining uchki novdalar va ildizlarga oqimi muqobillashadi. Bu hol assimilyatlar oqimiga tashqi omillarning ta`siridan va ushbu jarayonning endogen boshqariluvidan dalolat beradi. O`simliklarda assimilyatlarning yo`nalgan harakatlanishida asosan uchta sistema ishtirok etadi: 1. O`simlik barglaridagi itaruvchi; 2. Floema faoliyati bilan bog`liq, o`tkazuvchi; 3. Attragirlovchi-meristematik va g`amlovchi to`qimalar. Assimilyatlarning yo`nalgan harakatlanishi sistemasida uchinchisi, ya`ni floema bo`ylab assimilyatlarni maqsadli tashilishi asosiy ahamiyatga ega. Organik moddalarning tashilishi ksilema to`qimalari bo`ylab sodir bo`lishi ham mumkin. Ksilemada to`qimalari shirasida ko`proq aminokislotalar va organik kislotalar uchraydi. Bu moddalar ildiz metabolizmining va birlamchi sintez uchun zarur birikmalardir. Masalan, aminokislotalar novdalardagi oqsil sinteziga, organik kislotalar esa nafas olish va qayta aminlanishga sarf bo`ladi. Ildiz sistemalari to`qimalarida glikoliz va uch karbon kislotalari sikli orqali uglevodlardan uglevodli aktseptorlar hosil bo`ladi. Uglevodli aktseptorlar mineral elementlarni ildizlarga birlamchi assimilyatsiyasi va tashilishida ishtirok etadi. Shuni aytib o`tish lozimki, mineral moddalarning tashilishi ularni qayta ishlatilishi floema to`qimalari orqali bo`lishi nishonlangan atomlar xususan kaliy va fosfor ( 40 K, 32 P) elementlari misolida isbotlangan. Umuman organik moddalarning o`simlikda tashilishi murakkab holat bo`lib, keynchalik ham doimiy ravishda chuqur o`rganishni talab qiladigan biokimyoviy- fiziologikjarayondir. Moddalarning o`simliklarda tashiluvi ulardagi maxsus to`qimalar o`tkazuvchi suv naychalari tutamlari orqali ro`y beradi. O`z navbatida barcha to`qimalardagi suv va unda erigan moddalarning harakati ikki tipda, ya`ni hujayra devorlari orqali (apoplast bo`yicha) hamda bir biri bilan plazmodesmalar orqali tutashgan hujayra sitoplazmalari orqali (simplast bo`yicha) bo`lishi mumkin. Suv va unda erigan

moddalarning o`tkazuvchi naychalar tutamlari orqali tashiluvi ham ikki tipda ya`ni ksilema to`qimalari bo`ylab (ildizlardan poya organlarigacha bo`lgan «yuqoriga ko`tariluvchi oqim») va floema to`qimalari bo`ylab tashiluv (barglarda biosintez bo`lgan organik birikmalarning o`simlikning geterotrof oziqlanuvchi boshqa organlariga yoki zahiralovchi qismiga tashiluvi «pastga harakatlanuvchi oqim») ko`rinishida bo`ladi. Shuningdek floema bo`ylab zahira moddalar metabolitlari ham tashilishi mumkin. Ko`p hujayrali suv o`tlarida metabolitlarning harakati simplast orqali ro`y beradi. Faqatgina qung`ir suv o`tlaridan bo`lgan laminariyalarda ularning tallomlari to`qimalarga ajralganligi sababli suv o`tkazuvchi naychalar tutamlari poya`ning o`rtasida shakllangandir. Suv va unda erigan moddalarning butun o`simlik tanasi bo`ylab harakati moxlarga ham xosdir. Ammo qolgan barchayer o`stki yuksak o`simliklarida trexeidlardan yoki ksilema naychalaridan tashkil topgan o`tqazuvchi to`qimalar hamda elaksimon to`qimalar va yo`ldosh hujayra floemalari mavjud. Shuningdek suv va unda erigan moddalarni o`tkazishga moslashgan parenxima va boshqa maxsus hujayralar mavjud. O`tkazuvchi nay tutamlari suv va unda erigan moddalarni bir necha ditsemetrdan bir necha o`n metrgacha tashishi tufayli o`simlikning barcha organlarini tutashtirib turadi. Yuksak o`simliklarda o`tkazuvchi to`qimalar mavjudligi sababli moddalarning hujayra devorlari va sitoplazma bo`ylab tashiluvi bir necha millimetr atrofida bo`ladi xolos. Ildizlar va poyadagi moddalarning radial tashiluvi va barg mezofili bo`ylab moddalarning harakati bunga yaqqol misoldir. Ksilemalardagi tashiluv Ksilemaning tuzilishi va suv va mineral moddalarning ksilema tashiluvining mexanizmi botanika kursidan va ushbu qo`llanmaning avvalgi boblarida keng yoritilgandir. Shuning uchun ushbu qismda umumiy hollar va ayrim qo`shimcha ma`lumotlar beriladi xolos. Ksilema shirasining tarkibi. Ksilema shirasining tarkibini asosan anorganik moddalar tashkil qiladi. Ammo ayrim hollarda ksilema shirasi tarkibida aminokislotalar, amidlar va alkaloidlar hamda shu kabi azotli birikmalar, organik

kislotalar, fosfororganik efirlar, tarkibida oltingugurt saqlovchi birikmalar, ayrim miqdorda qand moddalari va ko`p atomli spirtlar hamda fitogormonlari ham uchraydi. Ksilema shirasida o`z rivojlanishini tugatayotgan traxeidlar vakuolalari hamda sitoplazmasidan o`tgan anchagina murakkab moddalar ham uchrashi mumkin. Ammo, ksilema shirasida saxaroza deyarli uchramagani holda rloemadagi uning miqdori 450-470 mM/1 bo`lishi mumkin. Aminokislotalarning ham ksilema shirasidagi miqdori ham juda kam-0,7-2,6 mg/ml bo`lgani holda floema shirasidagi miqdori anchagina ko`p 13-15 mg/ml atrofida. Shuningdek magniy va kaliy elementining ksilema shirasidagi miqdori mos ravishda 0,3-1,1 va 2,4-4,4 mM/1 bo`lgani holda floema shirasidagi ushbu ko`rsatkichlar 3,5-5,8 hamda 39-46 mM/1 atrofida. Ksilema shirasidagi organik moddalarning tarkibi o`simlikning turiga, tashqi muhit eritmasi tarkibidagi ionlarning miqdoriga va tabiatiga qarab o`zgarib to`radi. Masalan o`simlik ildizlarini tarkibida anionlarga nisbatan o`zlashtirilishi yengil kationlar ko`p bo`lgan tuzli eritmaga joylashtirsak, unda o`simlik t о monidan anionlarga nisbatan kationlarni ko`proq o`zlashtirganligini ko`rishimiz mumkin. Ushbu holda o`simliklar o`zlaridagi anionlar yetishmasligini organik anionlar, masalan suktsinat, malat, sitrat va boshqa shu kabi karbon kislotalarini sintezlash tufayli bartaraf etishadi. Agarda o`simlik o`sayotgan muhitda yuqori nitratreduktaza faolligiga olib keluvchi hollar ko`p bo`lsa, ksilema shirasining tarkibida lizin, aspartat, glutamat va boshqa shu kabi aminokislotalarning miqdori ko`p bo`ladi. Ksilema shirasining o`ziga xos xususiyatlaridan biri bu uning tarkibining vakuolalar shirasi tarkibidan keskin farq qilishidir. Masalan no`xot epikotili vakuolasidagi kaliy ionlarining miqdori 55-78 mM/l bo`lgani holda uning ksilema shirasidagi miqdori bor yo`g`i 2-4 mM/l atrofidadir. Ksilema tashiluvining mexanizmi. Ushbu tashiluvda asosan ikkita hol, ya`ni ksilemaning to`lishi va uni bo`shashi alohida o`rin tutadi.

Ksilema shirasining to`lishi.. Bu hol ayniqsa ildiz tukchalari zonasida jadal ketadi. Hozirgi tasavvurlarga qaraganda ildiz tukchalari zonasida ksilemaning suv va unda erigan moddalar bilan boyishida bir yoki ikkita nasos qatnashadi. Asosiy nasos ildiz qobig`i parenximalari va rizoderma hujayralari plazmolemmasida joylashgandir. Uning ishj N + -sifatida ish ko`rsatuvchi N + -ATF azalar tufayli, ehtimol proton ko`chiruvchi redoks zanjirining faoliyati tufayli idora qilinishi mumkin. Ildizning ushbu qismi hujayralari devoridan kationlar va anionlar uning sitoplazma qismiga o`tadi. Suv va unda erigan moddalarning Kaspari bog`lari mavjud bo`lgan endoderma hujayralari orqali tashiluvi faqatgina simplast orqali bo`ladi. Traxeidlar yoki o`tqazuvchi naylarga bevosita tutashgan hujayraning parexima tutamlarida, traxeal elementlar devorlaridagi teshikchalar orqali moddalarning uning ichiga chiqaruvchi ikkinchi bir nasos ham ishlashi mumkin. Ushbu ikkala nasosning faol ishlashi tufayli o`tkazuychi to`qimalar va traxeidlarda osmotik potensial va buning natijasida esa so`rish kuchi oshishi mumkin.Ushbu hollarning barchasi o`tkazuvchi to`qimalar va traxeidlarda gidrostatik bosimning ortishiga bu esa o`z navbatida suv va erigan moddalarning ildizdan o`simlikning yer ustki qismlariga ko`tarilishiga sababchi bo`ladi. Suv va unda erigan moddalarning transpiratsiya natijasida o`simlik tanasi bo`ylab yuqoriga ko`tarilishi (yuqorigi harakatlantiruvchi kuch 5 bob ma’lumotlariga qarang) passiv holatda fizik-kimyo qonunlariga asosan metabolik energiya sarflanmasdan ro`y beradi. Ammo ushbu holda, barglar og`izchalarini ochiq holatda ushlab turish uchun sarflangan energiya miqdori mustasnodir, chunki bunda, qisman bo`lsada, metabolik energiya sarflanadi. Ksilema to`qimalari bo`ylab suv va unda erigan moddalarning harakati juda yuqori bo`lib ayrim hollarda uning tezligi soatiga bir necha o`n metr bo`lishi mumkin. Ammo traxeidlar bo`yicha tashiluvning tezligi anchagina kam. Chunki bunda suvda erigan moddalarga traxeid naylari devorlariga yopishib turgan birlamchi hujayralar devorlaridan o`tishga to`g`ri keladi.

Ksilema shirasining bo`shashi ya`ni undan chiqishi. O`simlikning turiga va uning mineral oziqlanishi sharoitiga qarab, yuqoriga ko`tariluvchi oqimning harakatlanishi jarayoni mobaynida ksilema shirasining tarkibidagi moddalar, xususan amidlar, aminokislotalar, organik kislotalar va boshqalarning miqdori son va sifat jihatidan o`zgarib boradi. Masalan makkajo`xori va loviya o`simligi ildizlarining o`suvchi qismlariga muhitdan o`tgan natriy ionlari ksilema shirasidan ildizning boshqa yetuk qismlaridagi nisbatan katta hujayralarga o`tishi natijasida ushbu ionning ildiz bo`yinchasi ksilema shirasidagi miqdori ikki va undan ortiq marotaba kamayib ketishi mumkin. Shuningdek natriy ionlarining ksilema shirasi tarkibidan chiqishi poya to`qimalarida ham davom etadi. Ksilemaning boshqa bir ioni bo`lgan nishonlangan 42 K kationlari anchagina suv yutuvchi poya qobig`i ksilema parinxemalari to`qimalari hujayralarida ham ko`plab uchraydi. Shuningdek baqlajon o`simtalari barglari ksilema shirasi tarkibida ham kaliy, kalsiy, fosfor va nitrat ionlarining miqdori poya shirasidagiga nisbatan ko`pligi aniqlangan. Barg hujayralari ksilema shirasi tarkibida o`simlikning boshqa qismidagiga nisbatan ionlar miqdorining ko`p bo`lishligini ksilema to`qimalarining oxiri bo`lgan barg tishchalari-gidatodlaridan ajraluvchi shira miqdorini aniqlash orqali ham bilish mumkin. Chunki ushbu ksilema shirasi tashiluv orqali ildiz hujayralariga surilgandan boshlab, barglardan chiqqanigacha bo`lgan yo`lni bosib o`tgan hamda barglarga kiruvchi shiraga nisbatan ham kambag`alroqdir. IX.2-jadval G`o`zaning halqalangan poyasida qandlarning (g) va mineral oziqlanish elementlarining miqdori (mg) (bitta halqalangan qism uchun hisoblangan) (Meson va boshq., 1940, V.V.Kuznetsov, G.A.Dmitrieva bo`yicha, 2005) Moddalar va kimyoviy elementlar Normal o`simlik Halqalangan o`simlik Normal va hal- qalangan o`simlik o`rtasidagi farq Halqa ustida Qandlar 1.675 1.858 +0.183 Azot 95.60 100.50 +4.90

Fosfor 30.76 32.84 +2.08 Kaliy 97.50 98.95 +1.45 Kalsiy 43.20 40.40 -2.80 Halqa ostida Qandlar 2.255 1.900 -0.355 Azot 119.10 110.50 -8.60 Fosfor 39.35 38.70 -0.65 Kaliy 138.40 132.25 -6.15 Kalsiy 59.98 57.05 -2.93 Ksilema shirasining bushashi ya`ni ksilema to`qimalaridan suv va ionlarning chiqishi ksilema to`qimalari tomirlarining gidrostatik bosimi, transpiratsiyalovchi kuchi va atrof muhit hujayralarining ta`siri bilan izohlanadi. Ksilema tomirlaridan, suv va unda erigan moddalar, hujayra devoriga (apoplast) hamda obklad hujayralari yoki barg mezofill hujayralari sitoplazmasiga ham o`tadi. Mineral elementlarning apoplastdan barg hujayralariga o`tishi N + -pompasining faol ishlashi tufayli ro`y beradi. Ksilema shirasi bilan birga bargga keluvchi anorganik ionlar, azot va fosforning har xil birikmalari bargning o`sishi hamda hujayra hajmining o`zgarishi davrida ular osmotik potensialining ushlab turishi uchun zarurdir. Ksilema komponentlari uchun o`sayotgan barglar eng kuchli aktseptorlar hisoblanadi. Ammo, ksilema to`qimalari bo`ylab barglarga kelayotgan va transpiratsiyalanayotgan suvning miqdori hujayralar hajmidan 5-10 marotaba kattadir. Binobarin barg hujayralariga ksilema shirasi bilan birga ionlar ham tashilishi tufayli, xlorenxima hujayralarining tuzlar bilan to'yinishi ham ro'y berishi mumkin. Barg to'qimalarida ortiqcha ionlardan qutulish yo'llari uch xil bo'lishi mumkin: a) hujayra devorlarida, vakuolalarda, mitoxondriyalarda tuzlaming qiyin eruvchi cho'kmalarining paydo bo'lishi: b) barglardan floema to'qimalari orqali tuzlaming chiqishi: v) sho'rlangan tuproqlarda o'sayotgan o'simliklarda maxsus hosilalar masalan tuz bezchalari va tukchalarida tuzlaming yig'ilishi va ular tufayli ajralishi. Ksilema tashiluvining boshqariluvi. Ksilema to'qimalari shirasining suv va unda erigan moddalarga to'lishi avvalo N + -pompasining va boshqa ildiz zonasida joylashgan hujayra membranalarining ionlar nasoslari faolligi bilan bog'liq. Bu

faollik birinchi navbatda nafas olish jrayonining energetikasi bilan bog'liqligi tufayli ildizning assimilyatlar va kislorod bilan taminlanganligiga bevosita bog'liqdir. Ushbu jarayonda fitogormonlaning qatnashishi hozircha to'la o'rganilmagan. Ksilema tashiluvining boshqa bir boshqaruvchisi transpiratsiya jarayoni bo'lib uning jadalligi barg labchalari tufayli boshqariladi. Floemadagi tashiluv Barglarda sintezlangan assimilyatlar floemaga o'tadi. Floema tuzilishi va metabolik jihatidan maxsuslashgan bir necha qavat hujayralardan iboratdir. O'simliklaming kelib chiqishiga qarab floemadagi tashiluv jarayonlarida qatnashuvchi hujayralar ham har xil bo'ladi. Masalan, tuban o'tkazuvchan tomirli va ochiq urug'li o'simliklarda tashiluv jarayonlari tursimon hujayralar tufayli bo'lsa yopiq urug'lilarda elaksimon nay tomirlari orqali bo'ladi. Parenximaning yo'ldosh hujayralari energetik vazifani bajarsa, parenximaning boshqa hujayralari zahiralovchi yoki uzatuvchi vazifasini o'taydi. Ammo yuqoridagi barcha tip hujayralar bir-biri bilan o'zaro aloqada bo'ladi. Floemaning tuzilishi. Floemaning tuzilishida asosan ikki tipdagi elementlar qatnashadi. Bular elaksimon elementlar va kuzatuvchi hujayralardir. Elaksimon elementlar. Elaksimon naylarda tarkibida kichik sondagi mitoxondriyalar va plastidalar hamda nodonador endoplazmatik retikulum tutgan protoplast har tomqndan plazmolemma bilan o'ralgan bo'ladi. Elaksimon naylarda tonoplast yemirilgan bo'ladi. Shuningdek yetuk to'rsimon naylarda yadro ham bo'lmaydi. Ko'ndalang hujayra devorlari- tursimon plastinkalar plazmalemmadan chiqqan hosilalar bo'lib ular o'z navbatida kalloza polisaxaridi va ko'ndalangiga joylashgan aktinsimon F-oqsillarining fibrillari bilan to'lgan bo'ladi. Elaksimon naylar yo'ldosh hujayralar bilan bir qancha plazmodesmalar tufayli bog'langan bo'ladi. Kuzatuvchi hujayralar. Yo'ldosh hujayralar yoki kuzatuvchi hujayralar elaksimon naylar bo'ylab joylashgan yirik yadroli parenxima hujayralaridan

iboratdir. Bu hujayralar ko'p miqdorda ribosomalar va mitoxondriyalar tutishi bilan ham xarakterlanadi. Ayrim hollarda ushbu mitoxondriyalar to'plamini mitoxondriyalar retikulumi ham deb ataladi. Ushbu hujayralaming devorlarini ko'p sonli plazmodesmalar bilan teshib o'tgandir. Shuning uchun ham floemaning kuzatuvchi hujayralarini teshib o'tgan plazmodesmalaning soni, barg mezofili hujayralarinikiga nisbatan 3-10 marotaba ko'pdir. Masalan, yasen barglari barcha mezofil hujayralaridagi plazmodesmalaming umumiy soni 800-3000 dona bo'lsa, yo'ldosh-hujayralar uchun bu ko'rsatkich 8-30 baravar ko'pdir. Yo'ldosh-hujayralar hujayra devorining boshqa bir o'ziga xos tomoni bu ularda plazmalemma hisobiga juda ko'p labirintlar hosil qilganligidir. Bu esa o'z navbatida ular yuzasining keng bo'lishiga olib keladi. Barg plastinkasida o'tqazuvchi tizimnimg tashkillanishi. Barglardagi mavjud umumiy to'qimalaming 25% o'tkazuvchi tizim hissasiga to'g'ri keladi. O'tkazuvchi tizimning uzunligi 1 sm yuzaga nisbatan 20-100 sm atrofida bo'lishi mumkin. Ammo ushbu ko'rsatkichning faqatgina 5% yirik o'tkazuvchi to'qimalar hissasiga to'g'ri keladi. Qolgan 95% ingichka o'tkazuvchi to'qimalardir. O'tkazuvchi to'qimalar tutamlariga kiruvchi nisbatan qattiq tomirlar ksilema va yaxshi rivojlangan floemadan iboratdir. Eng kichik tutamlar tarkibiga bir-uchta traxeal elementlar kirib floema esa kuzatuvchi hujayra bilan bitta tursimon naydan iboratdir. Floema tutamlarining oxirgi qismi faqat parenxima hujayralarini tutadi. Binobarin barglarda sintezlangan assimilyatlarning floemaning o`tkazuvchi tizimiga o`tishi avvalo kuzatuvchi hujayralar va parenxima hujayralariga o`tishidan, so`ngra esa uzoqqa tashishga moslashgan maxsus elaksimon elementlarga o`tishi tufayli bo`ladi. Barglardagi assimilyatlarning tashiluvi qattiq tartiblashgandir, ya`ni mezofil hujayralaridagi bar qaysi mikrozonada (70-130 mkm radiusdagi) sintezlangan fotosintez mahsulotlari eng yaqin va kichik tutam-o`tqazuvchi to`qimaga, so`ngra esa floema hujayralari orqali yirik tomirlar tomonga qarab harakatlanadi. Shunday qilib bar bir mikrozona tarkibiga bor-yo`g`i bir nechta mezofill hujayralari kiradi xolos.

Floema shirasining tarkibi. Floema shirasidagi qandlarning tashiluvchi asosiy formasi bu saxarozadir. Shu sababli floema shirasi tarkibida saxarozani glyukoza va fruktozaga parchalovchi ferment inverfaza fermentining faolligi juda ham kam. Floema shirasidagi saxarozaning miqdori barg mezofill hujayralaridagiga nisbatan 10-30 marotaba ortiq bo`lib quruq moddaga nisbatan 80-85% yoki 0,8-1,0 molG`l atrofidadir. Floemaning to`rsimon naylarida boshqa qandlar, masalan rafmoza va saxioza, spirtlar (sorbit) ham tashilishi mumkin. Floema shirasi tarkibidagi azotli birikmalar masalan, oqsillar, amidlar, aminokislotalarning miqdori 0,5% atrofida bo`ladi. Floema shirasi tarkibida organik kislotalar, vitaminlar, fitogormonlar masalan, auksin, gibberellinlar, sitokininlar va anorganik tuzlar (1-3% atrofida) ham uchraydi. Fitogormonlarning miqdori juda ham kam bo`lib 5-50 nmolG`l atrofidadir. Floema shirasining o`ziga xos tomonlaridan biri bu unda K + ionlarining ko`pligi (50-200 mmol/l) va pH ko`rsatkichining balandligidir (8,0-8,5) hamda yo`ldosh-hujayralar faoliyati tufayli bo`ladigan ATF miqdorining 0,4-0,6 mM/l atrofida bo`lishligidir. Floemadagi tashiluv mexanizmlari. Floemaning to`rsimon naylaridagi assimilyatlarning harakatlanish tezligi 50-100 sm/s bo`lib asosan uchta bir biriga bog`liq jarayonlardan iboratdir. Bular floema shirasining to`lishi, assimilyatlarning to`rsimon elementlarda tashiluvi va floemadan shiraning chiqishi. Floema shirasining to`lishi. Hujayra devorlarining erkin bo`shlig`ida (apoplastda) barglardagi umumiy qandlarning 20% qismiga yaqini bo`lishi mumkin. Ushbu qandlar asosan saxarozadan iborat bo`lib barg mezofill hujayralarining fotosintezi natijasida hosil bo`ladi. Hozirgi vaqtgacha mezofill hujayralaridan floemaga qandlarning tashiluvi jarayoni yaxshi o`rganilmagan va turli tur o`simliklarida har xil kechadi deb faraz qilinadi. Qandlarning osmotik kontsentratsiyasining miqdori, ingichka o`tkazuvchi tutamlardagiga qaraganda, mezofill hujayralarida, nisbatan, kam bo`ladi. Qandlarning keyingi tashiluv jarayonlarida ham qandlarning miqdori bir muncha orta boradi. Masalan, ingichka tutamlardan o`rtacha tutamlarga undan esa barg

tutamlariga o`tgan sari qandlarning miqdori orta boradi, ammo mezofill hujayralaridan ingichka tutamlarga o`tganidagiga nisbatan ancha kam o`zgaradi. Binobarin bargdagi o`tqazuvchi tizimning assimilyatlar bilan to`lishi qandlarning kontsentratsiyasi gradientiga qarama-qarshi rayishda, energiya sarflanishi bilan boradi. Bu yerda ATF manbai bo`lib qo`shni parenxima hujayralariga nisbatan nafas olish jadalligi 3-4 marotaba yuqori bo`lgan, mitoxondriyalarga juda boy yo`ldosh-hujayralar xizmat qiladi. Hozirgi zamon adabiyotlar ma’lumotlariga qaraganda yo`ldosh-hujayralar plazmalemmasida ya`ni floemaning boshlang`ich parenxima hujayralari membranalarida tashqariga ishlaydigan N + -pompalari mavjud. Apoplastdagi ushbu N + -pompalarining ishi tufayli K + ionlari va saxaroza xlorenxima hujayralariga o`tadi. Shuning bilan bir vaqtda floemaning boshlang`ich hujayralari plazmolemmalarida vujudga kelgan pH(∆pH) gradienti ushbu hujayralarga saxarozaning N + -ionlari simporti bilan birgalikda ko`chirilishiga olib keladi. Membranalar orqali N + ionlarining ko`chirilishi ushbu holda gradient kontsentratsiyasi bo`yicha ketsa, qandlarning tashiluvi uning teskarisi bo`ladi. Ushbu jarayon plazmalemmadagi oqsil-tashuvchilar ishi tufayli ro`y berib ularning protonlashishi saxarozaning ko`chirilishiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Hujayraga kirgan N + ionlari faoliyati K + ionlariga bog`liq bo`lgan N + - pompasining ishi tufayli yana tashqariga chiqariladi. Saxaroza va K + ionlari ko`p sonli plazmodesmalar orqali to`rsimon naylar bo`shlig`iga o`tkaziladi. Floema to`qimalariga mezofilldan aminokislotalar va boshqa metabolitlar ham yuqoridagi kabi o`tadi. Yuqorida keltirilgan mexanizm faqatgina to`rsimon naylarda saxarozaning yig`ilishini tushuntirib qolmasdan, balkim, nima sababdan to`rsimon naylarda protonlar kontsentratsiyasining kam, ammo kaliy miqdorining esa ko`pligi sababining ham izohidir. To`rsimon naylarda osmotik faol moddalar miqdorining ortishi unga atrof muhitdan suvning kelishiga, avvalo ksilema to`qimlaridan o`tishiga sababchi bo`ladi.

Floema shirasida bir qancha ionlar ham mavjud. Nishonlangan izotoplar uslubida shu narsa aniqlanganki, ksilema shirasi tarkibidan floema tarkibiga natriy, kaliy, magniy, fosfor va azot juda yengil o`tadi. Shuningdek floema orqali temir, marganes, rux, molibden kabi elementlarning yetuk barglardan yosh barglarga oqishi kuzatilgan. Floema va ksilema shiralaridagi ionlarning bir biriga o`tishi o`simliklar poyasi misolida ham bo`lishi mumkin. To`rsimon naylarda moddalarning tashiluvi. Assimilyatlarning to`rsimon elementlarda harakatlanishi simplast tashiluvning o`ziga xos tomonlari bo`lib uning mexanizmi hozircha aniqlangan emas. Hozirgi vaqtda birmuncha asoslangan deb E.Myunxennig (1926) bosim ostida oqish gipotezasi qaraladi. Ushbu gipotezaga asosan siplast asosida fotosintezlovchi hujayralarda to`planuvchi saxaroza tufayli va assimilyatlardan foydalanuvchi to`qimalar o`rtasida (masalan ildiz hujayralari) osmotik gradient vujudga keladi va u to`rsimon naylarda gidrostatik bosim gradientiga aylanadi. Buning natijasida floemada barglardan ildizlarga yo`nalgan suyuqlik harakati yo`nalishi hosil bo`ladi. Hozirgi vaqtda ushbu gipoteza assimilyatlarning uzoqga tashiluvi omili bo`lgan floemaning to`lishi va bo`shashishi mexanizmlarini o`rganish tufayli birmuncha tasdiqlangan. To`rsimon naylar plazmalemmasida saqlanib qolgan tanlab o`tkazuvchanlik xossasi bosim ostida floema shirasining harakatlanishining asosiy omilidir. Yuqorida ko`rsatib o`tilgan floema shirasining tashiluvi mexanizmi qaysidir jihatlaridan ksilema shirasining ildiz bosimi natijasida ildizlardan barglarga tashiluvi jarayoniga o`xshab ketadi. Ushbu o`xshashlik ayniqsa bahor vaqtlarida jarohatlangan daraxtlar va toklarning «yig`lashi» misolida shira tarkibida qandlarning anchagina ko`pligi jihati bilan yanada yaqqol tasdiqlanadi. Floemaning bo`shalishi. Floemaning bo`shalishi uchun asosiy hol bu to`rsimon naylardagi gidrostatik bosimning oshishidir. Bundan tashqari jadal o`suvchi va zahiralovchi organlarlarning floemadan assimilyatlarni tortishi ham alohida o`rin tutadi. Aktseptor zona hujayralarining plazmolemmasida N + -pompalari ishlaydi. U

bir tomondan to`rsimon naylarga ta`sir qilib apoplastning hujayra devorlariga K + ionlari va saxarozaning berilishini amalga oshirsa ikkinchi tomondan kaliy ionlari va saxarozani aktseptor to`qimalarining simlastiga o`tishini amalga oshiradi. Saxarozaning yutilishi protonlar simporti bilan membrana tashuvchilari orqali amalga oshsa, kaliy ionlarining yutilishi elektrik gradient asosida bo`ladi. Zahiralovchi organlar hujayralarida, masalan qand lavlagi ildizmevalarida saxaroza vakuolalarda yig`iladi. Bunda apoplast orqali K + ionlari faol ko`chiriladi va bu hol saxarozaning tashiluviga yordam beradi deb faraz qilinadi. Vakuolaga K + ionlarining yoki saxarozaning tashiluvi mexanizmi haqida aniq bir fikr yo`q. Floemali tashiluvning boshqariluvi. Assimilyatlarning mezofill hujayralari sitoplazmasidan (donor) aktseptor-organlar hujayralariga tashiluvi, masalan ildizga tashiluvi o`z mexanizmlariga ega bo`lgan bir qancha tashiluv tizimlarini o`z ichiga oladi. Masalan donor darajasida bu xloroplastlarda fotosintez jadalligini boshqarish, triozofosfatlarning sitoplazmaga kirishi va ularning saxaroza sintezi uchun ishlatilishidir. Fotosintez shuningdek assimilyatlarning membranalar orqali faol tashiluvi uchun energiya manbai bo`lib ham xizmat qiladi. Floemali tashilish mexanizmida asosiy o`rinni floemaning boshlang`ich qismlarining bo`shalishi tutadi. Ushbu floema hujayralarining bo`shalishi asosida fitogormonlar, xususan auksin tufayli faollanuvchi N + -pompalarining ishi yotadi. Abstsizat kislotasi esa N + G`K + almashinuvni to`xtatadi. Avval aytib o`tganimizdek hujayralardagi ABK miqdori noqulay muhit omillari ta`sirida masalan suv yetishmasligida ortadi. Floemali tashiluvning boshqarilishida yana bir asosiy hol bu assimilyatlarning foydalanilishi zonasidagi floemaning bo`shalishi jadalligidir. ABK gormonining atroflicha ta`siri bo`shalish zonasidagi assimilyatlarning berilishini yengillashtiradi. Floemali tashiluvning boshqariluvi saxarozaning membrana tashuvchilari tufayli ham bo`lishi mumkin. Masalan, xloroplastlardagi jadal fotosintez jarayonining borishi tufayli to’rsimon naylarda assimilyatlarning miqdori ortadi. Ushbu

assimilyatlardan foydalanuvchi organlar tursimon naylarida esa turgor bosimi ortadi va bu ikki hol qandlar tashuvchilari ishini ingibirlaydi. Floema bo`ylab assimilyatlar tashiluvining faollashishi o`tqazuvchi tutamlar orqali elektrik impulsning o`tishi tufayli ham bo`lishi mumkin. Shuningdek , floemali tashiluv o`simlik organizmining yetarli miqdorda kaliy bilan ta’minlanganligi, hamda haroratga ham bog`liqdir. Chunki, assimilyatlar harakatlanishining mexanizmi fermentlar va ion nasoslari ishiga tubdan bog`liqdir. Shuningdek, membranalar tashiluvida qatnashuvchi nasoslarlarning energiya bilan taminlanishi uchun kislorod ham zarurdir. O`simlik bo`ylab moddalarning uzoq masofaga tashiluvi o`tqazuvchi to`qimalar bo `ylab amalga oshiriladi, Ksilema traxeidlari va naylar bo`ylab suv va unda erigan moddalar ildizdan poya`ning yuqorigi uchiga tashiladi. Ksilema tashiluvida harakatlantiruvchi kuch bo`lib ildiz bosimi va transpiratsiya xizmat qiladi. Barglardan va zahiralovchi organlardan assimilyatlarning chiqishi floemaning to`rsimon naylari orqali amalgam oshadi. Ksilema (ildizlarda) va floema (barglarda) to`qimalarining to`lishi N + - pompalarining ya`ni membrana nasoslarining faol faoliyati tufayli ro`y beradi. Ushbu nasoslar to’rsimon naylar va tutamlar atrofidagi tirik hujayralar plazmalemmasida faoliyat ko`rsatadi. To`rsimon naylar va tutamlarga osmotik faol moddalarning kirishi bilan osmos qonuni asosida suv ham kiradi va moddalarning to`qimalar bo`ylab keyingi harakati gidrostatik bosimning ortib borishi natijasida bo`ladi.

O'xshashlar

O`simliklarda suv balansi

Moddalarning ajralishi

Yuksak o'simliklarning organlari to'qimalari va funksional tizimlari

Moddalarning ajralishi

O’simlik hujayrasining tuzilishi va funksiyalari