logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Botanika
  4. O'simliklarda suv almashinuvi

O'simliklarda suv almashinuvi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118.5 KB
Ko'chirib olish
O&#39;simliklarda suv almashinuvi Reja: 1. Suvning o&#39;simlik hayotidagi o&#39;rni 2. Suvning eritmalardagi holati. 3. Hujayradagi suv formalari Ma&#39;lumki, o&#39;simliklar to&#39;qimalari tarkibining 70-95% suvdan iborat. Suv o&#39;zining ajoyib xususiyatlari tufayli organizmlar hayot faoliyatida birinchi va boshqa moddalarga tenglashtirib bo&#39;lmaydigan o&#39;rinni egallaydi. Ammo uning hujayra tuzilishida va undagi molekulyar darajada boradigan turli metabolik jarayonlardagi o&#39;rni to&#39;la o&#39;rganilmagan. Suvning butun bir organizmdagi o&#39;rni turlichadir. Butun yer yuzidagi hayot formalari faqatgina suvli holatdagina mavjud. Shuning uchun ham hujayra tarkibidagi suvning kamayishi, tirik tuzilmalarning tinchlik, ya&#39;ni anabioz holatiga o&#39;tishiga olib keladi. Suvning o&#39;simlik hayotidagi o&#39;rni Tirik organizmlarning asosiy komponentlaridan biri suvdir. O&#39;simlikning barcha organlarida suv bo&#39;ladi: bargda-90%, novdada-70-80%, ildizda-50-60%, urug&#39;da- 10%. Vakuolada-98%, sitoplazmada-80%, qobiqda-50% atrofida suv uchraydi. Biologik ob&#39;ektlarda suv quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi: 1. Hujayra, molekula, to&#39;qimalar va organlarni bir butun qilib birlashtirib turadi. Suv uzluksiz muhitni tashkil qiladi. 2. Biokimyoviy reaktsiyalar uchun eng yaxshi va muhim muhitdir. 3. Hujayra tuzilmalarini tartibga solishda qatnashadigan oqsillar tarkibiga kirib, ularning konformasiyasini belgilaydi. 4. Bir qancha biokimyoviy reaksiyalarning tarkibiy qismidir; a) fotosintez jarayonida elektronlar donoridir. b)Kreps tsiklida oksidlanish-qaytarilish jarayoni ishtirokchisi. 5. Hujayra hayotiy jarayonlarida, xususan suvning membranalardagi elektronlar va protonlar tashiluvidagi o&#39;rni beqiyosdir. 6. Moddalar almashinuvida asosiy o&#39;rinni tutadi. Masalan ksilema to&#39;qimalari bo&#39;ylab esa suv va unda erigan moddalarni tashisa, flozma to`qimalari bo&#39;ylab moddalarning simplast va apoplast tashiluvi amalga oshadi. 7. Issiqlikni boshqaruvidir. Suv tufayli o&#39;simlik to&#39;qimalarida haroratning birdan o&#39;zgarishi ro&#39;y bermaydi. Bu hol suvning yuqori issiqlik sig&#39;imi bilan o&#39;lchanadi. 8. Suv tufayli yuzaga keladigan egiluvchanliklik hususiyati tufayli o&#39;simliklar har xil mexanik ta&#39;sirlardan saqlanadi. 9. Suv tufayli bo&#39;ladigan osmos va turgor holatlari tufayli to&#39;qimalarning nisbatan qattiq holati saqlanadi. O&#39;simliklarning evolyutsiyasi mobaynida ularning suvga bog&#39;liqligi birmuncha kamaya borgan. Masalan, suv o&#39;tlari uchun suv ko&#39;payish va yashash muhitidir. Yer o&#39;sti sporali o&#39;simliklarida esa ularning ko&#39;payishiga suvning ta&#39;siri qisman saqlanib qolgan xolos, ya&#39;ni suv gametalarning ipchalari tufayli harakatlanishiga yordam beradi. Urug&#39;li o&#39;simliklar o&#39;zlarining changdonlari va urug&#39;donlari tufayli ko&#39;payish jarayonlarida suvga muhtoj emas. Urug&#39;li o&#39;simliklarda ontogenez davomida suvdan foydalanish jarayonlari anchagina takomillashgandir. Ushbu jarayonlar albatta tiriklik dunyosining suvli muhitdan quruqlik muhitiga ko&#39;chishi bilan chambarchas bog&#39;liqdir. Suvning tuzilishi va xossalari. Ma&#39;lumki suv uch agregat holatida bo&#39;lishi mumkin, ya&#39;ni suyuq, qattiq va gaz holatlarida. Bu tuzilmalarning har birida suv turlicha tuzilishga ega. Shuningdek tarkibidagi moddalarga qarab suv boshqa xususiyatlarga ham ega bo&#39;ladi. Suvning qattiq holati ham kamida ikki xil bo&#39;ladi. Bular, muzning sof krisstall holati va krisstal bo&#39;lmagan shishasimon muz holati. Muzning shishasimon holati suv tez muzlaganda ro&#39;y beradi. Bunda suv molekulalari krisstall panjaralari hosil qilishga ulgurmaydi. Buni biz suvni suyuq azot bilan muzlatganimizda ko&#39;rishimiz mumkin. Atmosfera havosidan yuqori bosim ostida olinadigan suyuq azotning harorati - 170 o C gacha bo&#39;lishi mumkin. Suvning mana shu xususiyati tufayli ayrim bir hujayrali suv o&#39;tlarini va faqatgina ikki qator hujayralardan tarkib topgan Mnium moxini ular organizmiga zarar etkazmasdan muzlatish mumkin. Hujayra va to&#39;qimalar sekin asta soviganda ularda sof suv krisstallari hosil bo&#39;ladi va ular qaytmas zararlanadilar. Bunga asosan ikkita sabab bo&#39;lishi mumkin, ya&#39;ni hosil bo&#39;lgan muzning mexanik ta&#39;siri yoki hujayraning suvsizlanishi holatlari. Suvning sof krisstal muz holati turli-tuman bo&#39;lishi mumkin. Masalan muzning paporotniklarning barglari ko&#39;rinishida, har xil gulsimon tuzilishlari shular jumlasidandir. Rus olimi A.A. Lyubishevning fikricha suvning kristallanish xususiyati, qandaydir tirik organizmlarning shakllanishiga o&#39;xshab ketadi. Sof suvning molekulyar tuzilishi va xossalari. Bizning davrimizda suv boshqa moddalarni o&#39;rganishda ularning hajmi va solishtirma zichliklari o&#39;lchamlari uchun na&#39;muna sifatida foydalaniladi. Zichlik. Barcha moddalar qizdirilganda ularning zichligi kamayadi, suvniki esa ortadi. Masalan, 0,1013 MPa (1 atm.) bosimda 0 o C haroratdagi suvni asta sekin qizdira borsak, uning zichligi orta boradi va 4 o C haroratda eng yuqori ko&#39;rsatkichga (sm 3 /g) ega bo&#39;ladi. Suv muzlaganda esa uning hajmi keskin 11% ga ortib ketadi. Shuningdek muzni 0 o C eritish uning zichligining keskin kamayib ketishiga olib keladi. Suvning zichligiga bosim ham ta&#39;sir qiladi. Masalan bosimning har 13,17 MPa (130 atm) suvning muzlash va qaynash haroratlarining 1 o C ga o&#39;zgarishiga olib keladi. Shuning uchun ham dengiz sathidan ancha baland joylarda suv nisbatan past haroratlarda qaynaydi. Okeanlarning o&#39;ta chuqur joylarida suvning harorati manfiy bo&#39;lsada u muzlamaydi. Suvning haroratini 4 o C dan 100 o C gacha oshirish uning zichligining 4% ga ortishiga olib keladi. Issiqlik sig&#39;imi. Suvning issiqlik sig&#39;imi ya&#39;ni uning qaynash haroratini 1 o C ga oshirish uchun zarur bo&#39;ladigan issiqlik miqdori boshqa moddalarnikiga nisbatan 5- 30 marta ko&#39;pdir. Faqatgina vodorod va ammiakning issiqlik sig&#39;imi suvnikiga nisbatan yuqori. Agar biz suv va qumning issiqlik sig&#39;imini solishtiradigan bo&#39;lsak, qumning issiqlik sig&#39;imi suvnikiga nisbatan 5 marotaba kamligini ko&#39;rishimiz mumkin. Shuning uchun ham bir xil quyosh haroratida qum suvga nisbatan kamroq isiydi, Ammo suv qumga nisbatan shuncha ko&#39;proq o&#39;zida issiqlikni ushlab tura oladi. Suvning bug&#39; hosil qilish va qaynash issiqligining nisbatan yuqori bo&#39;lishi uning tarkibidagi vodorod bog&#39;lariga bog&#39;liqdir. Buni biz ikkita bir-biriga uxshash birikmalarda [C 2 H 5 OH va (CH 3 )O] ko&#39;rishimiz mumkin: H-bog&#39;larining Qaynash Bug&#39;lanish mavjudligi harorati( o C) issiqligi C 2 H 5 O bor 78 10,19 kkal/mol (CH 3 ) 2 O yo&#39;q 24 4,45 kkal/mol Suv mana shu o&#39;zining yuqori issiqlik sig&#39;imi xossasi tufayli havo harorati birdaniga isib ketganida ham o&#39;simlik to&#39;qimalarini haddan tashqari qizib ketishdan saqlasa, suvning par hosil qilish issiqlik sig&#39;imi esa o&#39;simliklar tanasining termoregulyatsiyasida ishtirok etadi. Sirt tarangligi tortishuvi va adgeziya . Suv yuzasida ular molekulalarining o&#39;ziga xos birikishi natijasida sirt tarangligi vujudga keladi va 18 o C haroratda 0,72 mn/sm ga teng bo&#39;ladi. Ushbu ko&#39;rsatkich suyuq moddalarnikiga nisbatan eng yuqorisidir. Sirt tarangligi tortishuvi tabiiy moddalardan faqatgina simobniki suvnikiga nisbatan yuqori, ya&#39;ni 5 mn/sm. Suv shuningdek yopishish, ya&#39;ni adgeziya xossasiga ham egadir. Bu xususiyat suvning yerning tortish kuchga qarshi o&#39;simliklar tanasi bo&#39;ylab ko&#39;tarilishida namoyon bo&#39;ladi. Suvning molekulyar tuzilishi. Suv molekulasidagi ikki juft elektron vodorod va kislorod yadrolari uchun umumiy hisoblanadi. U shbu suv molekulalaridagi H va O atomlari o&#39;zaro elektrostatik ta&#39;sir qilib to&#39;rtta suv molekulasini bog&#39;lab turadi. Kislorod va vodorod atomlarining o&#39;zaro elektrostatik ta&#39;siri natijasida yuzaga kelgan va kovalent bog&#39;larning juda kam kuchiga ega bo&#39;lgan bog&#39;lar vodorod bog&#39;lari deyiladi. Vodorod bog&#39;lar juda kuchsiz bo&#39;lib suyuq suvda ularni uzish uchun bor yo&#39;g&#39;i 18,84 kJ/mol energiya zarurdir xolos. Bu erda shuni eslash zarurki kovalent bog&#39;larni uzilishi energiyasi 460,4 kJ/mol ga teng. Demak suyuq suvning vodorod bog&#39;lari kovalent bog&#39;larga nisbatan deyarli 25 baravar kuchsizroq ekan. Shuning uchun ham, vodorod bog&#39;lari doimiy ravishda sintezlanib va uzilib to&#39;radi. Ularning yarim emirilish davri 1·10 -9 soniya atrofida. Ionlanish. Suv molekulasidagi elektronlarning vodorodga nisbatan kislorodga kuchliroq bog&#39;langanligi tufayli, doimiy ravishda protonlarning uzilishi ro&#39;y berib to&#39;radi. Buning natijasida suv molekulalari dissotsiyalanadi. H 2 O --- H + + OH - Ammo hosil bo&#39;lgan vodorod ionlari erkin holda tura olmaydi va boshqa bir suv molekulasiga birikadi. H 2 O +H + --- H 3 O + Bu ikkala jarayonni birlashtirib quyidagi holatda yozish mumkin. H 2 O + H 2 O --- OH - + H 3 O + Ayrim hollarda gidroksoniy ioni (H 3 O) sodda H + ko&#39;pinishida yozilishi mumkin. Kimyoviy sof suvning harorati 25 o C bo&#39;lganda vodorod va gidroksil ionlarining miqdori o&#39;zaro teng, ya&#39;ni ularning har birining miqdori 1 . 10 -7 mol/l ga teng bo&#39;ladi. Ushbu ko&#39;rsatkich pH= 7 deb qabul qilingan. Suvning eritmalardagi holati . Suvda eruvchan moddalarning unga birlamchi ta&#39;siri bu toza suvga xos bo&#39;lgan tuzilishning buzilishidir. Bunga ikkita sabab bo&#39;lishi mumkin. 1. Geometrik omil, ya&#39;ni suvda erigan modda bilan suv molekulalari o&#39;lchamlarining bir xilda emasligi. 2. Elektrostatik omil, ya&#39;ni suvda eruvchan ion elektr maydoni ta&#39;sirida suv molekulalarining qayta qutblanishi. Buning natijasida erigan modda zarrachalari atrofida suvning qanaqadir yangi tuzilmasi yuz beradi va bu holat o&#39;z navbatida suvda erigan moddaning xossalariga bog&#39;liqdir. Binobarin suvda elektrolit moddalarni eritsak suvning tuzilishiga geometrik va elektrostatik omillar birgalikda ta&#39;sir qiladi. Kationlarning elektr maydonida joylashgan suv molekulalarining barchasi unga o&#39;zlarining manfiy tomonlari bilan o&#39;girilgan bo&#39;lsa, anionlar elektr maydonida musbat tomonlari bilan burilgan bo&#39;ladi (IV.1-rasm). O&#39;simlik hujayrasi tarkibidagi suv deyarli sof holda uchramaganligi uchun uning eritmalardagi holatini o&#39;rganish alohida ahamiyatga ega. Tarkibida ionlar bo&#39;lgan eritmalardagi suvning tuzilishi sof suv tuzilishidan keskin farq qiladi. Bu hol suyultirilgan eritmalarda (0,1 mol/l) zaryadlangan ionlar hisobiga bo&#39;ladi. Zaryadlangan ionlarning zichligi samaradorligi ionlarning qutblanish kuchiga bog&#39;liqdir. Yuqori zichlikga ega bo&#39;lgan kichkina ionlar sof suvning tuzilishiga katta ionlarga nisbatan kuchliroq ta&#39;sir qiladi. Ammo ularning ikkalasi ham sof suvning tuzilishini buzadi. Masalan kichkina ionlar suv molekulasini o&#39;ziga tordadi, katta ionlar esa o&#39;z o&#39;lchamlari tufayli muzsifat suvning panjarasimon tuzilishini buzadi. Bunda suvli eritmaning yopishqoqlik darajasi o&#39;zgaradi. Masalan, kuchsiz gidratlangan katta ionlar (Li + , Na + , Mg 2+ , F-) tufayli yuzaga kelgan yopishqoqlik darajasi, sof suvnikiga nisbatan kam bo&#39;ladi. Boshqa bir ionlar esa (K + , Rb + , NH 4 + , Ca 2+ , Cl - , OH - , NO 3 - ) nisbatan yuqori yopishqoqlikni yuzaga keltiradi. Ichki ion bilan kuchli bog&#39;langan suv molekulasi qatlamini birlamchi yoki yaqin gidratatsiyalanish deyiladi. Suvning eritmalaridagi bu xossasi oqsillarni poliakrilamid gelda, elektroforez usulida ajratishda qo&#39;l keladi. Chunki, oqsillar o&#39;zlarining zaryadlariga qarab anod va katodga ionlar bilan birgalikda yo&#39;llanadi. Ammo ion o&#39;ziga yaqin suv molekulalari bilan birga, nisbatan, o&#39;zoqroqdagi suv molekulalariga ham ta&#39;sir qilishi mumkin. Bu hol ikkilamchi yoki o&#39;zoq gidratasiyalanish deyiladi. Ikkilamchi qatlamdan tashqaridagi suv molekulalarining tuzilishi buzilmaydi. Anion atrofida suv molekulalari unga vodorod atomlari bilan qaraganligi sababli suvning tuzilishi nisbatan kamroq bo&#39;ziladi. A.A. Bloxning (1970) fikricha bir biriga o&#39;lchamlari jihatidan o&#39;xshash bo&#39;lgan zaryadlarning suv tuzilishiga ta&#39;sirida anionning ta&#39;siri kationnikiga nisbatan kam bo&#39;ladi. Chunki, kation ta&#39;sirida suv molekulalarida yuz bergan vodorod atomlarining tashqariga o&#39;girilishi natijasida bu suv molekulalarining tabiiy holatdagi kabi tetrazdr hosil qilish imkoniyati yo&#39;qoladi. Ionlar ta&#39;sirida o&#39;z tuzilishini o&#39;zgartirgan suv gidrat suvi deyiladi. R.A. Xornning (1970) fikricha har xil ionlarning gidratatsiyalanishi xususiyatlari quyidagicha bo&#39;lishi mumkin: 1. Kationlarning gidratatsiyalanishi xususiyati anionlarnikiga nisbatan yuqori bo&#39;ladi. Agar metall kationlarining gidratatsiyalanishi ko&#39;rsatkichi 4 ga teng bo&#39;lsa, galloid anionlar uchun 1-4 bo&#39;ladi. 2. Ionning zaryadi qanchalik katta bo&#39;lsa, u shunchalik ko&#39;p gidratlanadi. Masalan, ikki zaryadli ion Mg 2+ uchun gidratlanish ko&#39;rsatkichi 6-12, bo&#39;lsa xuddi shunaqa ulchamli sof (krisstal) radiusli Li + ioni uchun ~4 ga teng. 3. Bir xil zaryadli ionlarning gidratlanishida ularning qaysi birining sof radiusi kichik bo&#39;lsa, shunisi ko&#39;proq gidratatsiyalanadi. Ammo gidratatsiyalanish deganda doimo ham suv molekulalarining ionlarga bog&#39;lanishini tushunish kerak emas. Chunki, ayrim ionlar o&#39;zlari atrofidagi suv molekulalarining harakatchanligini oshiradi. Masalan, toza suvning faollanishi energiyasi berilgan haroratlarda E bo&#39;lsa, ion ta&#39;sirida, E ko&#39;rsatkichga o&#39;zgarishi va E + ΔE bo&#39;lishi mumkin. Bunda ikki xil holat bo&#39;lishi mumkin. 1). ΔE>0. Bunda suvning faollanishi energiyasi oshadi, lekin begona zaryad atrofida suv molekulasining almashinuvi qiyinlashadi va buning natijasida suvning tuzilishi turg&#39;unlashadi. 2). ΔE<0 ya&#39;ni [(E + (-ΔE)] Bunda faollanish energiyasi kamayadi va ion atrofida suv molekullarining almashinuvi oshib, buning natijasida suvning tartibsizlanishi ro&#39;y beradi. Bu salbiy gidratatsiyalanish deyiladi. O.Ya. Samoylovning (1970) fikricha 25 o C haroratda ayrim ionlar uchun ΔE quyidagicha bo&#39;ladi. Kationlar Anionlar: Li + + 0,39 Cl - - 0,10 Na + + 0,17 Br - - 0,14 K + +0,20 S - - 0,15 Shuningdek G.A. Krestov ham eritmalar entropiyasini o&#39;rganish natijasida Li + va Na + kationlari entropiyani kamaytiradi, K + , Rb + va Cs + ionlari esa entropiyani oshiradi degan xulosaga kelgan. Entropiya, sistemalar tuzuluvchanligiga teskari proportsional bo&#39;lganligi sababli Li + va Na + ionlari suv molekulasining tartibliligini oshirsa, K + , Rb + va Cs + ionlari esa suvning bu xususiyatini kamaytiradi. P.A.Privalov (1968) ionlarning suvning tuzilishiga ta&#39;siri bo&#39;yicha ikki guruhga bo&#39;ladi. 1. Suvning tuzilma haroratini pasaytiruvchi ionlar: kationlar-Mg 2+ >H + > Ca 2+ > Na + ; anionlar-OH - >F -. 2. Suvning tuzilma haroratini oshiruvchi ionlar, kationlar-K + >,Rb + >Cs + ; anionlar-CiO 4 >J - >Br - >NO 3 - >CI - . Suvning tuzilma harorati sistemadagi suvning tuziluvchanlik tartibliligi harorati bilan xarakterlanuvchi ko&#39;rsatkichdir. Masalan, sistemada 20 o C haroratda suv molekulalarida yuz bergan tartiblilik, toza suv haroratini 10 o C atrofida pasaytirganda yuz beradigan tartiblilikga teng bo&#39;ladigan bo&#39;lsa, bu suvning tuzilma harorati ~10 o C bo&#39;ladi. X.S.Frek, V Van (1970) gipotezasiga ko&#39;ra har bir ion uch qatlamli suv bilan o&#39;ralgandir. Ionga eng yaqin sferadagi suv ion elektr maydoniga qat&#39;iy bog&#39;langan bo&#39;lib kam harakatchandir va gidrat suvi deb ataladi. Undan keyingi sferadagi suv ham elektr maydoni ta&#39;sirida bo&#39;ladi, ammo bu maydonda ionning kuchi suv molekulalari tuzilishini o&#39;zgartira olmaydi. Uchinchi tashqiqavatdagi suv molekulalarining tuzilishi toza suvnikiga o&#39;xshaydi, ammo suv molekulalari qisman bo&#39;lsada ionning elektr maydoni ta&#39;sirida bo&#39;ladi. Suvning tuzilishiga ionlar ta&#39;sirini har xil haroratlarda o&#39;rgangan A.M. Bloxning (1970) fikricha eritmaning harorati qanchalik katta bo&#39;lsa, uning tuzilishi shunchalik ko&#39;proq-suv va unda erigan moddaning o&#39;zaro ta&#39;siriga bog&#39;liq bo&#39;ladi. Termodinamik nuqtai nazardan biror moddaga bo&#39;layotgan tashqi ta&#39;sirni to&#39;xtatsak shu moddaning ta&#39;siri natijasida hosil bo&#39;lgan xossalar ham yo&#39;qolishi lozim. Lekin suvning o&#39;z tuzilishini tiklashi uchun, tashqi ta&#39;sir to&#39;xtaganidan so&#39;ng ham birmuncha muddat zarur. Mana shu vaqtda suvda tashqi ta&#39;sir natijasida yuzaga kelgan va normal holatda uchramaydigan xossalar namoyon bo&#39;ladi. Masalan, suvga magnit maydonini ta&#39;sir ettirganimizda bu ta&#39;sir tufayli yuzaga kelgan o&#39;zgarish asta-sekin pasayib bir qancha vaqt saqlanib qoladi. Shuningdek, ma&#39;lum bir haroratgacha isitilgan suvning fizik xossalari, shu darajadagi haroratgacha sovitilgan suvning fizik xossalaridan farq qiladi. V.M. Danilovning (1956) ko&#39;rsatishicha 0 o C dan ko&#39;proq isitilgan suv 0 o C dan sal pastroq haroratda muzlaydi. Shuningdek 40-50 o C haroratga qadar isitilgan suv esa -11,6 o C da muzlaydi. A.K. Gumanning (1966) fikricha hech bir o&#39;zgarishga uchramagan suvning sigirlarning sut berishini, tovuqlarning tuxum berishini va qishloq xo&#39;jalik o&#39;simliklarining hosildorligini oshirishining asosiy sabablari, bu, suvning, o&#39;zida «muz tuzilishi» haqidagi xususiyatini saqlab qolganligi va shu tufayli organizmlar tomonidan engil o&#39;zlashtirilishidir. Binobarin nisbatan sovuq va buloq va daryo suvlarining inson organizmi tomonidan engil o&#39;zlashtirilishi barchamizga ma&#39;lum. Shu sababli ham qishloq xo&#39;jalik ekinlarini ko&#39;proq kechki salqin paytida sug&#39;orish tavsiya qilinadi. Immobillashgan suv. Immobillashish bu makromolekulalarning konformatsion o&#39;zgarishi vaqtida suvni mexanik ushlab olinishidir. Buning natijasida suv makromolekula ichida yoki ular orasidagi yopiq muhitga tushib qoladi. Immobillashgan suvning bir qismi gitratatsiya jarayonlarida qatnashsa, qolgan qismi oddiy suv xossalariga ega bo&#39;ladi. Ammo immobillashgan suv o&#39;zining yuqori harakatchanligiga qaramasdan yopiq sistemada bo&#39;lganligi sababli makromolekulalardan faqatgina katta kuch tufayli o&#39;zilishi mumkin. Bu jihatdan immobillashgan suvni bog&#39;langan suv deb qarash mumkin. Shuni aytib o&#39;tish kerakki, moddalar tarkibidagi immobillashgan suvning miqdori haqida aniq-tiniq ma&#39;lumotlar yo&#39;q. Ammo o&#39;simliklar ontogenezida immobillashgan suvning fiziologik ahamiyati juda katta. Masalan, o&#39;simlik urug&#39;lari tabiiy sharoitda yoki sun&#39;iy ravishda qisman suvsizlanganda, uning endospermi kraxmal qismida suv butunlay qolmagan taqdirda ham uning murtagida oqsillarga immobillashgan suv qolib, urug&#39;lar unuvchanligini ta&#39;minlashga xizmat qiladi. O&#39;simlik hujayrasi tarkibidagi ionlar bilan bog&#39;langan suvni osmotik bog&#39;langan suv deyiladi va u hujayra osmotik bosimining asosiy xususiyatini belgilaydi. Oqsillar eritmasi . Oqsillarning gidratatsiyalanishi suv molekulalarining gidrofil (ionlangan va elektroneytral) va gidrofob (qutbsiz) guruhlar bilan o&#39;zaro ta&#39;siri hamda uning yopiq muhitda makromolekulalarning konformatsiyasi natijasida immobilizatsiyalanishi (suv makromolekulalarning ichida qolib ketadi.) natijasida kelib chiqadi. Suvning tuzilishiga oqsillar molekulasidagi gidrofob guruhlardan tashqari membrananing lipid fazalari ham ta&#39;sir qilishi mumkin. Oqsillarning suvda erishi ko&#39;rsatkichi juda keng. Masalan quruq kollagen, suvli albuminga nisbatan ko&#39;proq suv bog&#39;lash xususiyatiga ega, xolbuki, kollagen suvda erimaydi, albumin esa yaxshi eriydi. Oqsillarning gidratatsiyalanishi ularning tarkibidagi peptid bog&#39;lariga asosan yuz beradi. Shunday qilib, makromolekulalar uni o`rab to&#39;rgan suvga turlicha ta&#39;sir qilishi mumkin. Ularning fizik-kimyoviy xossalariga (qutblangan, qutblanmagan, ionlashgan guruhlarning mavjudligi) asosan hamda konformatsion holati va tashqi muhitga (pH, ionlar tarkibi) qarab suvning ko&#39;p yoki kam bog&#39;lanishi yuz berib turg&#39;un muzsimon tuzilish yuzaga kelishi mumkin. Hujayradagi suv formalari. O&#39;simliklarning hujayralari va to&#39;qimalarida suvning asosan ikki formasi mavjud. Bular erkin va bog&#39;langan suv molekulalari. Hujayradagi erkin suvning miqdori undagi fiziologik-biokimyoviy jarayonlarning jadalligini belgilasa, bog&#39;langan suv ularning chidamliligi asoslarini belgilaydi. Bog&#39;langan suv o&#39;z navbatida bir necha xil bo&#39;lishi mumkin. a) osmotik bog&#39;langan suv (ionlar, molekulalar kabi moddalarni gidratlaydi); b) kolloid bog&#39;langan suv, ya&#39;ni o&#39;z ichiga kolloid sistemaning ichidagi, tashqarisidagi va orasidagi suvni oluvchi suv formasi; V) kapillyar bog&#39;langan suv (o&#39;tqazuvchi sistemalar va hujayra devori tarkibidagi suv). Umuman o&#39;simlik hujayralaridagi bog&#39;langan suvning miqdori uning turiga, o&#39;sayotgan joyiga, to&#39;qimalardagi suvning miqdoriga va o&#39;simlik qismlariga bog&#39;liqdir. Ammo umumiy suv miqdori ko&#39;proq o&#39;simlikning turiga bog&#39;liqdir. Masalan, arpaning ildiz uchlarida umumiy suvning miqdori 93% bo&#39;lsa, sabzi ildiz uchlarida ushbu ko&#39;rsatkich 88,2% ni tashkil qiladi. Shuningdek karam barglarida 86% bo&#39;lsa makkajo&#39;xori barglarida 77%. Xuddi shunday mevalardagi suv miqdori ham har xil-pomidorida 94,1%, olmada 84,0%. O&#39;simliklar urug&#39;lari tarkibidagi umumiy suv miqdori ularning turiga qat&#39;iyan bog&#39;liq bo&#39;lib, urug&#39;larning unuvchanligi va o&#39;sish energiyasini belgilovchi bosh mezondir. Masalan, eryong&#39;oqda 5,1%, makkajo&#39;xorida 11,0% bo&#39;lsa arpa donlarida 10,2% dir. Umuman urug&#39;lardagi suvning miqdori o&#39;simliklarning turiga qarab 5-20% atrofida bo&#39;lishi mumkin. O&#39;simlik hujayralaridagi suvning asosiy qismi, ya&#39;ni 98% ga yaqini uning vakuolalarida bo&#39;ladi. Ammo meristema hujayralari bundan mustasno. Masalan ildiz uchlari meristema to&#39;qimalarida oz sondagi mayda-mayda vakuolalar bo&#39;ladi va ularning hujayra devorlari juda yupqa bo&#39;lib suvning asosiy qismi tsitoplazmadadir. V.Larxerning (1976) fikricha hujayradagi suv formalari har xil, masalan, kimyoviy bog&#39;langan suv holatida, zahira suv holatida ya&#39;ni hujayra kompartmentlari suv yig&#39;uvchi bo&#39;shliqlarida, vakuolda hamda interstitsial suv- hujayra oraliqlaridagi va o&#39;tkazuvchi naylar hamda tursimon naylardagi tashuvchilik vazifasini bajaruvchi suv holatlarida bo&#39;ladi. Erkin suv etarli darajada harakatchandir. Masalan ildizlari yuvilayotgan muhitga nishonlangan og&#39;ir suv formasi (H 2 18 O) kiritilsa, 1-10 daqiqadan so&#39;ng og&#39;ir suvning ildiz to&#39;qimalari ichkarisidagi va tashqi muhitdagi miqdorlari bir xil bo&#39;ladi. Bu o&#39;z navbatida ildiz hujayralari plazmalemmasining suvni o&#39;tkazish xususiyatining anchagina yuqori ekanligidan dalolat beradi. Bug&#39;doyning yosh ildizlari hujayrasidagi suvning 3/4 qismi vakuolalarda joylashgan, 1/4 qismi esa hujayra devori tarkibida va faqatgina 1/20 qismigina sitoplazmada joylashgan. Ammo, tarkibida birqancha vakuolalar bo&#39;lgan meristema hujayralarida suvning asosiy qismi sitoplazmada joylashgan. Hujayralarda suvning ushlab turilishi asosan osmos va biokalloidlarning bo’kishi natijasida bo&#39;ladi. Umuman olganda erkin suv miqdori fiziologik jarayonlarning intensivligini belgilasa, bog&#39;langan suv miqdori o&#39;simliklarning noqulay omillarga chidamliligini belgilaydi. O&#39;simliklarga suv va unda erigan turli xil moddalarning kirishi hamda o&#39;simlik tanasi bo&#39;ylab harakatlanishi muhim fiziologik jarayonlardan biridir. Ushbu jarayonning amalga oshishida o&#39;simlik hujayrasining osmotik potentsiali alohida ahamiyatga ega, va o&#39;z navbatida diffuziya va osmos qonunlaridan kelib chiqadi. Diffuziya-bu erituvchi va erigan modda molekulalarining vaqt birligi ichida bir tekis taqsimlanish jarayonidir. Diffuziyaning yo&#39;nalishi yuqori kontsentratsiyadan past kontsentratsiyaga qarab, ya&#39;ni kam erkin energiyaga ega bo&#39;lgan tomonga qaralgandir. Erkin energiya-bu sistemaning ishga aylanishi mumkin bo&#39;lgan ichki energiyasining bir qismidir. Bir molekula moddaga nisbatan olingan erkin energiya kimyoviy potensial deyiladi va u jarayon hamda harakatlanish uchun sarf bo&#39;ladi. Suv boshqa barcha birikmalarga nisbatan yuqori kimyoviy potensialga ega. Suvda moddalarning erishi o&#39;z navbatida suvning kimyoviy potensialini, faolligini, erkin energiyasini, kamayishiga olib keladi. Osmos. Suv va boshqa erituvchilarning yarim o&#39;tkazgich parda orqali diffuziyasi osmos hodisasi deb ataladi. Osmos suvda erigan moddalarning konsetratsiyalarining farqi natijasida paydo bo&#39;ladi. Osmos ikki xil bo&#39;ladi, ya&#39;ni endoosmos va ekzoosmos. Endoosmos-eritmaning ichkariga kirishi. Ekzoosmos-eritmaning tashqariga chiqishi. Osmotik bosim. Eritmalarning osmotik bosimi shu sistemaga suvni kirishini to&#39;xtatish uchun zarur bosimga miqdori bilan o&#39;lchanadi. Eritmalarning osmotik bosimi ularning kontsentratsiyalariga bog&#39;liq bo&#39;lib, gazlar uchun qabul qilingan Boyl Mariotning gazlar uchun yaratgan qonuniga bo&#39;ysinadi. Osmotik bosim, eritmaning molyar kontsentratsiyasiga va haroratga to&#39;g&#39;ri proportsionaldir. Chunki, harorat oshgan sari, osmotik bosim ham osha boshlaydi. Vant-Goff eritmalarning osmotik bosimi qonuni ham Boyl-Mariot yaratgan gazlar qonuniga bo&#39;ysunishini ko&#39;rsatdi. O&#39;simliklar hujayra shirasi eritmalarining omotik bosimi Vant-Goff formulasi bo&#39;yicha atmosferalarda (atm) yoki Paskallarda (Pa) o&#39;lchanadi. P = RTSi; P-osmotik bosim; R-gaz doimiysi (0,0821); T-absolyut harorat (273+t o ); C-moddalarning miqdori; i-izotonik kozffitsient (i=a+1(n- 1). Umuman moddaning diffuziyalanish tezligi uning molekulasining energetik darajasini belgilaydi va kimyoviy potentsial deyiladi hamda Ψ(psi) bilan belgilanadi. Toza suvning kimyoviy potensiali suv potensiali deyiladi va ΨH 2 O bilan belgilanadi.. Suv potensialining eng yuqori ko&#39;rsatkichi kimyoviy toza suvda bo&#39;lib, miqdor 0 deb qabul qilingan. Shuning uchun boshqa har qanaqa biologik va kimyoviy suyuqliklar suv potentsiallari manfiy ko&#39;rsatkichga ega. R. Sleycherning (1970) fikricha suv potentsiali bu bog&#39;langan suv potensialini kimyoviy toza suv potensialiga etkazishda bajarilgan ishga tengdir. Suv potensiali o&#39;z ichiga erigan modda tufayli bo&#39;ladigan osmotik potensial (Ψ π ) va gidrostatik bosim tufayli bo&#39;ladigan (Ψ Ρ ) potentsiallarni oladi. O&#39;simlik hujayrasi osmotik sistema sifatida. Vakuol tarkibida ko&#39;pgina osmotik faol moddalar ya&#39;ni qandlar, organik kislotalar, tuzlar va boshqalar bo&#39;lganligi tufayli o&#39;ziga suvni tortish xususiyatiga ega. Bunda plazmolemma va tonoplast yarim o&#39;tkazuvchan membrana sifatida xizmat qiladi. Ushbu sistema tanlab o&#39;tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo&#39;lganligi sababli, suv undan boshqa moddalarga nisbatan tez o&#39;tadi. Suvning hujayraga kirish kuchi uning so’rish kuchi deb ataladi. So’rish kuchining kattaligi hujayra shirasining osmotik bosimi (P) va uning turgor yoki gidrostatik bosimi (π) ga bog&#39;liq. Turgor bosim bu hujayra devorining unga bo&#39;lgan bosimga qarshiligidir (IV.2-rasm). O&#39;simlik hujayralarida modda almashinuvi jarayonlari doimiy ravishda sodir bo&#39;lib to&#39;radi. Hujayra po&#39;sti suvda erigan moddalarni yaxshi o&#39;tkazadi. Protoplazmadagi plazmolemma hamda tonoplast membranalari moddalarni tanlab o&#39;tkazish xususiyatiga ega, shuning uchun suv va unda erigan moddalar hujayra shirasiga har xil tezlikda o&#39;tadi. Rasmdan ko&#39;rinib turibdiki, agar hujayra turgestsent ya&#39;ni suvga tuyingan holatda bo&#39;lsa S = 0, P = π , chunki S= π- Р yoki Ψsuv =Ψπ-Ψ P Uzoq davom etgan suvsizlikdan so’ng esa hujayra turgorni yo&#39;qotadi. Bunda P = 0 va S = P bo&#39;ladi. Agar biz o&#39;simlik hujayrasini gepertonik eritmaga tushirsak, bu eritmaning vakuoladagi suvni tortib olishi natijasida protoplast kichrayib hujayra devoridan ajraladi. Protoplast bilan hujayra devori oralig&#39;idagi bo&#39;shliqni esa tashqaridan kirgan eritma egallaydi. Ayrim hollarda yosh to&#39;qimalarda tez yuz bergan suv taqchilligi turgor bosimning manfiy ko&#39;rsatkichga ega bo&#39;lishiga olib keladi. Bunda protoplast hujayra devoridan ajralmasdan, balkim uni o&#39;zi bilan torta boshlaydi va hujayralar kichrayadi. Ushbu holat sittoriz deyiladi. Agar biz o&#39;simlik hujayrasini osmotik sistema sifatida qaraydigan bo&#39;lsak unda yuqori molekulyar moddalar, ya&#39;ni kraxmal, oqsillar va yog&#39;larning katta miqdorda sintezlanishi va yig&#39;ilishi natijasida osmotik bosimni deyarli o&#39;zgarmasligini oson tushunish mumkin. Masalan, o&#39;simlik hujayrasi yuqori osmotik faollikga ega bo&#39;lgan kichik molekulyar moddalarni polimerlashi natijasida (qandlarni kraxmalga) hamda yuqori molekulyar biopolimer moddalarni gidrolizlashi hisobiga o&#39;zidagi zahira suv miqdorini boshqarishi mumkin. O&#39;simlik hujayralarining osmotik bosimi ularni tuproqdan suvni yutishi va o&#39;zlarida tutib turish qobiliyati bilan belgilanadi. O&#39;simliklar hujayralarining osmotik potensiali o&#39;simliklarning turiga bog&#39;liqdir. O&#39;simlik hujayralarining osmotik bosimi ko&#39;pchilik hollarda 0,1-2,6 MPa oralig&#39;ida bo&#39;ladi. Ammo o&#39;simlik yer ustki qismlari hujayralarining osmotik bosimlari yer ostki qismlarinikiga nisbatan yuqori bo&#39;ladi. Masalan ko&#39;p hollarda ildiz hujayralarining osmotik bosim 0,3-1,2 MPa bo&#39;lsa yer ustki qismlarida 1,0-2,6 MPa bo&#39;ladi. Bu holat evolyutsiya jarayonida shakllangan bo&#39;lib osmotik kontsentratsiya va surish kuchining vertikal gradienti hosil bo&#39;lishiga olib keladi. Galofit o&#39;simliklar hujayralarining osmotik potentsiali 15 MPa gacha bo&#39;lishi mumkin va ayrim galofit o&#39;simliklarning hujayra shirasidagi tuzlarning miqdori 67 mg/ml bo&#39;lishligi ham mumkin. Binobarin bu holat sho&#39;rlangan muhitlarda o&#39;suvchi o&#39;simliklarning suv o&#39;zlashtirishiga yordam beradi. Suvning hujayradagi taqsimoti Hujayra devori. Yetuk o&#39;simlik hujayrasi atrofida uchta qavat farqlanadi. Birlamchi hujayra devori ko&#39;proq yosh hujayralarda bo&#39;lib asosan tarkibida pektin moddasini tutgan sellyuloza fibrillari ko&#39;p bo&#39;ladi. Pektin bu geterogen gruppa bo&#39;lib uning tarkibiga bir biri bilan bog&#39;lanib ketgan gidratlangan polimerlar kiradi. Gidratlangan polimerlar manfiy zaryadlari ko&#39;proq bo&#39;lgan galakturonat kislotasi qoldiqlaridan tuzilgandir. Mana shu manfiylik xossasi tufayli pektin komponentlarni yaxshi biriktiradi. Agar tarkibida pektin moddasi ko&#39;p bo&#39;lgan eritmaga Ca 2 + ionlarini qo&#39;shsak u pektin molekulalarini tikishi natijasida jelatinlanish hodisasi vujudga keladi. Yetuk hujayralarda birlamchi hujayra devoridan tashqari, ayrim hollarda o&#39;z tarkibida sellyuloza va pektin moddalaridan tashqari lignin va kutin moddalarini tutgan ikkilamchi hujayra devori ham vujudga keladi. Ikkilamchi hujayra devori o&#39;simlik to&#39;qimalari pishiqligini, mustahkamligini belgilaydi va yog&#39;ochlik hamda qog&#39;oz materiallarini asosini tashkil qiladi. Hujayra devorlari oralig&#39;ida kalsiy pektatdan tashkil topgan o&#39;rta plastinka ham mavjuddir. Hujayra devorlari gidrofillik xususiyatiga ega bo&#39;lganligi sababli o&#39;zida anchagina suv ushlaydi. Undagi suv ikki qismdan-harakatchan va kamharakatchan suv formalaridan iboratdir. Hujayra devorining harakatchan suviga sellyuloza mikrofibrillari orasidagi yirik kapillyarlarda harakatlanuvchi suv kiradi. Mikrofibrillar yuqori tartibli krisstallsimon sof agregatlar bo&#39;lib, 60-70 dona bir-biriga yaqin va parallel joylashgan hamda bir tomonga yo&#39;nalgan sellyuloza zanjirlari orasida vodorod bog&#39;larining vujudga kelishidan hosil bo&#39;ladi. Mikrofibrillarning o&#39;zi ham kam tartibli sellyuloza molekulalari hamda gemiotsellyuloza bilan o&#39;ralgandir. Gemiosellyuloza bu polisaxaridlar geterogen guruhining yig&#39;ma nomi bo&#39;lib har xil o&#39;simliklarda turlicha bo&#39;ladi. Ular vodorod bog&#39;lari orqali bir biri bilan va mikrofibrillar bilan bog&#39;lanib mikrofibrillarning murakkab turini hosil qiladi. Sellyuloza mikrofibrillaridagi va mikrokapillyar bo&#39;shliqlaridagi suv kam harakatchan suvdir. Umuman hujayra devoridagi suv miqdori uning tarkibidagi sellyuloza miqdori va shirasi kontsentrasiyasiga bog&#39;liqdir. Agarda hujayra devori tarkibida sellyuloza bo&#39;lmagan moddalar ko&#39;p bo&#39;lsa undagi suvning miqdori 50% va undan kam bo&#39;lishi mumkin. Hujayra devorida ko&#39;p fibril-oraliq bo&#39;shliqlari bo&#39;lsa undagi suv miqdori ham 50% va undan ko&#39;p bo&#39;lishi mumkin. Sitoplazmadagi suv miqdori. Sitoplazmadagi suvning miqdori 95% atrofida bo&#39;ladi. Ammo hujayra devori tarkibidagi suvdan farq qilib, o&#39;simlikni suv bilan ta&#39;minlash buzilganda, harorat oshganda va boshqa hollarda o&#39;zgarishi mumkin. Suv sitoplazmaning holatini, ya&#39;ni suyuq yoki gel holatda bo&#39;lishini belgilaydi. Shuningdek suv sitoplazmaning cho&#39;zilishiga, yopishqoqligiga va uning tuzilishiga ta&#39;sir qiladi. Sitoplazma tarkibida asosan oqsillar ko&#39;p bo&#39;ladi. Ammo uning tarkibiga yog&#39;lar, qandlar va boshqa birikmalar ham kiradi. Bular ham o&#39;z navbatida sitoplazmaning tarkibidagi suv miqdoriga ta&#39;sir qiladi. Sitoplazmadagi suvning miqdoriga aminokislotalarning gidrofill guruhlari xususan kislorod va azot elementlari ham katta ta&#39;sir qiladi. Chunki, ular atrofida vodorod bog&#39;lari hosil qilganligi sababli, avval aytib o&#39;tganimizdek kislorod va azot tomonga o&#39;girilgan suv molekulalari ko&#39;p bo&#39;ladi. Oqsil molekulasidan 1 mmk masofadagi suv unga mustahkam bog&#39;langan holatda bo&#39;lib tuzilishi muz tuzilishiga o&#39;xshagan bo&#39;ladi. Shuningdek oqsil molekulasidan 10 mmk masofagacha bo&#39;lgan suv molekulalari ham kamharakatchandir. Protoplazmaning hajmi doimo vakuol hisobiga oshishi mumkin. Masalan, tashqi muhitdagi eritmada, protoplazmaga yaxshi o&#39;tuvchi, ammo tonoplastdan o&#39;tmaydigan yoki o&#39;ta qiyin o&#39;tadigan ionlar ko&#39;p bo&#39;lsa yuqoridagi holatni kuzatish mumkin. J. Briggsning (1970) fikricha agar sitoplazmadagi kationlar harakatchanligi tashqi muhit kationlaridan yuqori bo&#39;lsa, bu holatda kationlarning almashinuvi sitoplazmaning osmotik bosimining ortishiga olib keladi. Chunki, ionlar almashinuvi molyar asosda emas balkim ekvivalent asosda boradi. Vakuoladagi suv. Suvning vakuoladagi miqdori 98% gacha bo&#39;lishi mumkin. Odatda vakuola hujayraning 50% qismini egallaydi. Ammo bu doimo ham bo&#39;lmasdan ayrim hollarda bu ko&#39;rsatkich 5-95% atrofida bo&#39;lishi mumkin. O&#39;simliklarda vakuola oziq moddalarning, metabolitlarning va boshqa zarur moddalarning to&#39;planishi hamda tashiluviga xizmat qiladi. Vakuolani hayvonlar hujayrasining tashqi muhiti bilan solishtirish mumkin. Vakuolalar ham xuddi hayvon hujayralari tashqi muhitiga o&#39;xshash bo&#39;lib ko&#39;pgina gidrolitik fermentlarni tutadi. Vakuolalarni funksiyasi juda ko&#39;p, ammo shulardan ikkitasi, ya&#39;ni hujayrani to&#39;lg&#39;azib turishi va zahiralik vazifasi alohida ahamiyatga egadir. Suv avvalo mayda vakuolchalarda yig&#39;iladi, so&#39;ngra bu vakuolalar birlashib bitta katta vakuolni hosil qiladi. Bu vakuolni odatda sitoplazmadan hosil bo&#39;lgan va qalinligi 1 mkm bo&#39;lgan tolalr (plazmodesmalar) kesib o&#39;tadi. Ayrim hollarda hujayra yadrosi va sitoplazmaning bir tomonida vakuola esa ikkinchi tomonida joylashishi mumkin. Bunday tuzilish ko&#39;pincha assimetrik bo&#39;linuvchi hujayralarga xosdir. Barcha hollarda ham vakuola sitoplazmaga fizik ta&#39;sir o&#39;tkazmaydi. Vakuolada ko&#39;p miqdorda suv to&#39;planganligi sababli uning vazifalari ham har xildir. Vakuolada hujayra uchun kerakli ammo sitoplazmaga tushsa uning uchun zararli moddalar ham to’planadi. Masalan maxsus hujayra vakuolalarida to&#39;planuvchi kauchuk va afyun moddalari. Ko&#39;pgina organik birikmalar vakuolada uzoq vaqt saqlanganligi sababli, undagi suv miqdorining ahamiyati ham yanada ortadi. Masalan, o&#39;simlik urug&#39;lari hujayralari vakuolalarida oqsillarning to&#39;planishi. Agar vakuolada juda ko&#39;p kolloid moddalar bo&#39;lsa, undagi suvning ko&#39;p qismi shu moddalar yuzasida adsorbsiyalangan bo&#39;ladi va bunday holda vakuola sharbatini suvli eritmaga qiyos qilish mumkin bo&#39;lmaydi. Noqulay muhit omillari ta&#39;sirida va o&#39;simliklarning qurishi vaqtida vakuolalarda suvning miqdori kamayadi, kolloid moddalarniki esa oshadi va vakuola suyuqligi gelni eslatadi. Shuni aytib o&#39;tish lozimki, o&#39;simliklarning maxsus o&#39;suvchi qismlaridagi meristema hujayralarining vakuolalari mayda bo&#39;ladi. Hujayraning boshqa organoidlaridagi suvning miqdori, ushbu organoidlar sitoplazmadan o&#39;z membranalari orqali ajralib turganligiga qaramasdan, sitoplazmadagi suvning miqdoriga yaqin bo&#39;ladi. Faqatgina xloroplastlardagi suvning miqdori bundan mustasno. Xloroplastlardagi suv. Ma&#39;lumki, hujayra plastidalari uning boshqa organoidlari bilan o&#39;zaro ta&#39;sirda bo&#39;lsada, ko&#39;proq darajada erkin (avtonom)dir, ya&#39;ni sitoplazma plastidalar uchun ularning ko&#39;payishi, o&#39;sishi va bir avloddan ikkinchi avlodga berilishida ichki muhit bo&#39;lib xizmat qiladi. Xloroplastlarning avtonomligi ularning ikkita membranalardan iborat qobiq bilan o&#39;ralganligi va o&#39;ziga xos genomga ega ekanligi bilan ifodalanadi. Xloroplatlarning o&#39;z genomiga egaligi esa ularga hujayra ichida maxsus ko&#39;payish imkonini beradi. Masalan, qurg&#39;oqchilik ta&#39;sirida dukkakli o&#39;simliklarning barglaridagi suvning miqdori 48% ga kamaygani holda, ular xloroplastlari tarkibidagi suv 21% atrofida kamaygan xolos. Binobarin xloroplastlarning suv rejimi ham mustaqildir. Shuningdek barglardagi normal suv rejimida ham xloroplastlarning surish kuchi anchagina yuqori bo&#39;ladi. Xloroplastlardagi suvning harakatchanligi haroratning ko&#39;tarilishi bilan kam o&#39;zgaradi, ya&#39;ni xloroplastlardagi suv o&#39;zi joylashgan hujayradagiga nisbatan turg&#39;unroqdir. Turgor va plazmoliz O&#39;simlik hujayrasi qobig&#39;ining asosiy qismi pektosellyulozadan iborat. Pektosellyulozali qobiq suv va unda erigan moddalarni yaxshi o&#39;tkazadi. Plazmolemma va tonoplast yarim o&#39;tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo&#39;lib, suvni juda yaxshi o&#39;tkazadi, ammo unda erigan moddalarni sekin o&#39;tkazadi. Agar hujayra toza suvga tushirilsa, hujayra shirasining osmotik bosimining yuqori ekanligi tufayli, hujayra suvni tortib ola boshlaydi. Buning natijasida vakuolaning hajmi ortadi va hujayra sitoplazmasini siqa boshlaydi va uni hujayra qobig&#39;iga yaqinlashtiradi. Bu esa hujayra qobig&#39;i ichki bosim ta&#39;sirida cho&#39;zilishiga va hujayra qobig&#39;ining taranglashishiga olib keladi. Bu holat hujayraning turgor holati deyiladi. Hujayra po&#39;stining taranglashishiga olib keluvchi ichki kuchni turgor bosimi (T) deb ataladi. Aynan hujayralarning tarangligi butun o&#39;simlik organizmini tik turish qobiliyatini ta&#39;minlaydi. Agar hujayra yuqori kontsentrasiyali eritmaga, masalan osh tuzi eritmasiga solinsa, hujayra shirasidagi suv tashqi eritmaga chiqa boshlaydi va hujayraning hajmi kichrayadi. Shuning bilan birgalikda sitoplazma ham qisqaradi va u hujayra po&#39;stidan ajrala boshlaydi. Hujayraning bunday holatini plazmoliz deb ataladi (IV.3-rasm). Plazmoliz holatidagi hujayra toza suvga tushirilsa, u suvni shimib yana o&#39;zining avvalgi holatiga qaytadi. Bunga deplazmoliz deyiladi. Asosan plazmolizning uch xil holati kuzatiladi, ya&#39;ni plazmolizning boshlang&#39;ich fazasi, botiq va qavarik plazmoliz. O&#39;simlik hujayralarining turgor holati fiziologik jarayonlarning muqobilligini belgilaydi. Buning uchun hujayra shirasini osmotik bosimi tuproq eritmasining osmotik bosimidan katta bo&#39;lishi lozim. Hujayraning so&#39;rish kuchi. suvning shimilishi va harakati Tashqi muhitdan hujayraga suvning kirishi hujayraning kolloid va osmotik xususiyatlaridan kelib chiqadi. Masalan, quruq urug&#39; tuproqdan suvni shimib bo&#39;rtadi, hajmi kattalashadi. Urug&#39; mag&#39;zida zahira moddalar ya&#39;ni oqsillar, kraxmal hamda yog&#39;larning mavjudligi urug&#39;ning suvni katta kuch bilan tortishiga (~100 MPa) olib keladi, natijada esa urug&#39; qobig&#39;i yoriladi. Ildizcha va boshqa embrional qismlarning shakllanishi natijasida vakuolali hujayralar paydo bo&#39;la boshlaydi. Shu paytdan boshlab suvning so&#39;rilishida osmotik bosim asosiy kuch bo&#39;lib hisoblanadi. Hujayraga suvni kirish kuchiga hujayraning so&#39;rish kuchi deyiladi. So&#39;rish kuchi hujayraning osmotik bosimiga to&#39;g&#39;ri proportsionaldir, ya&#39;ni: S = π - R bu erda; hujayraning so&#39;rish kuchi; P- osmotik bosim; R- turgor bosim. Binobarin, to&#39;la plazmoliz holatidagi hujayra, osmotik bosimga teng kuch bilan suvni so&#39;radi. Chunki bunday holatda R=O ga bo&#39;ladi. Avval aytib o&#39;tganimizdek ayrim xollarda S>P bo&#39;lishi mumkin. Bu hol ko&#39;pchilik yosh o&#39;simliklar hujayralariga xos bo&#39;lib o&#39;simlikga suv etishmaganda plazmoliz kuzatilmaydi. Bunda vakuolaning suvsizlanishi natijasida protoplastning hajmi kichrayadi, biroq qobiqdan ajralmasdan uni o&#39;zi bilan torta boshlaydi. Tashqaridan kuzatilganda bu hujayra sirtida to&#39;lqinsimon egilish hosil bo&#39;ladi. Ushbu hodisani sitorriz deyiladi. O&#39;simlik tanasida suv doimiy ravishda uzluksiz almashinib turadi va bu jarayonni suv rejimi deyiladi. U uch bosqichdan iborat: 1. Ildizlarning suv shimishi; 2. Shimilgan suvning o&#39;simlik tanasi bo&#39;ylab harakati va organlarga taqsimlanishi; 3. Suvning barglar orqali bug&#39;lanishi, ya&#39;ni transpirasiyasi. Yuqoridagi uchta holat faqatgina yuksak o&#39;simliklargagina xosdir. Tuban o&#39;simliklar, masalan, bakteriyalar, tuban zamburug&#39;lar, ko&#39;pgina suv o&#39;tlari va lishayniklar suvni atmosfera havosidan olishi mumkin. Bunda ularning bo&#39;rtish ko&#39;rsatkichlari ortadi. Masalan, iste&#39;mol qilsa bo&#39;ladigan zamburug&#39;lar va moxlar o&#39;zlarining quruq muhitdagi og&#39;irliklariga nisbatan 10 baravar ko&#39;p suv saqlashlari mumkin. Barg poyali o&#39;simliklar esa suv bug&#39;lantirishdan kutikulalari yordamida himoyalanadilar. Kutikulalar barglar va poyalar yuzasidan suv yo&#39;qotishga qanchalik qarshilik qilsalar, namgarchilik sharoitida shunchalik darajada suv yutilishiga ham qarshilik qiladilar. Suvning tuproqdan yutilishi. Tuproq ko&#39;p qavatli jism bo&#39;lib asosan to&#39;rt qismdan ya&#39;ni qattiq mineral zarrachalar, organik moddalar yoki gumus, tuproq eritmasi va tuproq havosi jamlamasidan iborat. Bularning birinchi ikkitasi tuproqning tuzilishini belgilasa, keyingi ikkitasi shu tuzilish oraliqlarini to&#39;ldirib to&#39;radi. Atmosferadan yog&#39;ingarchilik tufayli tuproqga tushgan suv asta sekin harakat qilib tuproqning sizot suvlarigacha etib boradi. Ammo suvning bir qismi tuproqda ushlab qolinadi va tuproq bo&#39;shliqlarida yig&#39;ilib boradi. Tuproqning yuqori qatlamida qolgan suv ya&#39;ni bog&#39;langan suv, pastga qarab ketgan suv, yani gravitasion suvning miqdorlari avvalo tuproqning tiplariga va undagi g&#39;ovaklar ulchamiga bog&#39;liqdir. Suvning tuproqlardagi sizish tezligi qum tuproqlarda bir yil mobaynida 2-3 metr, taqir tuproqlarda esa 1-2 metr atrofida bo&#39;ladi. O&#39;simliklarning tuproqdan o&#39;zlashtirishi mumkin bo&#39;lgan suvning miqdori ularning nam sig&#39;imlariga mosdir. Masalan, dala nam sig&#39;imi o&#39;simliklar tomonidan eng yuqori ko&#39;rsatkichda foydalanilishi mumkin bo&#39;lgan suvning ta&#39;rifidir. O&#39;simlikning o&#39;sishi uchun zarur bo&#39;lgan suvning tuproqdagi eng kam miqdori qat&#39;iy so&#39;lish namligi deyiladi va bunday tuproq namligida o&#39;simlik asta sekin so&#39;liy boshlaydi va oxir oqibatda quriydi. Dala nam sig&#39;imi bilan o&#39;simlikning sulish namligidagi tuproq namligi miqdori orasidagi farq shu tuproqning o&#39;simlik o&#39;zlashtirishi mumkin bo&#39;lgan suvdan qanchalik miqdorda yig&#39;ishini ko&#39;rsatadi. W o,.t.o,.m.b.s.m. = W d.n.s. - W q.s.n. bu erda: W o,.o,.m.b.s.m.- o&#39;simlik tomonidan o&#39;zlashtirilishi mumkin bo&#39;lgan suvning miqdori; W d.n.s .-dala nam sig&#39;imi; W q.s.n .-qat&#39;iy so&#39;lish namligi. Ammo sulish namligi hamma o&#39;simliklar uchun bir xil emas. Masalan, qat&#39;iy so&#39;lish hodisasi soyasevar va suvxo&#39;r o&#39;simliklarda tuproq surish kuchi S = 0,7-0,8 MPa, bo&#39;lganda ro&#39;y bersa, qishloq xo&#39;jalik o&#39;simliklarida S = 1 - 2 MPa, qurg&#39;oqchilik joylarida o&#39;suvchi o&#39;simliklarda va daraxtlarda esa S = 2-3 MPa bo&#39;lganda ro&#39;y beradi. Tuproq tarkibidagi suvning xillari Tuproq tarkibida deyarli toza suv deyarli bo&#39;lmaydi. U ma&#39;lum kontsentrasiyali eritmalar holida bo&#39;ladi. Tuproq zarrachalari bilan suv har xil birikadi va uning turli shakllarni hosil qiladi. Gravitasion suv tuproqning yirik (>60 mkm) kapillyarlaridagi harakatchan suv, uni o&#39;simliklar yaxshi o&#39;zlashtiradi. Kapillyar suv-tuproqni kichikrroq (60 mkm) kapillyarlaridagi suv bo&#39;lib, u pastga tushib ketmaydi ya&#39;ni kapillyarlar suv yuzasi meniskining tortilishi hisobiga tutib turiladi. Ushbu suv ildiz tukchalari tomonidan yaxshi so&#39;riladi. Pardasimon suv-tuproq zarrachalari yuzasida molekulyar tortishuv kuchlari- adsorbsiya hisobiga tutib turiladi. Pardasimon suv o&#39;simliklar tomonidan qiyin o&#39;zlashtiradi. Gigroskopik suv-tuproq zarrachalari tomonidan katta kuch bilan (1000 atm) suvni ushlab turiladi. O&#39;simlik tomonidan o&#39;zlashtirilmaydi. Immobilizasion suv tuproqdagi kolloid moddalarga kimyoviy bog&#39;langan suv bo&#39;lib, o&#39;simliklar tomonidan umuman o&#39;zlashtirilmaydi. Tuproqdagi o&#39;simliklar tomonidan o&#39;zlashtirmaydigan suvga-suvning o&#39;lik zahirasi deyiladi. Tuproqni to&#39;la nam bilan ta&#39;minlangan holati uning to&#39;la nam sig&#39;imi deyiladi. Bu ko&#39;rsatkich yirik qumli tuproqlarda-23,4%, mayda qumlida- 28,0%, engil qumoq va og&#39;ir qumoq tuproqlarda mos ravishda 33,4% va 47,2% bo&#39;lsa, og&#39;ir soz tuproqlarda 64,6% atrofida bo&#39;ladi. Ildiz sistemasi va suvning so&#39;rilishi O&#39;simliklarning ildiz sistemasida asosan qo&#39;yidagi to&#39;qimalarni uchratamiz. Ildiz qini, apikal meristema, rizoderma, birlamchi po&#39;stloq, endoderma, perisikl va o&#39;tkazuvchi to&#39;qimalar (IV.4-rasm). Ildiz o&#39;suvchi-meristema (2mm) va cho&#39;zilish (2-8 mm) qismlaridan iborat. Meristema hujayrasi to&#39;xtovsiz bo&#39;linib turadi va ildizning o&#39;sishini ta&#39;minlaydi. Bo&#39;linish to&#39;xtagandan keyin cho&#39;zilish boshlanadi. Bunda ildizning differensirovkasi tugallanadi va uning ildiz tukchalari qismi boshlanadi hamda to&#39;qimalarning shakllanishi to&#39;xtaydi. Rizoderma-bir qavat joylashgan hujayralardan iborat bo&#39;lib, ildiz tukchalarini hosil qiladi. Tukchalar soni qanchalik ko&#39;p bo&#39;lsa, suvni so&#39;rish sathi ham shunchalik katta bo&#39;ladi. Tukchalar ko&#39;proq tuproq kapillyari ichiga kirib borib suv so&#39;radi. Ildizning ildiz tukchalardan yuqori qismi faol hisoblanmaydi ya&#39;ni suvni deyarli shimmaydi. Chunki ushbu qism hujayralarining devorlari qalin, po&#39;kaklashgan bo&#39;lib, va ayrim hujayralar nobud bo&#39;lib turadi. Aytib o`tish lozimki, ildiz to`qimalarining shakllanishi barcha ikki urug`pallali o`simliklarda bir xildir (IV.5-rasm). Ildizlarning birlamchi o&#39;sishida ular avvalo erning tortish kuchiga qarab o&#39;sadi. Ildizlardagi erning tortish kuchiga nistbatan sezgirlik markazi ildiz qinchasida joylashgan bo&#39;lib undagi amiloplastlar tomonidan qabul qilinadi. Shuning bilan birga amiloplastlar o&#39;sish ingibitori bo&#39;lgan ABK gormonini ildiz uchlaridan uning o&#39;suvchi qismiga ko&#39;chishiga olib keladi. ABK gormonining bir tomonlama ko&#39;payishi ildizning o&#39;sishini tuxtatadi. Bu esa o&#39;z navbatida ildizda bukilishlar hosil bo&#39;lishiga olib keladi. O&#39;simlik yer ustki qismlaridan ildizga keladigan IUK(geteroauksin) ham uning cho&#39;ziluvchan qismidagi hujayralarning o&#39;sishini to&#39;xtatadi, hamda ildizda yon tomirlar va ildiz bachkilarini hosil bo&#39;lishiga olib keladi. Ildizning o&#39;sish qismi mexanik bosimlarga juda sezgir bo&#39;ladi va faqat g&#39;ovak tuproqlarnigina yorib kiradi. Agar mexanik qarshilik juda kuchli bo&#39;lsa, ildiz o&#39;sishdan to&#39;xtab yo&#39;g&#39;onlasha boshlaydi Ildiz uchlarining tuproq zarrachalari orasidagi harakatini ildiz qinchasi engillashtiradi. Bunga ikki holat yordam beradi. Birinchidan, ildiz qinchasining hujayralaridan doimo yopishqoq-shilimshiq modda ya&#39;ni polisaxaridlar ajralib turadi va ular ildiz qinchasi va tuproq zarrachalari o&#39;rtasidagi ishqalanishni engillashtiradi. Ikkinchidan ildiz qinchasi hujayralarining o&#39;zi ham doimo emirilib ajralib to&#39;radi. Buning natijasida ildizning o&#39;sish qismi zararlanishdan saqlanadi. O&#39;simlik ildizlarida suv ko&#39;proq ildiz tukchalari orqali yutiladi, chunki, ildiz tukchalarining asosiy vazifasi ildizning faol-so`ruvchi yuzasini kengaytirishdan iborat (IV.6-rasm). Ildiz sistemasi o&#39;simlikning er ustki organlarga nisbatan tez rivojlanadi va o&#39;zining umumiy sathi bo&#39;yicha yer ustki organlari yuzasiga nisbatan 100 va undan ortiq marotaba katta bo&#39;ladi. Masalan 4 oylik suli o&#39;simligi tabiiy sharoitda o&#39;sganda 14 millionga yaqin ildizlar hosil qilishi kuzatilgan bo&#39;lib ularning umumiy uzunligi 600 km, yuzasi esa 232 m 2 , ildiz tukchalarining soni 15 milliard, mumiy uzunligi 10.000 km, yuzasi esa 399 m 2 atrofida bo&#39;lgan. Ushbu o&#39;simlik ildizlarining ja&#39;mi yuzasi uning yer ustki qismlari yuzasidan 130 marotaba ko&#39;pdir. Agar barg mezofilidagi hujayralarning hujayra oraliqlariga qaragan tomonini hisobga olganimizda ham ildizlar yuzasi 22 marotaba kattadir. Ildiz tukchasi so&#39;rgan suv avvalo parenxima hujayralariga, so&#39;ngra esa perisikl, markaziy parenxima va o&#39;tkazuvchi naychalarga uzatiladi. Suv po&#39;stloq to&#39;qimalari hujayralari orqali uch xil, ya&#39;ni apoplast, simplast va transvakuolyar yo&#39;l bilan harakatlanadi. Apoplast-bu suvni hujayra devorlari orqali harakatlanishidir. Bu erda suvni harakatiga karshilik juda kam. Bu harakat rizoderma ildiz tukchalari po&#39;stidan boshlanib endoderma hujayralarigacha davom etadi. endoderma hujayralarining po&#39;sti juda qalin (Kaspari belbog&#39;i) va suv o&#39;tkazmaydigan hujayralar qatlami bor. Ularni ichida maxsus suv o&#39;tkazuvchi hujayralar bor. Ular ksilema hujayrasi bilan tutashgan. Suv o&#39;tkazuvchi hujayralarining tsitoplazmasiga o&#39;tadi va simplast yo&#39;li bilan o&#39;tkazuvchi naylargacha davom etadi. Simplast-bu suvni hujayra sitoplazmasi orqali harakatlanishidir. Bu erda suv osmos qonunlari asosida harakatlanadi. Suvning simplast harakatida qisman ATF energiyasi ham sarflanishi mumkin degan fikrlar ham mavjud. Suv ildiz tukchalaridan simplast yo&#39;li bilan o&#39;tkazuvchi naychaga harakatlanadi. Transvakuolyar - bu suvning hujayra shirasi orqali harakatlanishi bildiradi.Suvni kirishi va harakatlanishi hujayra shirasining osmotik bosimiga bog&#39;liq bo&#39;ladi. Osmotik bosim katta bo&#39;lsa, hujayraning so&#39;rish kuchini oshiradi. Natijada suv ksilema naylariga o&#39;tadi va ularda pastdan yuqoriga itaruvchi gidrostatik bosim hosil qiladi. Bu ildiz bosimidir. Suvning yaqinga tashiluvi haqida bir qancha fikrlar mavjud (IV.7-rasm). Ammo, bu fikrlar hozircha aksioma emas. Ildiz bosimi o&#39;tsimon o&#39;simliklarda 1-3 atm, yog&#39;ochli ya&#39;ni ikki urug&#39;pallali o&#39;simliklarda esa biroz yuqori bo&#39;ladi. Kesilgan va yaralangan poya va novdalardan masalan erta bahorda tok novdasidan eritmaning oqishi bu ildiz bosimining yaqqol misolidir. Ushbu hol o&#39;simliklarning yig&#39;lashi deb ham ataladi. Kungaboqar va qovoq o&#39;simligida yig&#39;lash hodisasi yaqqol aniqlansa, archada deyarli sezilmaydi. Ajralib chiqayotgan shirani yig&#39;ish va kimyoviy analiz orqali ayrim o&#39;simliklar uchun ildiz faoliyati haqida gapirish mumkin. Vegetatsion uslubda tuvakchalarda o&#39;stirilgan o&#39;simliklar havoda nam ko&#39;p bo&#39;lgan atmosferali sharoitga joylaganda ma&#39;lum vaqtdan keyin (2-3 soat o&#39;tgach) ularning barg uchlarida suv tomchilarini kuzatish mumkin. Bu ham ildiz bosimi borligidan dalolat beradi Bunda suv tomchilari tomchilab oqib ularning o&#39;rnida yangilari hosil bo&#39;lib turadi. Bunday holatni guttatsiya deb ataladi. Ildizlarning suv so’rishi Tuproqda asosiy faktor bo&#39;lib kapilyar suv potentsiali ?r hisoblanadi. ?r suvning tuproqga kapilyar adsorbtsion bog&#39;lanishdagi kuchidir. Uni qo&#39;yidagi formula yordamida hisoblash mumkin. O&#39;simliklarning tuproqdan suv olishi uning ildiz tukchalarining surish kuchi tuproq so&#39;rish kuchi bilan raqobat qilaolgunicha davom etadi. Ψ tuproq - Ψ ildiz W a = A ------------------ Σ r Bu erda: W a - bir birlik vaqt davomida ildizlar orqali so&#39;rilgan suvning miqdori; A- bir birlik tuproq hajmidagi ildizlarning faol so&#39;rish yuzasi; Σ r -suvning tuproqdan ildizga o&#39;tishi vaqtidagi tashiluv qarshiliklarining yig&#39;indisi. Ko&#39;pchilik hollarda qishloq xo&#39;jalik o&#39;tsimon o&#39;simliklarning ildizlarining faol so&#39;rish yuzasi 1 sm 2 /sm 3 bo&#39;lsa daraxtlar uchun ushbu ko&#39;rsatkich 0,1 sm 2 /sm 3 atrofidadir. O&#39;simlik ildizlarida ular hujayralari shirasining kontsentrasiyasi tufayli bir necha kPa so&#39;rish kuchi hosil bo&#39;lishi mumkin xolos. Ammo shu so&#39;rish kuchining o&#39;zi ham tuproqdan suv ajratib olish uchun etarlidir. Masalan, o&#39;simliklar ildizlari so&#39;rish kuchi S = 2 kPa bo&#39;lganda qumloq tuproqlar tarkibidagi suvning 2/3 qismini tortib oladi. Bo&#39;z tuproqlar esa o&#39;simlik ildizlarining so&#39;rish kuchi 6 kPa bo&#39;lganda tarkibidagi suvning yarmini yo&#39;qotadi. O&#39;simliklar ildizlarining so&#39;rish kuchlari anchagina yuqori bo&#39;ladi. Masalan, sutpechak ildizlarining so&#39;rish kuchi 20 kPa bo&#39;lsa, sutpechak o&#39;simliginiki 37 kPa. O&#39;simliklar suv etishmagan haroitda o&#39;z so&#39;rish kuchlarini oshirishi mumkin. Masalan, o&#39;tsimon o&#39;simliklar ildizlari so&#39;rish kuchlari mo&#39;tadil iqim sharoitida 40 kPa atrofida bo&#39;lsa, quruq iqlim sharoitida 60 kPa va undan ham yuqori bo&#39;lishi mumkin. Urmon daraxtlarining ildizlari so&#39;rish kuchlari nisbatan pastroq 30 kPa atrofida bo&#39;lishi mumkin. Ildizlarning suv so&#39;rishi yon atrofdagi suv tugagandan so&#39;ng, tuproqga ildizdan bo&#39;sh bo&#39;lgan joylardan suvning kelishiga bog&#39;liq. Ammo qum tuproqlar kapillyarlaridagi suv ipchalari juda ham kam kuch ta&#39;sirida uzilishi mumkin. Tuproqlarda esa kapillyarlar nisbatan tor bo&#39;lganligi uchun kuchli so&#39;rish kuchi ta&#39;sirida anchagina masofaga harakatlanishi mumkin. Ammo bu harakatlanish ham birnecha santimetrga bo&#39;ladi xolos. Shuning uchun ildizning bevosita yonidagi suv tugaganidan so&#39;ng o&#39;simlik o&#39;z ildizlarini o&#39;stirish va uning suv so&#39;rish yuzasini kengaytirish orqali suv so&#39;rishga harakat qiladi. Shu sababli ildiz tizimi doimo harakatda bo&#39;lib, uzunligi birnecha metrgacha etishi hamda birnecha ildizlar tarmoqlarini hosil qilishi mumkin. Bu holat ayniqsa qurg&#39;oqchilik rayonlarida ko&#39;proq ro&#39;y beradi. Umuman tuproqdagi suvning o&#39;simlik ildizlari tomonidan o&#39;zlashtirilishi, suvning qanchalik kuch bilan tuproqda ushlab turilishiga bog&#39;liq. Agarda tuproqdagi suv 0,5 MPa kuch bilan ushlab turilgan bo&#39;lsa, bunday suv o&#39;simliklar tomonidan engil o&#39;zlashtiriladi. Tuproqdagi suv 1,0-1,2 MPa kuch bilan ushlab turilgan bo&#39;lsa bunday suv o&#39;simliklar tomonidan engil o&#39;zlashtiriladi. Tuproqdagi suvning ushlab turilish kuchi 2,5-3,0 MPa bo&#39;lsa, bunday suvning o&#39;simliklar tomonidan o&#39;zlashtirilishi anchagina mushkul. Umuman, tuproqdan o`simlik ildizlari orqali olingan suvning havoga uzatilishida qatnashuvchi asosiy harakatlantiruvchi kuchlarni quyidagicha ifodalashimiz mumkin (IV.10-rasm). Tashqi muhit omillarining suvning so&#39;rilishiga ta&#39;siri O&#39;simliklarga suvning so&#39;rilishi bir qancha ichki va tashqi omillarga bog&#39;liqdir. Biz bulardan ayrimlarini sanab o&#39;tishimiz mumkin. Haroratning ta&#39;siri. U kuchli ta&#39;sir etuvchi omillardan biri. Masalan, tuproq harorati pasaysa ildizdagi fiziologik-biokimyoviy jarayonlarning buzilishi sababli ildiz suvni sekin so&#39;ra boshlaydi. Haroratning keskin pasayishi o&#39;simlikning so&#39;lib kolishiga olib keladi. Past haroratda protoplazmaning qovushqoqligi oshadi. So&#39;liganda, barg og&#39;izchasi yopiladi, transpiratsiya va fotosintez pasayadi. Haroratning muqobillashishi, o&#39;simlikning avvalgi holatiga qaytishiga olib keladi. Kislorodning ta&#39;siri. Protoplazmada suvni harakatlanishi uchun energiya zarur. Ushbu energiya nafas olish jarayonida hosil bo&#39;ladi. Zich va qatqaloqli tuproqlarda o&#39;simlik yaxshi o&#39;smasligi ma&#39;lum. Chunki , bunday sharoitda kislorod etishmaydi, ildizlarning nafas olishi sekinlashadi, ayrim hollarda esa batamom to&#39;xtaydi. Shuning bilan birgalikda ildiz hujayralarida ayrim spirtlar, organik kislotalar va uglevodlar to&#39;plana boshlaydi. Buning natijasida protoplazmaning osmotik xususiyati o&#39;zgaradi. Tuproq eritmasining pH darajasi va tuzlar miqdorining ta&#39;siri. Ushbu hollarning o&#39;simliklar ildizlariga suvni so&#39;rilishi va uning harakatga kelishiga ta&#39;siri juda kattadir. Chunki, ildiz shirasining kontsetrasiyasi tuproq eritmasi kontsentratsiyasidan yuqori bo&#39;lgandagina suv ildizlarga so&#39;rilishi mumkin. Agarda tuproq eritmasining kontsentrasiyasi o&#39;simlik ildizlari hujayralari shirasidan katta bo&#39;lsa yuqoridagi holatning teskarisi bo&#39;lishi mumkin. Shuning uchun ham sho&#39;r tuproqlarda faqat galofit o&#39;simliklargina o&#39;sa oladi. Shuningdek, tuproq eritmasining pH juda past, kislotali bo&#39;lsa, masalan, pH 2-3 bo&#39;lsa ildizlar suvni shima olmaydi. Ildizlarning suv so&#39;rishi neytral darajada birmuncha oshib ishqoriy muhitda esa suv o&#39;zlashtirilishi kuchayadi. Transpiratsiyaning boshqariluvi Transpirasiyaning o&#39;simlik hayotidagi o&#39;rni, xillari va uning natijasida sodir bo&#39;luvchi fiziologik jarayonlar, shuningdek, ontogenez davrida suv muvozanatining ahamiyati, uni bevosita o&#39;simliklarning hosildorligiga bog&#39;liqligi, transpiratsiyani kamaytiruvchi fiziologik faol moddalar va polimerlar haqida ma&#39;lumotlar keltiriladi. O&#39;simlikning er ustki organlari orqali suvni bug&#39;lanishi transpiratsiya deb ataladi. Transpirasiya muhim fiziologik jarayon bo&#39;lib barglar asosiy transpiratsiyalovchi organdir. Suv bargdan barg og&#39;izchalari orqali bug&#39;lanadi. Buning natijasida esa barg hujayralarida suvning miqdori kamayadi va uning so&#39;rish kuchi oshadi. Bargning plastinkasimon tuzilishi, fotosintez va transpiratsiya uchun kulaylik yaratadi. Qoplovchi to&#39;qima epidermis hujayralarining oralig&#39;ida barg og&#39;izchalari mavjud. Og&#39;izchalar ko&#39;pchilik hollarda pastki epidermisda joylashadi ammo faqat yuqori tomonida yoki bargning ikkila tomonida ham joylashishi mumkin. Epidermis- kutikula qavati va tukchalar bilan qoplangan. Transpirasiya jarayoni ikkita bosqichdan iborat: 1.Suvni barg tomirchalaridan mezofil qavatiga o&#39;tishi. 2.Mezofil hujayralarining devoridan bug&#39;langan suvning avvalo hujayralararo bo&#39;shliqlarga, undan Esa og&#39;izchalar yoki kutikula qavati orqali atmosferaga chiqishi. Transpirasiya natijasida umumiy bug&#39;langan suvning 95-97% barg og&#39;izchalari orqali, qolgan 3-5% kutikulalar orqali atmosferaga tarqaladi. Bargdagi og&#39;izchalar soni va ularning holati transpiratsiya jarayonining jadalligini belgilaydi. Barg og&#39;izchalarining miqdori 10 mm 2 barg yuzasida 500-5000 dona va undan ham ko&#39;p bo&#39;lishi mumkin. Ko&#39;pchilik hollarda suv etarli sharoitda barg og&#39;izchalari ochiq holatda bo&#39;ladi, suv kamligida esa yopiladi (IV.11-rasm). Ayrim o&#39;simliklarning barg og&#39;izchalari yorug&#39;likda ochilib qorong&#39;ulikda yopiladi. Kunning ertangi qismida og&#39;izchalar ko&#39;proq ochiq holatda bo&#39;ladi. Peshin vaqtidagi og&#39;izchalarning holati uni suv bilan ta&#39;minlanishiga bog&#39;liq. Kechki payt yopiladi. Transpirasiya jadalligi sekinlashganda, hujayra oralig&#39;idagi to&#39;plangan namlik kutikulyar transpiratsiya orqali chiqariladi. Bu kutikulaning qalin- yupqaligiga bog&#39;liq. Kutikula yupqa bo&#39;lsa, kuchliroq o&#39;tadi, qalin bo&#39;lsa sekin kuzatiladi. Transpiratsiya boshqariluvi. Barg og&#39;izchalari odatda barg umumiy yuzasining 0,5-2% tashkil qiladi. Ammo ushbu barg og&#39;izchalari orqali bug&#39;langan suvning miqdori, ochiq suv yuzasidan bug&#39;langan suv miqdoriga tengdir. Bu holat Stefan qonuni bilan ifodalanishi mumkin, ya&#39;ni gazlarning kichik teshikchalardan diffuziyasi tezligi shu teshikchalar diametri va aylanasiga to&#39;g&#39;ri proporsional bo&#39;lib ularning umumiy maydoniga bog&#39;liq emas. Barg og&#39;izchalari o&#39;lchamiga uni hosil qilgan tutashtiruvchi hujayralar va unga yaqin bo&#39;lgan hujayralar holatlarining ta&#39;siri kattadir. Masalan ushbu hujayralarning turgor holatiga o&#39;tishi barg og&#39;izchalarining ochilishiga olib keladi. Barglar og&#39;izchalarining harakatiga ko&#39;proq havoning namligi, yorug&#39;lik, harorat, hujayra oraliqlaridagi CO 2 bosimi, ionlar nisbati, fitogormonlar va nihoyat o&#39;simlikning suv bilan ta&#39;minlanishi katta ta&#39;sir qiladi. Barg og&#39;izchalari o&#39;lchamlari va holatlarini boshqariluvida asosan ikkita, ya&#39;ni gidropassiv va gidrofaol holatlarni ko&#39;rish mumkin. Barg og&#39;izchalarining gidropassiv ochilishi kuchsiz suv etishmaganda ro&#39;y beradi. Bunda barg og&#39;izchalari atrofidagi tutashtiruvchi hujayralarga ular atrofida joylashgan hujayralarning turgor bosimining pasayishi natijasida ularning siquvchi kuchining barg og&#39;izchalarga nisbatan kamayishi natijasida ular ochiladi. Barg og&#39;izchalarining gidropassiv yopilishi esa uni o&#39;rab turgan hujayralarning to&#39;la turgorga o&#39;tishi sababli ro&#39;y beradi, ya&#39;ni ularning qattiq siqishi natijasida barg og&#39;izchalari yopilishi mumkin. Barg og&#39;izchalari holatining boshqariluvida xloroplastlar ham qatnashadi. Chunki, barg og&#39;izchalari atrofidagi hujayralar o&#39;zlarida ko&#39;p xloroplastlar tutganligi sababli va ushbu xloroplastlarda uglevodlar biosintezining jadalligi tufayli bu hujayralarning surish kuchi ortib ularga suv yutilishiga olib keladi. Bu esa o&#39;z navbatida barg og&#39;izchalarining ochilishiga olib keladi. Barg og&#39;izchalarining ochilishi va yopilishiga hujayra oraliqlaridagi CO 2 miqdori ham katta ta&#39;sir ko&#39;rsatadi. Masalan, agarda barg og&#39;izchalari ostida CO 2 miqdori 0,03% dan kamayib ketsa, tutashtiruvchi hujayralarning turgori oshib ketadi va ular ochiladi. Agar atmosfera havosida CO 2 miqdori ko&#39;payib ketsa ham barg og&#39;izchalari yopiladi. Masalan tungi vaqtlarda fotosintez jaroayonining bormasligi va nafas olish natijasida barg to&#39;qimalari oraliqlarida CO 2 miqdori ko&#39;payib ketadi va barg og&#39;izchalari yopiladi. Binobarin, barg og&#39;izchalari holatining boshqariluvida bir biriga bog&#39;liq ikkita fiziologik jarayon, yani fotosintez va suv almashinuvi jarayonlari qatnashadi. Barg og&#39;izchalarining gidrofaol yopilishi esa o&#39;simliklardagi transpirasiya jadalligi, ildizlarga yutilayotgan suv miqdoridan oshib ketganda, ya&#39;ni suv muvozanati (Suv muvozanati =Yutilgan suv - transpirasiyalangan suv) buzilganda ro&#39;y beradi.

O'xshashlar

O'simliklarda suvning muvozanati
O’simliklarning suv rejimi
O`simliklarda suv balansi
Suv o`tlari.zamburug`lar va lishayniklar
Viruslar va Bakteriyalarning tuzilishi, tarqalishi va ko’k–yashil suv o’tlar