logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Botanika
  4. O'simliklarda suvning muvozanati

O'simliklarda suvning muvozanati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77.5 KB
Ko'chirib olish
O&#39;simliklarda suvning muvozanati Reja: 1. Turli ekologik guruh o&#39;simliklarida suv almashinuvi xususiyatlari 2. O&#39;simliklarni sugorishning fiziologik asoslari 3. Suv tanqisligining fiziologik jarayonlarga ta&#39;siri. Suvning o&#39;tkazuvchi tomirlardagi harakati. O&#39;simlik tanasi buylab ko&#39;tariluvchi suv asosan ksilema to&#39;qimalari bo&#39;ylab harakat qiladi. Ksilema elementlari esa ildiz va poyadagi kambiyga xos hujayralardan hosil bo&#39;ladi. Yetuk utkazuvchi tomirlar va traxeidlardagi hujayra devorlari yog&#39;ochlangan bo&#39;lib asosan suv utkazish vazifasini bajaradi. Lekin yuqoriga ko&#39;tariluvchi suvning 1-10% tirik hujayra devorlari bo&#39;ylab ham ko&#39;tariladi. Yuqoriga ko&#39;tariluvchi suv oqimining ahamiyati. O&#39;simlik tanasi bo&#39;ylab ko&#39;tariluvchi suv asosan uchta vazifani bajaradi. Birinchidan suv ildiz orqali o&#39;simlikga kirgan moddalar va kimyoviy birikmalarni yuqoriga ko&#39;tarilishiga va ularning er ustki qismlarida to&#39;planishiga olib keladi. Ikkinchidan yuqoriga ko&#39;tariluvchi suv barcha hujayralarni suv bilan ta&#39;minlaydi va ularning turgor holatini saqlaydi. Suv etishmaganda o&#39;simlik hujayralarida bo&#39;linish jarayonlari tuxtaydi. Shuningdek sintezlovchi fermentlarning faolligi pasayib, gidrolitik(parchalovchi) fermentlarning faolligi ortadi. Bu esa o&#39;z navbatida hujayrada kichik molekulali qandlar va oqsillarningg miqdorining ko&#39;payishiga va ularga ma&#39;lum miqdorda suv bog&#39;lanishiga olib keladi. Ushbu suv avval aytib o&#39;tganimizdek hujayralarning o&#39;zlarining avvalgi holatlarini tiklashi va fiziologik-biokimyoviy jarayonlarning muqobil borishiga xizmat qiladi. Uchinchidan, yuqoriga ko&#39;tariluvchi suv oqimi natijasida ro&#39;y beradigan transpiratsiya o&#39;simlikni isib ketishdan saqlaydi. Ammo bu holat hozircha to&#39;la aniqlanmagan. Chunki, issiqxonalarda havo namligi juda yuqori bo&#39;lganligi tufayli transpiratsiya jadalligi unchalik kuchli emas, shunga qaramasdan o&#39;simliklar isib ketmaydi. Ilashish nazariyasi. Bu nazariya XIX-asrning oxirlarida taklif etilgandir. Bu nazariyaga asosan ksilema kapillyar tomirlaridan suvning transpiratsiyaning so&#39;rish kuchiga javoban ko&#39;tarilishi, suv molekulalarining bir biri bilan ilashish kuchlari natijasida ya&#39;ni kogeziya hamda suvning o&#39;tkazuvchi tomirlar gidrofil devorlariga yopishqoqlik kuchi ta&#39;sirida ya&#39;ni adgeziya natijasida bo&#39;ladi. Ammo ksilema buylab suvning ko&#39;tarilishi tezligi juda kichik. Masalan, o&#39;rmon daraxtlarida suvning o&#39;simlik bo&#39;ylab ko&#39;tarilish tezligi 20 sm 3 ·s -1 G’sm 2 bo&#39;lsa nina bargli daraxtlarda bu ko&#39;rsatkich 5 sm 3 ·soat -1 G’sm 2 atrofida. (solishtirish uchun aytish mumkinki, qonning arteriyalar buylab harakatlanishi tezligi 40-50 sm 3 ·soniya - 1 G’sm 2 ). Ksilema tomirlaridagi suvning bunday kam tezligi ushbu tomirlar devorlarining unga bo&#39;lgan qarshiligining ham kam bo&#39;lishiga olib keladi. Suvning o&#39;simlik tanasi bo&#39;ylab ko&#39;tarilishiga uning molekulalarining bir biriga tortishish potensiallari kuchi ham katta ta&#39;sir qiladi. Masalan 20 o C haroratda suv molekulalarining bir biridan ajralishga nisbatan qarshilik potensial bosimi 30 MPa. Mana shu bosim potensialining o&#39;zi ham ishqalanishga ketgan kuchni hisobga olgan holda ham suvni daraxt tanasi buylab 120-130 metr balandlikka ko&#39;tarishga etadi. Suvning o&#39;simlik tanasiga kirishi va sarflanishi suv muvozanati deyiladi. Ularning miqdori bir-biriga mos keladi. Ammo yozning issiq-jazirama kunlarida transpirasiyaning miqdori ortadi va qabul qilinayotgan suv bug&#39;lanayotgan suvning o&#39;rnini bosa olmaydi va nisbiy tengsizlik paydo bo&#39;ladi. Buni suv taqchilligi deyiladi. Yuqoridan suvni harakatga keltiruvchi kuch transpirasiya natijasida hosil bo&#39;ladi. Transpirasiya haroratga, o&#39;simlik turiga va yashash sharoitlariga bog&#39;liqdir. Avval aytib o&#39;tganimizdek transpirasiya ikkita jarayondan, ya&#39;ni suvning barg tomirchalari orqali mezofil yuqori qatlami hujayralarga harakati va suvning hujayra devorlaridan hujayra oraliqlariga, sungra esa barg og&#39;izchalari orqali atmosferaga diffuziyalanishidan iboratdir. Bu holat labchali transpirasiya deyiladi. Agar suv epidermis hujayralari devorlari orqali atmosferaga bug&#39;lansa kutikulyar transpirasiya deyiladi. Bundan tashqari ko&#39;proq qish faslida bo&#39;ladigan va daraxtlar tanasidagi yasmiqchalar orqali bo&#39;ladigan transpirasiya ham mavjud. Bu transpirasiya peridermal transpirasiya deyiladi. Labchali transpirasiya. Barg og&#39;izchlari (labchalari) suv bug&#39;i, CO 2 va O 2 uchun asosiy o&#39;tkazuvchi yo&#39;l hisoblanadi. Barg og&#39;izchalari uning ikki tomonida yoki faqat bir tomonida bo&#39;lishi mumkin. Masalan, karam barglarining ustki epidermisida barg og&#39;izchalarining soni 14100 donaG’sm 2 bo&#39;lsa pastki tomonida 22600 donaG’sm 2 atrofida bo&#39;ladi. Boshqa o&#39;simliklar uchun ushbu ko&#39;rsatkichlar qo&#39;yidagicha bo&#39;lishi mumkin: Ustki epidermisda Pastki epidermisda Kartoshka bargida 5100/sm 2 16100/sm 2 Beda bargida 12700/sm 2 24900/sm 2 Makkajo&#39;xori bargida 5200/sm 2 6800/sm 2 Suli bargida 2500/sm 2 6800/sm 2 Bug&#39;doy bargida 3300/sm 2 4100/sm 2 Ammo shuning bilan birgalikda labchalar faqat bargning bir tomonida joylashgan o&#39;simliklar ham mavjud. Masalan, barbaris (2200 dona/sm 2 ), olcha (24000 dona/sm 2 ), dub (14000 dona/sm 2 ), qora yong&#39;oq (46000 dona/sm 2 ), siren (33000 dona/sm 2 ), tut (48000 dona/sm 2 ), olma (40800 dona/sm 2 ) kabi o&#39;simliklarda barg og&#39;izchalari faqat bargning pastki qisimida joylashgan. Umuman labchalarning barg yuzasidagi ulushi 0,52-5,28% atrofidadir. Masalan bug&#39;doy bargida labchalar uning umumiy maydonidan 0,52% ni tashkil qilsa, loviyada ushbu ko&#39;rsatkich 3,13%,t kungaboqar va olma barglarida 5,28% atrofidadir. Agar labchalar bargning ikki tomonida ham joylashgan bo&#39;lsa bunday barglar amfistomatik barglar deyiladi. Pastki epidermisda joylashgan bo&#39;lsa gipostomatik va ustki tomonda joylashgan bo&#39;lsa e pistomatik barglar deyiladi. Barglardagi transpirasiya jarayonining jadalligi har xil ammo, labchali transpirasiyaning eng ko&#39;p miqdori suvda suzuvchi va botqoqlik o&#39;simdiklarida kuzatiladi. Er o&#39;simliklari orasida eng ko&#39;p miqdordagi labchali transpirasiya quyoshli joylarda o&#39;suvchi o&#39;t o&#39;simliklarda kuzatiladi. Soya parvar o&#39;simliklar ularga nisbatan ikki baravar kam suv bug&#39;lantiradi. Butalar va daraxtlar esa bulardan ham kam suv yo&#39;qotadi. O&#39;simlik gullarida labchalar juda kam bo&#39;lganligi tufayli nisbatan oz miqdorda suv bug&#39;lantiradi ular uzib oligan hoda ham suvli muhitda uzoq vaqt o&#39;z holatini saqlab qolishi mumkin. Kutikulyar transpirasiya. Barg og&#39;izchalari ochiq holatdagiligida kutikulyar transpirasiyaning miqdori juda kam bo&#39;ladi. Ammo qurg&#39;oqchilik sharoitda bo&#39;lgani kabi labchalar yopiq bo&#39;lganda kutikulyar ranspirasiyaning miqdori katta bo&#39;lib 50% gacha etishi mumkin. Ammo kutikulyar transpirasiyaning miqdori barglarning yoshiga ham bog&#39;liq. Masalan yosh barglarda kutikulyar transpirasiyaning darajasi umumiy miqdordan ~50% bo&#39;lsa, yetuk barglarda ushbu ko&#39;rsatkich ~10%. Barglar qarib borishi bilan kutikulalar darz ketib yemirila boshlaydi va kutikulyar transpirasiyaning miqdori ham birmuncha ortishi mumkin. Kutikulyar transpirasiyaning eng yuqori miqdori labchalar doimo ochiq holatda bo&#39;lgan, suvda suzib yuruvchi o&#39;simliklarda kuzatiladi. Ulardagi umumiy transpirasiyaning miqdori 180-400 mgG’sm 2 soat bo&#39;lsa, kutikulyar tranpirasiyaning miqdori ~50%. Biz quyida ayrim guruh o&#39;simliklar uchun umumiy va kutikulyar transpirasiyaning miqdorlarini keltiramiz. O&#39;simliklar Umumiy Kutikulyar guruhi transpiratsiya transpiratsiya (mg/sm 2 ) (%) Ikki pallali o&#39;simliklar 170-25 10-20% Buta o&#39;simliklar 60-70 5-10% Doimo yashil o&#39;simliklar 45-55 2-3% O&#39;rmon daraxtlarida 9-10 10-20% Mevali daraxtlarda 8-9 17-24% Shuni aytib o&#39;tish lozimki, tropik o&#39;rmon daraxtlarida kutikulyar transpirasiya bo&#39;lmaydi.. O&#39;simliklarda suvning bug&#39;lanishi qisman darajada kurtaklar va meva organlaridan ham bug&#39;lanishi mumkin. Masalan, kungaboqar savatchasidan, ko&#39;knori ko&#39;sagidan va qalampir mevasidan shu o&#39;simliklarning barglarining bir birlik yuzasiga nisbatan ancha ko&#39;p miqdorda suv bug&#39;lanishi kuzatiladi. Guttatsiya. Bu hol namlik darajasi uta yuqori joyda o&#39;suvchi o&#39;simliklarga, xususan tropik sharoitga xos xususiyatdir. Bunda barglardagi maxsus gidatodlar (barg tishchalari) orqali suv aralash shira ajraladi. Guttatsiya holati transpirasiya jarayoniga yordam berib o&#39;simliklarda suvning harakatlanishiga va ildizlarga mineral tuzlarning yutilishiga yordam beradi (IV.12-rasm). Bizning sharoitimizda, boshoqdoshlar oilasi vakillarida bahor va kuz oylarida yaqqol kuzatilishi mumkin. Peridermal transpirasiya. Daraxtlarning pukaklangan qobig&#39;idan ham oz miqdorda bo&#39;lsada suv bug&#39;lanib to&#39;radi. Bu suvning miqdori daraxtlarning turiga xos bo&#39;lgan peridermalarning tuzilishiga, qobiqdagi yoriqlar va yasmiqchalarning o&#39;tkazuvchanligiga bog&#39;liq. Masalan, buk, yel, qarag&#39;ay daraxtlarining po&#39;stlog&#39;i silliq va pishiq bo&#39;lganligi tufayli, terak, dub, chinor va qarag&#39;ay daraxtlari po&#39;stloqlariga nisbatan kam suv yo&#39;qotadi. Ayrim hollarda, ayniqsa qish faslida poya va novdalardan ko&#39;p suv yo&#39;qotganligi sababli daraxtlar suvsizlanadi va qurib qoladi. Transpirasiya jadalligi. Bu 1 m 2 barg sathidan 1 soat davomida bug&#39;latilgan suv grammlar hisobidagi miqdoridir. Transpirasiya jadalligiga yorug&#39;likning ta&#39;siri anchagina kattadir. Masalan, ko&#39;pchilik hollarda yorug&#39;likda, ya&#39;ni kunduzi bu kursatgich 15-250 g /m2 bo&#39;lsa, kechasi 1-20 g/m 2 ga tengdir. G` o&#39;zada jazirama issiq kunlari transpirasiya jadalligi 45-120 g / m 2 soatni tashkil qiladi. Shuningdek barglardagi tranpirasiya jarayonining jadalligiga shamolning ta&#39;siri ham katta. Masalan, shamolning tezligi 6-8 mG’soniya darajasigacha transpirasiya jadalligi ortib boradi, lekin shamol tezligining bundan ortishi uning borishiga ta&#39;sir qilmaydi. Transpirasiya jadalligiga tuproq qurg&#39;oqchiligi ayniqsa katta ta&#39;sir qiladi. Masalan tuproq namligi 79,1% bo&#39;lganda g&#39;o&#39;za barglarning suvlilik darajasi 74,9%, so&#39;rish kuchi S=0,96 MPa bo&#39;lganda transpirasiya jadalligi 113,4 gG’m 2 soat bo&#39;lsa, tuproq namligi 49,7% bo&#39;lgan tuproqlarda o&#39;sgan g&#39;o&#39;za barglarida ushbu ko&#39;rsatkichlar mos ravishda 70,5;%, S=2,36 MPa, va 53,9 gG’m 2 . Transpirasiya koeffisienti. Bu o&#39;simlik tomonidan 1g quruq organik modda hosil qilish uchun sarflangan suvning miqdoridir. Transpirasiya koeffisienti ko&#39;rsatkichi o&#39;simliklarning turiga, ayrim hollarda ularning naviga ham bog&#39;liqdir. Shuningdek transpirasiya koeffitsienti fotosintezning xiliga ham bog&#39;liqdir. Masalan S 3 o&#39;simliklari bo&#39;lgan g&#39;o&#39;zada transpirasiya kozffisienti kursatgichi 570 g bo&#39;lsa, sholida-680, bug&#39;doyda-540, arpada-520, bedada-840, loviyada 700, qarag&#39;ay va yel daraxtlarida 230-300 g.ga bo&#39;lsa, S 4 o&#39;simliklarida transpiratsiya koeffisienti birmuncha kam bo&#39;ladi. Masalan, ushbu ko&#39;rsatkich makkajo&#39;xorida 370 g bo&#39;lsa portulakda yanada kam 280 g atrofida bo&#39;ladi. Transpirasiya unumdorligi. Bu 1000 gr suv sarflaganda hosil bo&#39;ladigan organik moddaning miqdoridir. Ko&#39;pchilik o&#39;simliklarda ushbu kursatgich 2-3 g, ya&#39;ni o&#39;simlik tanasi orqali oqqan suvning 99,8% transpirasiyaga, qolgan 0,2% esa organik moddalarnig sinteziga sarf bo&#39;ladi. Transpirasiya natijasida yuzaga kelgan so&#39;rish kuchining kattaligi o&#39;simlik turiga va xiliga bog&#39;liq. Daraxtlarda bu kuch ildiz bosimidan bir necha marta yuqori bo&#39;lsa o&#39;t o&#39;simliklarida aksincha, ildiz bosimi yuqori bo&#39;ladi. Transpirasiya jarayoni tufayli, o&#39;simlik tanasining harorati atmosfera haroratidan pastroq bo&#39;ladi. Cho&#39;l, sahro va dasht o&#39;simliklarining tanasi harorati soyadagi o&#39;simlikga nisbatan 5-6 o C yuqori bo&#39;ladi va fotosintez uchun qulay sharoit tug&#39;diradi. Barg og&#39;izchalari ochiq bo&#39;ladi. Turli ekologik guruh o&#39;simliklarida suv almashinuvi xususiyatlari O&#39;simliklar dunyosi o&#39;zlaridagi suv almashinuvi xususiyatlariga qarab quyidagicha bo&#39;linishi mumkin. O&#39;SIMLIKLAR DUNYOSI Suv o&#39;simliklari Er usti o&#39;simliklari (gidrotofitlar) Poykilogidrik Gomoyogidrik Birlamchi Ikkilamchi Gigrofitlar Mezofitlar Kserofitlar Gidrotofitlar o&#39;zlari hujayralaridagi ortiqcha suvdan maxsus suvni yo&#39;qotish mexanizmlari tufayli ozod bo&#39;ladilar. Birlamchi gidrotofitlarga suv o&#39;tlari kirsa, ikkilamchi gidrotafatlarga o&#39;zlarida suv o&#39;tlari va yer o&#39;sti o&#39;simliklari xususiyatlarini to&#39;plagan gullik suv o&#39;simliklari kiradi. Poykilogidrik o&#39;simliklarga bakteriyalar, ko&#39;k yashil suv o&#39;tlari, tuban yashil suv o&#39;tlarining Protococcales guruhi, zamburug&#39;lar, lishayniklar kiradi. Ular suv tanqisligini hayotchanligini yo&#39;qotmasdan o&#39;tkazishlari mumkin. Ular o&#39;zlaridagi transpirasiya jarayoni, hujayralarining osmotik bosimi, suvning miqdori jihatidan gidrolabil o&#39;simliklarga kiradi. Gomoyogidrik o&#39;simliklarga yer o&#39;sti paporotniksimonlari, ochiq urug&#39;lilar va gulli o&#39;simliklar kiradi. Yer usti o&#39;simliklari suvni to&#39;xtovsiz ravishda bug&#39;lantirib turganligi tufayli ularda suvni ortiqcha yo&#39;qotishga qarshi qaratilgan maxsus mexanizmlar rivojlangandir. Ushbu o&#39;simliklarning vakuolalar sistemasi yaxshi rivojlangan bo&#39;lib ular hujayralari qaytar suvsizlanish xususiyati xos emas. Bu o&#39;simliklarda suvning so&#39;rilishi va uni sarflash aniq boshqarilib turadi. Buning natijasida hujayradagi suvning miqdori, osmotik bosim va transpirasiya jarayonlarida keskin o&#39;zgarishlar bo&#39;lmaydi ya&#39;ni bu o&#39;simliklar gidrostabil o&#39;simliklardir. Bu o&#39;simliklarda suv rejimining turg&#39;un (stabil) bo&#39;lishiga ularning ildizlarida, poyasida va boshqa qismlarida ma&#39;lum miqdorda suv to&#39;planishidir. Gomoyogidrik o&#39;simliklar uchta guruhga ya&#39;ni gigrofitlar, mezofitlar va kserofitlarga bo&#39;linadi. Gigrofitlarga paporotniklar, gunafshadoshlar oilasining ayrim vakillari va boshqa yuqori namlikda hamda kam yorug&#39;likda o&#39;sadigan o&#39;simlik turlari kiradi. Yorug&#39;lik kam joyda o&#39;suvchi o&#39;simliklarning ustitsalari deyarli doimo ochiq bo&#39;lib, ortiqcha suvni ajratishga moslashgan gidatodlar (bargning maxsus tishchalari) bor. Mezofit o&#39;simliklarga ko&#39;pgina qishloq xo&#39;jaligi o&#39;simliklari, o&#39;tloq va o&#39;rmon o&#39;tlari, daraxtlar kirib ular o&#39;zlaridagi suv rejimini idora qilish qobiliyatiga ega. Kserofitlar o&#39;zlarining evolyutsion rivojlanishi davrida tuproqda nam va yog&#39;ingarchilik yetarli bo&#39;lmagan sharoitda o&#39;sish va rivojlanishga moslashgan, nisbatan quruq iqlim o&#39;simliklaridir. Kserofitlar asosan, dasht, cho&#39;l va chala cho&#39;llarda o&#39;suvchi o&#39;simliklardir. Ular uch guruhga ya&#39;ni sukkulentlar, sukkulent bo&#39;lmaganlar va efimerlarga bo&#39;linadi. Sukkulentlar semiz o&#39;tlar deb ham ataladi. Ular ikki xil bo&#39;ladi ya&#39;ni poyador va bargdor sukkulentlar. Poyador sukkulentlarga kaktus, Afrika sutlamasi o&#39;simliklarini misol qilish mumkin. Bargdor sukkulentlarga agava, aloe, semizak va boshqalar misol bo&#39;la oladi. Ularning yer ustki organlari seret va semiz bo&#39;lib o&#39;zlarida ko&#39;p miqdorda suv saqlaydigan o&#39;simliklardir. Ildiz tizimi ko&#39;pchilik hollarda tuproqning yuzasida joylashgan. Sersuvligi hamda suv bug&#39;latuvchi sirtining kamligi tufayli bunday o&#39;simliklar quruq, qumloq tuproqlarda, cho&#39;llarda va qoyalarda o&#39;sa oladi. Sukkulent bo&#39;lmagan kserofitlar o&#39;zlarida boradigan transpirasiya jarayoni tufayli 4 guruhga bo&#39;linadi. Bular: haqiqiy kserofitlar, yarim kserofitlar, cho’l kserofitlari va poykilokserofitlardir. Haqiqiy kserofitlarga shuvoq, itgunafsha kabi o&#39;simliklar kiradi. Bu o&#39;simliklar hujayralarida osmotik bosim yuqori bo&#39;lib transpirasiya miqdori kam bo&#39;ladi. Yarim kserofitlarga g&#39;ozoyoq, marmarak kabi o&#39;simliklar kiradi. Ular hujayralarining sitoplazmasi yopishqoqligi kam, ildizlari juda ham chuqur ketib sizot suvlarigacha etib boradi. Barglarida boradigan transpirasiya jarayoni kuchli bo&#39;ladi. Cho&#39;l kserofitlariga chalov kabi boshoqdoshlar oilasining cho&#39;lda o&#39;sadigan ayrim turlari kiradi. Ular yoz yomg&#39;iri suvlaridan yaxshi foydalanishadi, ammo faqatgina qisqa suv etishmasligiga chidashi mumkin. Poykilokserofit o&#39;simliklarga lishayniklar kabi suv etishmagan sharoitda anabioz holatiga o&#39;tuvchi o&#39;simliklar kiradi. Efimerlar. Bular bir yillik cho&#39;l, chala cho&#39;l va qisman dasht o&#39;simliklaridir. Ularning o&#39;sish, rivojlanish va urug&#39; tugish davri juda qisqa, asosan bahor va kuz paytlarida o&#39;sadi. Qurg&#39;oqchilik boshlanishi bilan ular o&#39;sishdan tuxtaydi. Efimer o&#39;simliklarga lolaqizg&#39;aldoq, taroqbosh, chitir, qarg&#39;atirnoq kabi o&#39;simliklar kiradi. O&#39;simliklarni sugorishning fiziologik asoslari Sun&#39;iy sug&#39;orish yuqori hosil olish garovidir. Suv taqchilligi qanday bo&#39;lishdan qa&#39;tiy nazar u o&#39;simliklardagi fiziologik jarayonlarga ta&#39;sir etadi. Sun&#39;iy sug&#39;orishni to&#39;g&#39;ri tashkil qilishda barcha ichki va tashqi omillar inobatga olinishi lozim hamda sug&#39;orish soni, muddatlari va me&#39;yorini aniq belgilash kerak. O&#39;simliklar vegetatsiyasi davomida lozim bo&#39;lgan suv miqdori-sug&#39;orish normasini quyidagi formula yordamida aniqlanadi: E=aP+ΔW+M E-umumiy suv miqdori, m 3 /ga; aP-o&#39;simliklarning yogingarchilik hisobidan foydalanishi mumkin bo&#39;lgan suv miqdori, m 3 /ga; M-bir marta sug&#39;orish normasi, m 3 /ga. G’o&#39;za uchun bu ko&#39;rsatgich 3500-10000 m 3 /ga atrofida bo&#39;lishi mumkin. Bir marta sug&#39;orish normasini quyidagi formuladan aniqlaymiz: M=AN(V P -V o )·100 M-bir marta sug&#39;orish normasi, m 3 /ga; A-tuproqning hajmiy massasi, t/m 3 ; N-tuproqning namlanuvchi qatlami; V P- tuproqning namlanuvchi qatlamidagi dala namlik sig&#39;imi; V o -sug&#39;oriladigan dala tuprog&#39;ining namligi, %. Bir marta sug&#39;orish normasi o&#39;simliklarning o&#39;sish fazasi va bu fazada suvni o&#39;zlashtirish xususiyatlaridan kelib chiqadi. Masalan, g&#39;o&#39;zaning sug&#39;orish normasi umumiy miqdorining 20-25% gullagungacha, 50-55% gullash fazasida va 15-20% ko&#39;saklash va pishish fazasida beriladi. Sug&#39;orish muddatlarini belgilashda eng to&#39;g&#39;ri tavsiya o&#39;simlikni fiziologik holatini aniqlash bo&#39;yicha olingan ma&#39;lumotlardir ya&#39;ni barg hujayralarining so&#39;rish kuchini aniqlash va unga qarab sug&#39;orish muddatlarini belgilash lozimdir. G’o&#39;za barglarining so&#39;rish kuchi gullaguncha-12 atm. gullash fazasida-14 atm, ko&#39;saklash va pishish fazasida 14-16 atm atrofida bo&#39;ldi. Suv tanqisligining fiziologik jarayonlarga ta&#39;siri. O&#39;simliklarga suv etishmasligi ularda boradigan barcha fiziologik jarayonlarga, xususan suvning surilishiga, ildiz bosimiga, urug&#39;larning o&#39;sishiga, ustitsalar harakatiga, transpiratsiyaga, fotosintezga, nafas olishga, fermentlarning faolligiga mineral moddalarning nisbatiga va boshqalarga salbiy ta&#39;sir qiladi. O&#39;simliklarga suv etishmasligiga xarakterli hol bu uning to&#39;qimalarida ertalab suvning nisbatan ko&#39;proq bo&#39;lishi va kesilgan poyalardan hujayra va to&#39;qimalari shirasining ajralmasligidir. Suv yetishmagan sharoitda o&#39;sgan o&#39;simliklar hosildorligida, mevalarining ta&#39;mida, yog&#39;ochligining qattiqligida, tolalarining mustahkamligida salbiy o&#39;zgarishlar kuzatiladi. Shuningdek urug&#39;larning unishi va o&#39;sish energiyasi hamda uning suv bilan ta&#39;minlanganligi o&#39;rtasida ham ma&#39;lum bir bog&#39;lanish mavjud. Ammo, har xil o&#39;simliklar urug&#39;ining unishi uchun uning turiga qarab har xil miqdorda suv kerak bo&#39;ladi. Suv yetishmasligining o&#39;simliklarga birlamchi ta&#39;siri, bu uning hujayralaridagi erkin suv miqdorining kamayib ketishidir. Ushbu hol o&#39;z navbatida sitoplazmadagi oqsillar qobig&#39;iga ta&#39;sir qiladi va oqsil fermentlar funksiyasining o&#39;zgarishiga olib keladi. Xususan sintezlovchi fermentlarning faolligi kamayib, gidrolizlovchi fermentlarning faolligi ortadi. Masalan, proteoliz fermentlarining ta&#39;siri natijasida hujayradagi kichik molekulyar moddalarning miqdori oshib ketadi. Shuningdek polisaxaridlarning parchalanishidan eruvchan qandlarning miqdori ortadi. Lekin suv etishmasligida barglardagi oqsillar miqdori kamaysada, uning urug&#39;dagi miqdori ortadi. Suv yetishmasligi barg hujayralaridagi ribonukleaza fermentining faolligining pasayishiga va RNK miqdorining kamayishiga olib keladi. Shuningdek suv yetishmasligida sitoplazmada poliribosamalar kompleksining emirilishi ro’y beradi. Bu esa o&#39;z navbatida hujayralarda boradigan oqsillar sintezining buzilishiga olib keladi. Erkin suv miqdorining kamayishi natijasida esa vakuolalar shirasining kontsentratsiyasi ortadi va u quyuq gelni eslatadi. Shuningdek ionlarning hujayradan ko&#39;plab chiqishi natijasida ularning hujayradagi tarkibi va nisbati o&#39;zgaradi. Suv yetishmasligining boshlang&#39;ich davrida fotosintez jarayonining qisman kuchayishi kuzatiladi, lekin fotosintezning umumiy jarayoni pasayadi. Bunga quyidagi hollar sababchi bo&#39;lishi mumkin. 1. Barg og&#39;izchalarining yopilishi tufayli CO 2 ning yetishmasligi. 2. Xlorofillar biosintezining buzilishi. 3. Fotofosforirlanish va elektronlar tashiluvining buzilishi. 4. CO 2 ning qaytarilish va fotokimyoviy jarayonlardagi o&#39;zgarishi. 5. Xloroplastlar tuzilishidagi o&#39;zgarish. 6. Barglarda sintez bo&#39;lgan assimilyatlarning ulardan chiqishini to&#39;xtashi. Fotosintez jarayoni jadalligining pasayishi natijasida fotosintetik fosforirlanishda hosil bo&#39;ladigan ATF miqdori kamayadi. Suv etishmasligi barglarning nafas olish jarayoni jadalligiga ularning yoshiga qarab har xil ta&#39;sir qilishi mumkin. Masalan yosh barglarda xuddi fotofosforlanish mahsulotlari kabi, nafas olish jadalligi ham kamayadi. Yetuk barglarda esa bunday o&#39;zgarish kam kuzatiladi, lekin nafas olish koeffisienti 1< bo&#39;ladi. Suv tanqisligida transpirasiya miqdori kamaysa, o&#39;simlik qizib ketadi. Buning natijasida fiziologik jarayonlar salbiy tomonga o&#39;zgarib o&#39;simlik nobud bo&#39;lishi mumkin. Ko&#39;pincha bu taqchillik 5-10% atrofida kuzatiladi va o&#39;simliklarga chuqur zarar keltirmaydi. Tuproqda suv miqdori kamayganda ham o&#39;simlikda suv muvozanati kuchlirok buziladi. Barglar so&#39;lishi ham mumkin. O&#39;simliklardagi suv taqchilligi quyidagi formula bilan aniqlanishi mumkin: M D = (1– -----) ·100 M 1 D - suv taqchilligi ; M- barg kesmalarining suvga solinganigacha og&#39;irligi (g); M 1 - barg kesmalarining bir soat davomida suvda saqlanganidan keyingi og&#39;irligi. O&#39;simliklarning vaqtinchalik yoki uzoq vaqtgacha bo&#39;lishi mumkin. Vaqtinchalik so&#39;lish kun juda issiq va quruq bo&#39;lganda kuzatiladi. Bunda suv muvozanati buziladi, ammo kechqurun transpirasiya pasayib suv muvozanatlashadi. Vaqtincha so&#39;lish hosildorlikni pasaytiradi, chunki fotosintez eng kichik qiymatga ega bo&#39;ladi. Agar tuproqda suv miqdori kamaysa, so&#39;lish uzoq vaqt davom etadi. Bunda suv etishmasligi kechasi ham tiklanmaydi, o&#39;simlik ko&#39;proq zararlanadi. Kechasi tiklanmagan suv miqdori qoldik defisit deyiladi. Ayrim hollarda bunday o&#39;simliklar qurib qolib nobud bo&#39;lishi ham mumkin. O&#39;simliklarning so&#39;lishi generativ organlarga ayniqsa kuchli salbiy ta&#39;sir etadi va buning natijasida gullar, mevalar to&#39;kilib hosildorlik pasayadi. Suv taqchilligi turli xil o&#39;simliklarga har xil ta&#39;sir etadi. Masalan kartoshka o&#39;z tanasidagi suvni 1 / 3 qismini yo&#39;qotsa ham, so&#39;lish kuzatilmaydi. Soyaparvar o&#39;simliklarning 13-15% suv yo&#39;qotishi ularning darhol so&#39;lishiga olib keladi.

O'xshashlar

O'simliklarda suv almashinuvi
Transpirasiy
Biosferaning rivojlanishi
O’simliklarning suv rejimi
O`simliklarda suv balansi