Илдиз, унинг морфологияси - Botanika - Referatlar

Илдиз, унинг морфологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

396 KB

Ko'chirib olish

Илдиз, унинг морфологияси Режа: 1. Илдизнинг ички ва ташки тузилиши. 2. Илдиз анатомияси.

Ўсимликларнинг илдизи эволюция жараёнида бошқа органларга нисбатан анча кейин пайдо бўлган. Сувдан чиқиб қуруқликда ўсишга мослашган псилофитларнинг танаси новда ва илдизга ажралмаган. Псилофитларнинг асосий орган — танаси апекал меристема ёрдамида бўйига ўсиб, дихотомик шохланади. Шу дихотомик тананинг бит-таси тик ернинг устида, иккинчиси эса тупроқ юзасида ўрнашиб сув ва минерал тузларни ўзлаштирган. Эволюциянинг кейинги даврида субстратга чуқурроқ ўрнашиб тупроқдан озиқли тузларни шимиб олади ва яхши тараққий этган илдиз ҳосил бўлади. Субстратдан озиқланишни таъминлайдиган махсус орган — илдизнинг пайдо бўлиши бу органларнинг ихтисослашувига ва тўқималар-ни келиб чиқишига сабабчи бўлган. Илдиз тукчалари туп-роқцан сув ва эриган минерал тузларни шимиб олиш ва-зифасини бажаради. Бундай ҳужайралар ризодерма (юнон. р и з о — илдиз, д е р м а — пўст) тўқимасини ҳосил қила-ди ва шу тўқималар сўриш зонасининг юзасини катта-лаштириб боради. Тупроқ қатламларини тешиб ўтишда апикал меристеманинг шикастланишидан сақлайдиган илдиз ғилофи юзага келади. Ҳақиқий илдиз қирққулоқсимонларда вужудга келади, кейинчалик гулли ўсимликларда илдиз такомиллашади. Илдизнинг вазифаси. Илдиз ўсимликларнинг асосий вегетатив органи бўлиб, у биринчидан, ўсимликларни туп-рокда тик ва маҳкам ушлаб туради (масалан, макка-жўхорининг қўшимча илдизлари шу хизматни ўтайди 86- расм); иккинчидан, тупроқдан сув ва минерал тузларни ўзлаштириб органик бирикма (аминокислота, гормон, ал-колоид)ларни синтезлаш вазифасини ҳам бажаради. Баъ-зан, илдизда захира органик моддалар тўпланади (серэт илдизлар). Баъзи ўсимликларда вегетатив кўпайиш орга-ни вазифасини ҳам бажаради. Илдиз ўсиш ва ривожланиш даврида тупроққа турли хил моддалар ажратади (масалан, карбонат ангидрид гази,

1-расм. Маккажўхорининг тираб турадиган қўшимча илдиалари. (чун хизмат қилади ва иддизнинг сўрувчи юзасини 5—10 |аравар, баъзи ўсимликларда эса 40 баравар ошишига са-(абчи бўлади. Тукчалар узоқ яшамайди, улар 10—15 кунда хаётчанлигини йўқотиб, келгуси баҳорда илдизнинг бошқа рйидан янгитдан юзага келади. Ўрта Осиёнинг чўл ва ярим чўлларида ўсувчи ўтчил римликларнинг илдизларида эфемер (юнон. э ф е м е -',о с — бир кунли) умри қисқа тукчалар ҳосил бўлади. Шу 'укчалар баҳорда намгарчилик вақтида тупроқнинг юза исмидаги сув ва минерал тузларни сўриш учун хизмат илади. Тупрокда нам қуригандан сўнг эфемер тукчалар ам қурийди. Илдизнинг ривожланиши. Илдиз бошланғичи уруғда дайлашган бўлади. Уруғ униб ўса бошлаганда дастлаб '(Нинг илдизи пўстни ёриб ташқарига чиқади. Бир палла-|и ўсимлик уруғидан бир неча илдиз, икки паллали ўсим- 1ик уруғидан фақат битта илдиз чиқади ва тараққиётини |авом эттириб, асосий ёки ўқ илдизга айланади. Асосий илдиз билан поя ўртасидаги чегара илдиз бўйни деб талади. Поянинг илдиз бўйнидан биринчи муртак барг-/(аригача (уруғпаллаларгача) бўлган қисми гипокотиль кфуғпалланинг ости) деб аталади. 1твожланиш хусусиятига қараб, асосий ёки ўқ илдиз ва '/ўшимча илдизлар тафовут этилади. Муртакдан ривож-{анган илдиз асосий, поядан ёки бошқа органлардан ўсиб ИҚқан илдиз қўшимча илдиз дейилади. Асосий ёки ўқ илдиз тез ўсиб, озгина вақт ичида ён иддизлар ҳосил эта-/и. Бир паллали ўсимликларнинг асосий илдизи кўп вақт кмай қурийди, ўрнига поя остидан қўшимча иддизлар ўсиб 4иқади. Ўсимликларнинг яхшироқ

ўрнашиши ҳамда озиқланишига ёрдам беради ва илдиз системаси юзасини катталатптиради. Илдиз системаси. Одатда, ўсимлик тупроқ орасида жуда ,атта илдиз системасини юзага келтиради. Унинг ҳажми ^симликнинг шох-шаббасидан бир неча марта катта бўлиш мумкин. Илдиз системаси — асосий, ён қўшимча илдизларнинг /иғиндисидан ташкил топади. Асосан икки хил: ўқилдиз I а патак илдиз системалари мавжудю Ўқиддиз асосий ёки (бош) илдиздан иборат бўлиб, поя билан илдиз бўғизи орқали туташади. Бу илдиз поянинг давомидек бўлиб кўринади. Шунинг учун ҳам баъзи ада-биётларда уни илдизпоя дейилади. Ўқилдизда асосий илдиз муртак (эмбрион) ўсиб чиқ-қандан сўнг, ундан ён илдизлар юзага келади. Улар акро-петал йўл билан, илдизнинг ўсиш нуқтасидан юқорироқ-да, яъни сўрувчи зонадан ўсиб чиқади. Ўқиддиз асосан икки паллали ўсимликларга хос бўлади, шу билан бирга бу хил ўсимликларнинг баъзисида (масалан, зубтурумда) ўқилдиз яхши ривожланмайди. Ўқилдиз чўл шароитида ўсувчи ўсимликларда (янтоқ, шувоқ, кўкпаранг лагохи-лус, саксовул ва бошқаларда) айниқса узун — 5— 15 м ва кўпроққа етади. Ен иддизлар эндоген (эвдо — ички) йўл билан, яъни ички перицикл ҳужайраларининг бўлинивди натижасида бир-ламчи ёғочлик боғламлари қаршисида дўмбоқчалар (бўртмалар) кўринишида ҳосил бўлади (2-расм, IV, I) ва тўғри қатор ҳолида жойлашиб, акропетал тартибда шох-ланади. Ҳосил бўлган бўртма ўсиб ўқилдизнинг бирламчи пўстлоғидан ўзига йўл очиб ташқарига томон ўсади. Ён илдизлар ўз навбатида тармоқланиб, ҳар бир тармоқцан иккиламчи, учламчи ён илдизлар ривожланади. Ўсимликларда ўқилдиз, ён илдизлардан ташқари қўшимча илдизлар ҳам ҳосил бўлади. Улар эндоген йўл билан меристема хусусиятини саклаб қолган тўқималар: перицикл, камбий феллогендан юзага келади. Бу илдиз-лар тузилиши ва кўриниши жиҳатидан бошқа илдизларга ўхшаш, лекин улар пояда, баргда иддизпоя ва қари илдиз тукчаларида юзага келиши билан фарқ қилади.

Ўсимликнинг ҳаётида қўшимча иддизлар катта аҳами-ятга эга. Улар илдиз системасининг юзасини кенгайтира-ди, ўсимликнинг маҳкамлигини таъминлаб, озиқланиш ша-роитини яхшилайди. Шунинг учун ҳам қишлоқ хўжали-гида помидор, картошка, карам, маккажўхори каби ўсимликларга ишлов берилганда атрофига тупроқ тўплаш йўли билан қўшимча илдиз пайдо бўлишини тезлатиш мумкин. Бир паллали ўсимликларда асрсий илдиз жуда барвақт қурийди. Уларда бутун илдиз системаси поянинг пастки қисмидан ўсиб, қўшимча илдизлаодан ташкил топади ва 2-расм. Ёш илдизнинг апекси (учи). А — умумий кўриниши; Б — узунасига кесилган қисми: /—илдиз қини; //— ўсиш ва чўзилиш зонаси, /// — илдиз тукчалари ёки сўриш зонаси; IV— ён илдизларнинг ҳосил бўлиш зонаси; 1 — ён илдизнинг ҳосил бўлиши; 2—илдиз тукчалари; 3 — эпиблема; За — экзодерма; 4—бошланғич пўстлоқ; 5—эндодерма; 6 — перицикл; 7— марказий цилиндр. патак (попук) илдиз деб аталади. Патак (попук) илдизлар асосан бир паллали ўсимликларга хосдир. (3-расм, Б) Қўшимча илдизлар икки паллали ўсимликларда ҳам поянинг пастки қисмида ҳосил бўлади (масалан, ғумай, ажриқ, қўйпечак, бўритикан, кампирчопон ва бошқаларда). Ўсимликларнинг қўшимча илдиз системасини ҳосил қилиш хусусиятига

асосланиб, қишлоқ хўжалик амалиё-тида ток, тол, терак, чаканда каби ўсимликлар вегетатив (қаламча, пархиш) йўл билан кўпайтирилади. Юксак спо-рали ўсимликлар — плаунлар, қирқбўғимлар, қирққулоқ-ларда — асосий илдиз бўлмайди. Ривожланишнинг бош-ланишида уларда қўшимча илдизлар ҳосил бўлади. Бу хил- 3-расм. Илдиз системаси: А — ўқ илдиз; Б — патак илдиз: 1 — асосий илдиз, 2 — ён илдиз, 3 — қўшимча илдиз. даги илдиз системаси содда бўлиб бирламчи гомориза (юнон. гомойос — бирхил; риза — илдиз) деб аталади. Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг кўпчилик вакилларида уруғ униб чиққандан сўнг, аввало асосий ўқилдиз ри- вожланади, лекин маълум вақт ўтгандан сўнг, асосий ўқилдиз қурийди ва қўшимча илдизлар тараққий этади. Бу хилдаги илдиз системасига иккиламчи гомориз (4— 5-расмлар) дейилади (масалан, қулупнай, картошка, оққалдирмоқ ва бошқалар). Баъзан қўшимча илдизлар, қирқилган илдиз поялардан ҳам ривожланади (масалан, зуптурум) ва ипсимон илдиз системасини ҳосил қилади. Иўнғичқада қўшимча илдизлар илдизпоядан тараққий этади, энига ўсиб, иккиламчи ўқилдиз ҳосил юради ва кучли тармоқланади.

4-расм. Илдиз системаси: 1 — бирламчи гомориз; 2— 4 аллориз; 5 — гомориз; 2,3 — ўқилдиз, 4— 5 патак ёки попук илдиз. Асосий илдиз қора рангда кўрсатилган. 5-расм. Иккиламчи ўқилдиз системаси: М— она ўсимлик; Д— она ўсимликдан ажралган ёш ўсимлик. Илдиз системасининг тупроқ таркибида бундай жой-лашиши ўсимликларнинг ҳар хил намлик миқцорига қараб мослашиш даражасини кўрсатади. Юқорида кўрсатиб ўгилган илдиз системаси тўғриси-даги тушунчалар ўсимликларнинг ёши, атрофдаги бошқа ўсимлик илдизлари билан бўладиган муносабатлари, йил фаслларининг алмашинуви билан доимо ўзгариб боради. Бинобарин, иддиз системасининг ривожланишида рўй бе-радиган ўзгаришларни билмасдан, уни ўрганмасдан, ўлкамиздаги чўл, адир, тоғ ва ўрмонларида ўсадиган ўсимликлар уюшмаси ўртасидаги муносабатларни билиш қийин. Маданий ўсимликлар илдиз системаси хусусиятлари-ни ўрганиш деҳқончилик, ўсимликшунослик, агрономия соҳасида муҳим аҳамиятга эга. Ерни ҳайдаш ва унга иш-лов бериш (ўғитлаш, суғориш, чопиш) каби ишларнинг ҳаммаси тупроқ структурасини яхшилаш, экинларнинг илдиз

системасини мукаммал ривожланишига ва ҳосил-дорликни оширишга қаратилган. Илдиз системасининг ўсиши ва экологик хусусиятлари. Илдиз тўхтовсиз, чекланмаган ҳолда ўсиш хусусиятига эга. Ўсимлик уруғдан ривожланиб келаётган дастлабки даврда илдиз системаси унинг ер устидаги органларига нисбатан анча кучли ривожланади. Шунингдек, ўсимлик ҳаётининг кейинги ривожланиш даврида ҳам илдиз бўйига ва энига ўсади. Илдизнинг бўйига ўсиши апекс (ўсиш зонаси)дан бош-ланади. Илдизнинг ўсиши ва тарқалишига таъсир этувчи омиллардан бири намлик ва озиқ моддалардир. Қайси томонда намлик кўпроқ бўлса, қўшимча илдизлар ўша томонга қараб ўсади. Масалан, Ўрта Осиёнинг қумли чўлла-рида ўсувчи ўсимликларнинг илдизлари намликка қараб максимал чуқурликка ўсиб боради ва 2—3 марта тармоқ-ланган қатламлар ҳосил қилади. Жумладан, Қорақумда ўсувчи қора саксовулнинг иддизи 10—12 м чуқурликка ета-ди ва кучли тармоқланган илдиз системасини ҳосил қилиб, ер ости сувларидан фойдаланади. Қумли чўлларда ўсувчи жузғуннинг асосий ўқилдизи 1,5—2 м чуқурликка етиб боради. Унинг ер ости поясидан ҳосил бўлган қўшимча илдизи ёнига ўсиб 20—30 м га етади. Қўшимча илдиз қум-нинг устки қатламларида тўпланадиган намдан фойдала-нади. Натижада қум шамол таъсиридан сақланади. Чўл ва ярим чўл зоналарида ўсувчи ўтчил ўсимлию1ар-дан янтоқнинг ер устки новдалари 50—60 см узунликда бўлиб, илдизи 20—25 м чуқурликка етиб боради ва ер ости сувларидан фойдаланади. Шунинг учун ҳам жазирама ёзда чўлда кўпчилик ўсимликлар қуриб кетганда янтоқ ўсади-ган жой яшил ранглигича қолади. Баъзи ўсимликлар масалан, арча, бодом тоғда тош ва шағал орасида ўсади. Бу хилдаги ўсимликларнинг илдизи ҳар хил кислоталар ажратиб, тошларни емириб, ўсиш учун замин тайёрлайди ва уларнинг орасидаги тўпланиб қол-ган сувни кучли осмотик босим ёрдамида шимиб олади.

Лойтупроқли ерларда ўсувчи ўсимликларнинг илдиз системаси унча чуқурликка кирмайди ва асосан ён илдиз-лар чиқариб, тупроқнинг устки қатламларида жойлашади. Иддизлар тупроқ қатламида қандай чуқурликда жой-лашишига кўра икки хил бўлади: 1) бўйига ёки энига ўсувчи илдизлар. Бу типдаги илдизлар кўпинча субстрати қаттиқ бўлган тупрокларда ўсувчи ўсимликларда кузатилади. Улар-да асосий ўқиддиз маълум вақтгача ўсиб, кейин қурийди ва ён ҳамда қўшимча илдизлар ривожланади; 2) Чуқур-ликка (вертикал) ва энига (горизонтал) ўсувчи илдизлар. Бу хилдаги илдизларга универсал илдиз системаси дейила-ди (саксовул, шувоқ, лагохилус-кўкпаранг ва бошқа чўлда ўсувчи ўсимликлар). Илдиз системасининг қанча чуқур кириши, қай дара-жада ва қандай чуқурликда тармоқланиши ўзгарувчан бўлиб, ўсимлик турига хос белгидир. Масалан, маккажў-хорининг илдиз системаси 1,5—2 м, карам — 1,5 м, ток- нинг ўқилдизи 5—7 м чуқурликка боради, ён илдизлари-нинг диаметри 2—4 м га етади. Илдиз анатомияси Илдиз зоналари. Ёш илдизнинг учи ёки апекси жуда кўп паренхиматик ҳужайралардан ташкил топган бўлиб, у илдиз қини билан қопланган. Илдиз қини юпқа пўстли тирик ҳужайралардан иборат. Улар узлуксиз равишда апекс меристема ёш ҳужайраларининг янгиланиб туришидан ҳосил бўлади. Илдиз қинининг ташқи ҳужайралари ўзи-дан шилимшиқ модда ажратиб, учининг тупроқда ўсиши-ни осонлаштиради. Илдиз қинининг марказий қисмини колумела деб аталадиган ҳужайралар ташкил этади. Бу ҳужайраларда жуда кўп миқдорда крахмал доначалари тўпланади ва илдиз апексининг тупроқ заррачалари ичида ўсишига имкон беради. Сувда ўсадиган ўсимликларда ва паразитлик қилиб яшайдиган ўсимликларнинг илдизида қин бўлмайди. Илдиз қинининг остида меристематик хусусиятини сақлаб қолган ҳужайралардан ташкил топган бўлинувчи зонажойлашган, унинг узунлиги 1 мм. Бу зонадаги ҳужай-ралар цитоплазма билан тиғизланган бўлиб, унда

вакуола ҳали шаклланмаган бўлади. Микроскоп остида ёш илдиз-нинг бўлинувчи зонаси доимо сариқ рангда кўринади. Бўлинувчи зонадан кейин ўсувчи зона шаклланади (2-расм, 11). Бу зонада иддиз ҳужайралари сон жиҳатидан кўпаймайди, аммо цитоплазмада вакуоланинг пайдо бўли-ши хисобига унинг ҳажми йириклашиб, ҳужайралар бўйига чўзилади. Ундаги ҳужайралар тургор ҳолатда бўлиб, катта куч билан тупроқнинг майда заррачаларини ёриб ўтиш хусусиятига эга. Ўсувчи зона учидаги ҳужайралар бир оз вақт ўтгандан сўнг ўсишдан тўхтайди ва бу ҳужайралардан илдиз тукча-лари ҳосил бўлади (2-расм, А, 2). Бу тукчалар бир неча см узунликда бўлиб, тупроқ заррачалари билан жипс ўра-лади. Илдизнинг тукчалар билан қопланган қисми сўрув-чи ёки ютувчи зона деб аталади. Маълум вақг ўтгандан кейин тукчалар ризодерма ҳужай- ралари билан биргаликда ҳаётчанлик хусусиятини йўқо-тиб қурийди. Ризодерма ўрнига қопловчи тўқима — экзо-дерма юзага келади (6 расм, 5). Улар ўтказувчи тўқима-нинг флоэма ва ксилема ҳужайраларини ҳимоя этади. Илдизнинг ўсиш апексидаги меристема ҳужайралари бўлинишни давом этиб, ички ва ташқи (илдиз қини) то-монга ҳужайраларга ажралади. Мана шу хусусияти билан илдиз новдадан кескин фарқ қилади. Илдиз апексидаги инициал ҳужайралар сони ва улар-дан тўқималарнинг келиб чиқиши турли систематик гуруҳ ўсимликлари учун ҳар хилдир. Масалан, баъзи қирққу-лоқсимонлардан (қирқбўғин, қирққулоқ ва баъзи плаун-ларнинг) илдиз апексидаги бўлинувчи зонада фақат битта инициал ҳужайра бўлиб, илдизнинг барча тўқималари шу инициал ҳужайранинг бўлинишидан юзага келади. Ёпиқ уруғли ўсимликлар апексида бир неча инициал ҳужайралар мавжуддир. Уларнинг тузилиши ва бўлиниши икки ва бир паллали ўсимликларнинг илдизида ҳар хил. Масалан, икки паллали ўсимликларда у уч қаватдан ибо-рат бўлиб, ҳар бир қаватда 1—4 гача инициал ҳужайра

5-расм. Илдизда доимий тўқималарнинг ҳосил бўлиши: 1 — ўсиш зонаси; 2— 6 илдиз зоналарини кўндаланг кесими; икс — иккиламчи ксилема; ИФ— иккиламчи флоэма; к — камбий; мкс — метаксилема; мф — перидерма; пф — протофлоэма; лц —церицикл; рд — ризодерма; экз — экзодерма; э« — эндодерма; қ — қин. мавжуд. Пастки дерматоген қаватдан, ризодерма ва илдиз қини, ўрта ва юқори қаватдан ҳамма тўқималар вужудга келади жумладан, ўрта қаватдаги ташқи меристемадан — периблема (юнон. периблема — қоплам), устки ини- циал қаватдан пайдо бўладиган ички меристема ҳужайра-ларидан плерома (юнон. плерома — тўлдирмоқ) тўқи-малари вужудга келади. Кейинчалик меристема ҳужайра-лари доимий тўқимага айланади. Периблема илдизнинг бирламчи пўстлод тўқималарини, плерома эса марказий цилиндрни ҳосил қилади. Бир паллали ўсимликларда энг пастки инициал қават-дан илдиз қини, периблеманинг ташқи қаватидан эса ри-зодерма шаклланади.

Илдизда доимий тўқималарнинг ҳосил бўлиши. Илдиз меристема ҳужайраларининг бир неча марта энига ва узу-насига бўлиниши туфайли доимий тўқималар юзага кела-ди. Бу жараённинг тараққий этиши натижасида (6-расм-да кўрсатилган) бўлинувчи зонадан бироз юқорироқда периблема ва плеромалар ўртасида чегара ҳосил бўлади. Улар катта-кичиклиги ҳамда жойлашиш хусусияти жиҳа-тидан бир-биридан фарқ қилади. Илдизнинг сўрувчи зонасида ризодерма (эпиблема) тўқимаси ҳосил бўлади (6-расм, 4). Ризодерма бажаради-ган вазифаси жиҳатидан энг муҳимдир. Чунки ҳар бир ризодерма ҳужайраларидан узунлиги 1—2 мм ва баъзан 3 мм келадиган тукчалар (эпиблема) ҳосил бўлиб сўриш зо-насининг юзасини кенгайтиради. Тукчаларнинг пўсти жуда ҳам юпқа целлюлоза ёки пек-тин моддасидан ташкил топган, унинг ичида цитоплазма ва ядро бўлади. Тукчалар ўзидан шилимшиқ модда чиқа-риб букилади, тупроқ заррачалари билан ўралади, бу озиқ моддаларни енгил ўзлаштиришни таъминлайди. Илдиз тукчаларининг миқцори тупроқ намлигига ва ўсимлик ту-рига кўра ҳар хил: масалан, маккажўхорининН мм2 сўрув-чи зонасида илдиз тукчалари 425 та, олмада — 300 та, ло-вияда — 230 та, бир туп сулида — 14 тагача бўлади. Шу билан бирга илдиз тукчаларининг ҳаётчанлиги ҳам бир хил эмас. Масалан, ғўзанинг илдиз тукчалари 14—48 кун-гача, адирларда ўсувчи лагохилуснинг илдиз тукчалари эса 10-—15 кунгача яшайди. Ризодерма (эпиблема) ҳужайраларининг ҳаммаси ҳам иддиз тукчалари ҳосил қилмайди. Илдиз тукчаларини ҳосил қилувчи ризодерма ҳужайраларига трихобласт (юнон. т р и -хос —соч; бластос —муртак) деб аталади. Сувда ва ботқоқлик ерларда ўсувчи ўсимликлар (масалан, тропик ўрмонлардаги дарахтлар устида ўсувчи эпифит — орхея-дошларнинг қўпчилик вакилларида — нилуфар, виктория, кувшинка ва бошқалар)нинг илдизларида тукчалар бўл-майди. Ризодерма ҳужайраларининг гиалоплазмасида жуда кўп рибосом ва митохондрий бўлади. Улар муҳим физиологик функцияни бажаради. Айниқса тупроқ таркибидаги эри-ган минерал моддаларни фаол шимиб олиш

вақтида ми-тохондрий тез ривожланиб энергия ажратади. Бу энергия моддаларни шимиб олишга сарфланади. Периблемадан юпқа пўстли тирик паренхима ҳужай-раларидан ташкил топган бирламчи пўстлоқ юзага келади (6-расм, 3). У ўз навбатида, уч қисмдан: экзодерма, ме-зодерма, эндодермадан иборат. Экзодерма бир ёки бир неча қават ҳужайрадан иборат бўлиб, ризодерма остида жойлашади (6-расм, 5). Ривож-ланишининг дастлабки даврида улар бир-бирига зич жой-лашган паренхима ҳужайраларидан ташкил топади. Ке- йинчалик ҳужайра деворида суберин тўпланади, лекин тириклик хусусиятини йўқотмайди. Шу хусусияти билан ризодерма пўкак қаватидан фарқ қилади. Экзодерма баъ-зи хусусиятлари жиҳатидан эндодермага ўхшаш бўлади. Унинг айрим ҳужайралари целлюлозанинг пўстидан таш-кил топган бўлиб, ўтказувчи ҳужайралар деб аталади. Бу ҳужайралар орқали озиқ моддалар ҳаракатланади. Экзо-дерма ҳужайралари ҳаётчанлигини йўқотгандан сўнг унинг ҳужайра деворлари пўкакка айланади ва ҳимоя вазифаси-ни бажаради. Экзодерма бир паллали ўсимликларнинг илдизларида аниқ қўринади, чунки уларда илдизнинг бирламчи тузи-лиши узоқ вақтгача сақланади. Икки паллали, очиқ уруғ-лиларда эса камбий тез ҳосил бўлади ва пўстлоқ ўлади, унинг остида перидерма ривожланади. Мезодерма бир неча қават паренхима ҳужайраларидан ташкил топган бўлиб, экзодерма ва эндодерма ўртасида жойлашиб бирламчи пўстлоқни юзага келтиради. Унинг четки ҳужайралари майда ва зич жойлашган бўлиб, ўрта- даги ҳужайралари йирик, уларнинг орасида бўшлиқлар учрайди. Бу бўшлиқлар аэренхима тўқималарини ҳосил қилади ва илдиз ўқи бўйлаб чўзилиб каналчаларга айла-нади. Аэренхима тўқималари орқали пўстлоқ ва ризодер-ма ҳужайраларининг нафас олиши учун ҳаво ва газлар ҳара-катланади. Аэренхима тўқимаси ботқоқларда ўсувчи ўсим-ликларнинг илдизида бўлади (7-расм). Мезодерма ҳужайра оралиғидаги аэренхима тўқимаси ўсимликнинг новда,

барг ҳужайрааро бўшлиқлари билан туташиб биттаяхлит системани ташкил этади. Ботқоқливда ўсадиган ўсимликларда кислород шу ҳужайрааро бўшлиқ-лар ёки каналлар орқали новдадан илдизга ўтади. Аэренхима тўқима ҳужайраларининг деворлари юпқа ва эгилувчан, шу сабабли улар билан ёнма-ён мустаҳкам-лик берувчи тўқима склеренхима юзага келади. Илдизнинг пўстлоқ паренхима ҳужайраларида ҳар хил моддалар синтез қилинади ва тўпланади. Шу моддалар ҳисобидан ризодерма ҳамда бошқа тўқималар озиқлана-ди, бундан ташқари дарахт, бута ва ўтчил ўсимликларнинг илдиз пўстлоқларида, замбуруғлар яшаб микориза (юнон. м и к е с — замбуруғ, р и з а — илдиз) ҳосил қилади. Эндодерма бирламчи пўстлоқнинг ички қаватини таш-кил этади. Унинг ҳужайралари бир-бири билан зич жой-лашган узун ва қисқа тирик паренхимадан иборат. Асосий вазифаси мезодермадан кўндалангига оқиб келадиган мод-даларни марказий ўзакка (стелга) йўналтиришдан иборат. Онтогенез жараёнида эндосперма ҳужайралари зич, узу-насига бир қатор (камдан-кам икки қатор) жойлашади. Бу ҳужайралар юпқа пўстли бўлиб, Каспар ҳалқаси ёки белбо-ғини ҳосил қилади. Бу плаунлардан ташқари бошқа ҳамма ўсимликларда кўринади. Кўпчилик юксак спорали ўсим- ликларда эндодерманинг тараққиёти биринчи давр билан чегараланади. Баъзи ўсимликларда эса эндодерма иккинчи даврга ўтади. Иккинчи даврда эндодерма пўстининг ичка-ри томонида целлюлоза билан субериндан ташкил топган яхлит қалинлашган қават ҳосил бўлади. Буни ён илдизлар вужудга келган зонада кўриш мумкин. Бироқ, ўқ илдиз-нинг ксилема гурухлари қаршисидаги қалинлашмасдан қол-ган ҳужайралар (ўтказувчи ҳужайралар) бошланғич ҳолати-ча қолади. Ўтказувчи ҳужайралар ўсимликлар ҳаётида ни- ҳоятда катга аҳамиятга эга. Чунки, пўстлоқдан келадиган моддалар марказий ўзакка, ундан пўстлоққа фақат эндо

7-расм Сагех аси1а илдизида аэренхима ва склеренхима ҳужайралари (аэренхима хужайралари ичида крахмал доначалари жойлашган). дерманинг тирик протопласти орқали ўтади. Каспар ҳалқ-асидан моддалар ўтмайди. Ривожланишнинг учинчи дав-рида эндодерма ҳужайраларининг пўсти нотекис қалинла-шиб пробкаланиш ёки ёғочланиш содир бўлади. Қалин де-ворли эндодерма ҳужайралари ўтказувчи тўқимани ҳимоя қилади ва илдизнинг мустаҳкамлигини оширади. Натижа-да бирламчи пўстлоқ ҳаётчанлигини йўқотади, пироварди-да емирилиб тўкилади. Бир паллали ўсимликларнинг ил-дизида иккиламчи тузилиш бўлмайди. Шунинг учун улар-да эндодерма узоқ сакданади ва ривожланишнинг учинчи даврини ўтказади. Шундан сўнг эндодерма механик тўқи-ма вазифасини бажаради.

Марказий цилиндр — плеромадан ҳосил бўлади, у асо-сан перицикл ва ўтказувчи система (бирламчи ва икки-ламчи ксилема, флоэма)дан иборат. Перицикл (юнон. пери —ёнида; циклос —ҳалқа) ёш илдизларда (бўлинувчи зонада) вақтинча меристема ва-зифасини бажарувчи (эндодерма остида жойлашган) ти-рик ҳужайралар бўлиб, марказий цилиндрни ўраб олади (6- расм, 3). Ёпиқ уруғли ўсимликларда перицикл асосан бир пал-лали (ғалла, агава, драцена)ларда, баъзан икки паллалиларда (ёнғоқ, каштан, тол, каркас) ҳамда очиқуруғлиларда бир неча қават ҳужайралардан иборат. Сувда ўсувчи ва паразит ўсимликларда перицикл бўлмайди. Илдизнинг бошланғич тузилиш даврида перициклдан ҳамма ён ил-дизлар юзага келади. Икки паллали ўсимликларда илдиз-нинг иккиламчи тузилиши вақгида перицикл камбий би- лан туташиб иддиз нурларини, йўғон тортган илдизларда феллоген ҳосил бўлишда фаол қатнашади. Баъзан перицикл ҳужайраларининг айлана қалинлиги бир хил бўлмайди. Масалан, ёнғоқ ва айрим ғалладош-ларда перицикл кўп қаватли бўлиб, ксилема эса флоэма нурлари қаршисида узилади, шунинг учун протоксилема эндодермага тақалади. Перицикл ҳужайраларида смола, мой йўллари бўлиши мумкин. Ғалла ўсимликларида пе-рицикл ҳужайраларининг деворлари қалинлашиб ёғочла* нади ва мустаҳкамлик берувчи вазифани бажаради. Марказий цилиндр асосан ўтказувчи найлардан таш-кил топган, шунинг учун ҳам стела деб аталади. Стела плеромадан тараққий этади. Стелнинг ташқи қаватидан перицикл (юнон. пери — ёнида; циклос — ҳалқа) ҳалқаси ҳосил бўлади. Унинг ҳужайралари узоқ вақтгача меристе-ма хусусиятини сақлайди. Перицикл ҳужайраларининг бўлинишидан ён илдизлар ҳосил бўлади. Перицикл ости-да прокамбий юзага келади ва бошланғич ўтказувчи тўқи-мага айланади. Ўтказувчи тўқима флоэма ва ксилемадан иборат. Флоэма ксилемадан илгари тараққий этади; даст-лаб перицикл яқинида йўлдош ҳужайралари элаксимон бўлмаган найлар юзага келади ва протофлоэма ҳосил бўла-ди. Кейинчалик флоэма

элементлари (йўлдош ҳужайра-лари элаксимон найлар) илдизнинг марказга яқин жойи-да ҳосил бўлади ва метафлоэма ривожланади (6-расм, 3, 4). Протофлоэма билан метафлоэма биргаликда бирламчи флоэмани ташкил этади. Флоэманинг ксилемадан олдин юзага келишига асо-сий сабаб шундан иборатки, илдиз апексидаги меристема ҳужайраларининг фаолияти учун зарур бўлган пластик моддаларни ўтказиб беради. Илдиз апексидан узокда ксилема шаклланади. Унинг биринчи элементи (протоксилема) ўсиш зонасида юзага келади. У чўзилиш хусусиятига эга. Шу сабабли ҳалқаси-мон, спиралсимон, нуқтали ҳошиялари бор трахеидлар (трахеид ёки найча) кўринишида бўлади. Иддизнинг бўйига чўзилиши тўхташ вақтида улар тўрсимон ва порали бў-лади. Ўтказувчи най тола тутгамлари шакллангандан сўнг бир-ламчи ксилема юлдуз шаклида жойлашади. Ксилема нур-лари орасида навбати билан флоэма шаклланади. Юлдуз шаклидаги ксилема нурларининг сони турлича, масалан, диарх — икки нурли; триарх — уч нурли, полиарх — кўп нурли бўлади. Илдизнинг иккиламчи тузилиши. Илдизнинг ўсиши на-тижасида унинг бошланғич тузилиши ўзгариб, иккиламчи тузилишга ўтади. Бу ўзгариш камбий ҳосил бўлиши билан бошланади. Камбий флоэма ва ксилема ҳалқалари ораси-даги асосий паренхима тўқимасининг ички, яъни ўзак томонидан флоэма боғламларида тарқалиб кетган қисм-лардан вужудга келади. Уларнинг ҳужайралари бўлиниб, иккиламчи ксилема ҳосил қилади. Ксилема нурининг ичи- да жойлашган перицикл ва паренхима ҳужайралари ҳосил қилган камбий ёйлари туташиб, камбий ҳалқасини вужудга келтиради (8-расм, Б6). Камбий ҳалқаси ташқарига ик-киламчи флоэма ва иккиламчи ксилема ишлаб чиқаради. Камбий ҳалқаси вужудга келгандан сўнг, иккиламчи фло-эма четга сурилиб, ксилема марказдан жой олади ва тез ривожланади. Агар бу жараён узоқ давом этса, илдиз анча йўғонлашади. Аммо иддизда худди пояникига

ўхшаш дав-рий ўсиш ҳалқаларини аниқлаш қийин. 8-расч. Икки паллали ўсимликларда илдизницг иккиламчи тузилиши. 1 — эпиблема; 2 — бошланшч пўстлоқ (В); 3 — бошланғич ксилема; 4 — камбий ёйлари; 5 — камбий ҳалқаси; 6— эцдодерма; 7— перицикл; 8 — иккиламчи флоэма;9— иккиламчи ксилема; 10— экзодерма; 11 — перидерма. Илдизнинг иккиламчи тузилиш даврида бошланғич пўстлоқ элементлари экзодерма (эпиблема) емирилади, ўрнига иккиламчи пўстлоқ — пўкак камбийси — феллоген ҳосил бўлади. Ўз навбатида феллоген ҳужайралари бўли-ниб ички қават феллодермани ва ташқи қават пўкакни ҳосил қилади. Ўтказувчи тўқима ҳужайраларида ҳам ўзга-риш юз беради. Иккиламчи ксилема орасида кўндаланг жойлашган радиал нурлар, коллатерал тола найлар билан алмашади. Илдизнинг иккиламчи тузилиши очиқ уруғли ва икки паллали ўсимликларга хос хусусият бўлиб, бир паллали ва қирққулоқсимонларда бирламчи тузилишда қолади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Агрохимия (Под ред. Б. А. Ягодина). Москва, 1982. 2.Вопросы агротехники возделывания лекарственных культур. Часть 1, Москва, 1978. 3. Справочник по лекарственным культурам. Воронеж, 1963. 4. Холматов Х. Х., А. И. Қосимов русча-латинча-ўзбекча доривор ўсимликлар луғати, Тошкент, 1992. 5. Холматов Х. Х., Аҳмедов Ў. А. „Фармакогнозия“, Тошкент, 2007 й. 6. Мусаев Б. С. „Ўғит қўллаш тизими“, Тошкент, 1998. 7. Атабоева Ҳ. Н. ва бошқалар. Тошкент, 1995. Ўсимликшунослик. 8. Мурдахаев Ю. М. Лекарсвенные культуры в Узбекистане, Ташкент, 2001. 9. Мурдахаев Ю. М. Ўзбекистонда ватан топган доривор ўсимликлар. Тошкент, 1990. 10. Турова А. Д. Сапожникова Э. Н. Лекарственные растения СССР и их применение. Москва, 1982. 11. Мусаев Б. С. Агрокимё. Тошкент, 2001. 12. Эрматов А. Суғориладиган деҳқончилик. Тошкент, 1983. 13. Холматов Х. Х., Ҳабибов. Ўзбекистон доривор ўсимликлари. Тошкент, 1971. 14. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. Москва, 1976.

O'xshashlar

Вегетатив аъзолар. Илдиз ва унинг вазифаси

Илдиз ва илдизлар системаси

Механик, ўтказувчи, ажратувчи ва асосий тўкималар. Илдиз морфологияси.Илдизни физологик ва анатомик тузилиши

Антэкология фани хамда унинг шаклланиши хакида умумий тушунча

Юксак ўсимликларнинг вегетатив органлари