Sitoplazma hujayraning vakuolyar tizimi. Sitoplazma - Biologiya - Referatlar

Sitoplazma hujayraning vakuolyar tizimi. Sitoplazma

Yuklangan vaqt:

12.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

24.068359375 KB

Ko'chirib olish

Sitoplazma hujayraning vakuolyar tizimi. Sitoplazma Reja: Sitoplazma  Gialoplazma  Sitoplazmaning kimyoviy tarkibi

Hamma organizmlarning hujayralari hayot faoliyatning barcha tomonlarini o’zida namoyon qiluvchi yagona tuzilish planiga ega. Hujayra uch asosiy komponentlardan-tashqi membrana, sitoplazma va yadrodan tashkil topadi. Hujayraning tanasi va uning ichidagi narsalari tashqi muhitdan yoki ko’p hujayrali organizmlarning hujayralari bir-birlaridan sitoplazmatik membrana orqali ajralib turadi. Sitoplazmatik membrananing tashqi yuzasida hujayra qobig’i yoki devori joylashadi. U prokariotlarda, ayniqsa, o’simlik hujayralarida juda yaxshi ko’rinadi. Hujayraning yadrodan tashqari barcha qismlari sitoplazma deb ataladi. Hujayra ichidagi barcha organoidlarni tutib turuvchi tirik suyuq massani protoplast deb ataladi. U sirt tomondan hujayra devoriga yopishib turuvchi sitoplazmaning tashqi membranasi- plazmalemma bilan o’ralgan bo’lib, tonoplast qavati bilan esa vakuoladan chegaralanib turadi. Protoplast sitoplazma, membrana va organoidlardan tarkib topgan bo’lib, bu organoidlar sitoplazmaning mezoplazma qatlamida joylashadi va o’zaro yaqin fiziologik munosabatda bo’ladi. Sitoplazma protoplastning asosiy massasini tashkil qiladi, boshqa organoidlar esa sitoplazma ichida bo’ladi. Hayvon hujayralarida sitoplazmaning bunday asosiy moddasini matriks yoki gialoplazma deb ataladi. Sitoplazma ilashuvchan shilimshiq, rangsiz, tiniq, yarimsuyuq holatdagi modda. Lekin sitoplazmaning suyuqlik holati o’zgarishi mumkin. Faol yashayotgan o’simlik hujayralarida u suyuq bo’lsa, tinch holatdagi quruq, spora va urug’larda deyarli qattiq holda bo’ladi. Eukariotik hujayralarning sitoplazmasi bir xil emas. Tuzilishi va tarkibiga ko’ra u o’z ichiga gialoplazma, membranali va membranasiz komponentlarni oladi. Bir membranali komponentlarga vakuolyar sistema (endoplazmatik to’r, Golji apparati, lizosomalar, vakuolalar), membranali organellalar (mitoxondriya va plastidlar), membranasiz komponentlarga esa, hayvon hujayralari uchun xarakterli bo’lgan sentriolalar, membranasiz makromolekulyar kompleks va strukturalar- ribosomalar, mikronaychalar va mikrofilamentlar kiradi.

Gialoplazma Gialoplazma (hyaline-yaltiroq) sitoplazma matriksi bo’lib, hujayraning eng muhim qismi, uning xaqiqiy ichki muhitini anglatadi. Unda yadro va hujayraning barcha organoidlari joylashadi. Elektron mikroskop ostida sitoplazma matriksi gomogen yoki mayda donachali struktura holida ko’rinadi. Gialoplazma o’z ichiga turli biologik polimerlar-oqsillar, nuklein kislotalar, polisaxaridlarni biriktiruvchi murakkab kolloid sistema hisoblanadi. Bu sistema zol (suyuq) holatidan gel va aksincha, geldan zol holatiga o’ta oladi. Elektron mikroskopik va fizik-kimyoviy usullarni qo’llash orqali sitoplazma tashkillangan, tartibga solingan ko’p komponentli sistema ekanligi haqida tasavurlar hosil bo’ldi. Gialoplazmaning ayrim zonalari sharoit va funksional holatiga qarab o’zining agregat holatini o’zgartira oladi. Masalan, tubulin oqsili molekulalarining ayrimlari gialoplazmada tarqalgan holda bo’lib, ma’lum vaqtda ular yig’ilishib mikronaychalarning uzun naysimon strukturasini hosil qiladi. Mikronaychalarning o’z-o’zini yig’ish xususiyati qaytar jarayon hisoblanadi. Hujayra hayotining sharoiti o’zgarsa, mikronaychalar tubulini monomer molekulalarga parchalanib ketadi. Ko’pchilik hujayralarda, amyobalarda, turli epiteliy hujayralarida gialoplazma ingichka iplarni tutadi, ular bir-birlarini turli yo’nalishlarda kesib o’tib kigizga o’xshash strukturani hosil qiladi. Shunday qilib, dastlab qaraganda gomogen bo’lib ko’ringan gialoplazmada oqsil molekulalarining turli fibrillyar, ipsimon komplekslari hosil bo’lishi yoki parchalanib ketishi mumkin ekan. Agar hujayra gomogenatidan yadro, membranali strukturalar va ribosomalarni cho’kmaga tushirilsa, cho’kma usti suyuqligi ( sitozol ) gialoplazmaning barcha kimyoviy komponenlarini o’z ichiga oladi.

Gialoplazma tarkibiga makromolekulyar moddalardan asosan, turli globulyar oqsillar va sitoplazmatik matriks fermentlari kiradi. Ular eukariotik hujayralar umumiy oqsillarining 20-25 % ini tashkil qiladi. Bakterial hujayralarda gialoplazma oqsillari umumiy oqsillarning 50 % ini tashkil qiladi. Matriksning eng muhim fermentlariga glikoliz fermentlari, qand, azotli asos, aminokislotalar, lipid va boshqa muhim birikmalar metabolizmi fermentlari kiradi. Matriksda oqsil sintezida aminokislotalar va DNK larni faollashtiruvchi fermentlar bo’ladi. Hujayraning osmotik, bufer xususiyatlari gialoplazma strukturasiga bog’liq bo’ladi. Gialoplazmaning eng muhim xususiyatlaridan biri shuki, u yarim suyuq muhit sifatida hujayraning barcha strukturalarini birlashtiradi va ularning birbirlari bilan ta’sirlanishini ta’minlaydi. Gialoplazma orqali aminokislotalar, yog’ kislotalari, nukleotidlar, qandlarning hujayra ichida tashilishi amalga oshadi. Gialoplazmada ionlarning plazmatik membranaga va undan tashqariga, mitoxondriyalarga, yadro va vakuolalarga doimiy oqimi bo’lib turadi. Gialoplazma ATF molekulasi massasini saqlash va ko’chib turish zonasi hisoblanadi. Faqat gialoplazma orqali suvda erigan turli moddalarning hujayraga kirishi va chiqishi amalga oshadi. Gialoplazmaga fagotsitoz yo’li bilan nisbatan qattiq zarrachalar, pinotsitoz yo’li bilan esa suyuq tomchilar kiradi. Bu moddalar gialoplazmada turli joylarga tarqaladi va o’zgarishlarga uchraydi. Gialoplazmada zahira moddalarning to’planishi sodir bo’ladi. Gialoplazma struktura va morfologik jihatdan to’liq o’rganilmagan. 1980 yilda K.Porter elektron mikroskop orqali hujayra gialoplazmasida mikrotrabekulyar to’r (sistema) deb ataluvchi strukturani kuzatdi. U o’ta yupqa kesmalarda yaxshi ko’rinmaydi, ammo butun hujayralarni o’rganilganda sitoplazmaning ayniqsa, chetki qismlarida uch o’lchamli to’r shaklida ko’rinadi. Bu sistema bir-birini turli yo’nalishlarda kesib o’tuvchi va hujayra ichi komponentlari-mikronaychalar, turli fibrill strukturalar, membranali organellalar va plazmatik membranalarni bir-biriga bog’lovchi ingichka(yo’g’onligi 2-3nm) fibrilli to’rdan iborat bo’ladi. Fibrillar kesishgan joylarda ribosomalar guruhi

(polisoma) joylashadi. Ingichka iplar sistemasi gialoplazmani oqsillarga boy bo’lgan suyuq va trabekulalar oralig’idagi suyuq fazaga ajratadi(ilova,2). Trabekulyar sistema bir-biri bilan birikib murakkab kompleksni hosil qiluvchi turli oqsillardan tashkil topadi. Uning funksional ahamiyati hujayraichi sinchini hosil qilishdangina iborat bo’lmay, ular sitoplazmada turli organoidlar, fermentlarning doimiy joylashishlarini ham ta’minlaydi. Bu sistema tashqi muhit faktorlarining o’zgarishi natijasida parchalanib ketishi mumkin. Sitoplazmaning kimyoviy tarkibi Sodda hayvonlar, o’simlik va hayvon hujayralari o’xshash moddalarni o’z tarkibida tutadi. Bu ularning kelib chiqishini umumiy ekanligini ko’rsatadi. Tirik hujayra sitoplazmasini, uning murakkab qurilishini buzmagan holda kimyoviy tahlil qilib bo’lmaydi. Sitoplazmani oddiy uy haroratida hujayra tarkibidan ajratib olinsa, uning tirik holatiga xos kimyoviy tarkibi buzilishi mumkin. Shuning uchun sitoplazmani ajratib olish va kimyoviy tahlil qilish 0-4 0 S da olib boriladi. Hujayraning tarkibida 60 ga yaqin kimyoviy element borligi aniqlangan. Hujayrada faqat tirik tabiat uchun xos deb hisoblanishi mumkin bo’lgan element topilgan emas. Hujayraning tarkibida kimyoviy birikmalardan suv-75-85% ni, oqsillar- 1020%,yog’lar-1-5%,karbonsuvlar-0,2-2,0%,nuklein kislotalar-1-2%, past molekulali organik moddalar –0,1-0,5% va anorganik moddalar-1,0-1,5% tashkil qiladi. Suv hujayraning hayotida katta ahamiyatga ega, uning ishtirokida murakkab biokimyoviy jarayonlar amalga oshadi. Hujayrada suv erkin va bog’langan holda bo’ladi. Moddalar almashinuvi jarayonida o’zaro reaksiyaga kiruvchi moddalarning erituvchisi sifatida suv ishtirok etadi. Bog’langan suv (hamma suvning 4,5% i) oqsil molekulalari tomonidan ushlab turiladi va sitoplazmaning tarkibiga kiradi. Suv sitoplazmaning oqsil moddalar va boshqa murakkab organik

moddalarning mayda zarrachalari bilan birga dispers sistema hosil qiladi. Dispers lotincha so’z bo’lib, tarqalmoq ma’nosini anglatadi. Bunda suv dispers muhiti deb atalib, unda tarqalgan moddalarning mayda zarrachalari dispers fazasi deyiladi. Sitoplazma quruq moddasining asosini yuqori molekulali oqsillar tashkil qilganligi uchun u kolloidli tabiatga ega. Agar kolloid eritmadagi misellalar zolzaryadlarini va gidrat qatlamlarini butunlay yo’qotsa, kolloid zarrachalari bir-biri bilan yopishib yirik zarrachalar hosil qilgan holda muhitdan ajralib chiqib ketadi. U hodisaga koagulyatsiya (ivish) deb ataladi. Bunday holda kolloid zarracha yana qaytib zol holatiga kelmaydi. Ko’pchilik gidrofil kolloidlari eritmalarda, jumladan sitoplazmada, muhitdagi suv kamaya borishi bilan kolloid zarrachalari butun eritma ichida tutash to’rlar hosil qiladi, natijada muhit o’z harakatchanligini yo’qotadi. Shunday qilib, kolloid zarracha bir butun tutash fazadan va muhitdan iborat bo’lib qoladi. Bunday hodisa studenlashish deb ataladi. Kolloid zarrachaning ivigan holati gel deb ataladi. Ivigan vaqtda faza bilan muhit bir-biridan ajralmaydi. Iviq yana suv shimib zol holatiga o’tishi mumkin. Masalan, urug’ pishib yetilayotganda u suv yo’qotib hujayralardagi sitoplazma iviq holatiga o’tadi. Urug’ning unish paytida unga suv shimilib sitoplazmaning ilgarigi kolloid holati tiklanadi. Bu sitoplazmaning eng muhim xususiyatlaridan biridir. Hujayrada sintez va parchalanish, kolloidlar koagulyatsiyadan gellarning hosil bo’lishi va ularning yana qaytadan zolga aylanish jarayonlari to’xtovsiz bo’lib turadi. Bu jarayonlarni qanchalik shiddat bilan borishi sitoplazma kolloidlari bilan elektrolitlari orasida uzluksiz kechadigan munosabatlarga bog’liq. Bu munosabat natijasida sitoplazma kolloidlaridagi oqsil moddalar o’z zaryadlarini tez o’rgartiradi. Bu hol sitoplazma kolloidining barqarorligini ta’minlaydi va unda boradigan fiziologik jarayonlarni odatdan tashqari ravishda kengaytiradi. 50-60 0 S da sitoplazma tirikga xos strukturasini yo’qotib, undagi oqsillar denaturatsiyaga uchraydi. Lekin 70-80 0 haroratli suv muhitda yashaydigan bakteriyalar va ko’k- yashil suv o’tlari, qaynoq buloqlarda yashaydigan baliqlar ham mavjud. Pichan

tayoqchasi deb ataladigan bakteriyalarning sporalari 30 minut davomida qaynatilganda ham o’lmaydi. Hujayra tarkibidagi suv yo’qotilsa, u kam faol bo’lib qoladi va barcha hayotiy belgilarni yo’qotishi va anabioz holatiga tushishi mumkin. Hujayradagi barcha reaksiyalar faqat suv ishtirokida bo’ladi. Masalan, oqsillar, yog’lar va karbonsuvlarning parchalanishi suv bilan bo’ladi. Bunday reaksiyalar gidroliz deyiladi. Hujayradan suvni chiqarib yuborilganda miqdor va ahamiyat jihatidan birinchi o’rinni oqsillar egallaydi. Oqsil hujayraning quruq holdagi og’irligini 50- 80% ini tashkil etadi. Oqsillar- g’oyat murakkab moddalardir. O’zining kimyoviy tarkibiga ko’ra azot, uglerod, kislorod va vodorodning birikmalari hisoblanadi. Azotning ishtirok etishi bular uchun xos bo’lib, u tufayli oqsil birikmalari karbonsuv va yog’lardan ajralib turadi. Oqsillar sanab o’tilgan elementlardan tashqari oltingugurt, fosfor saqlaydi. Quruq oqsil moddasining taxminan, 50 % ini uglerod, 21,5-23,5 % ini kislorod, 15-17% ini azot, 6,3% ini vodorod va 0,3-2,5 % ini oltingugurt va fosfor tashkil qiladi. Oqsillar nihoyatda xilma-xildir va tarkibining murakkabligi bilan bir-biridan farqlanadi. Ularning har-xil turlari organizmda bir xil ahamiyatga ega emas. Oddiy oqsillar- protein lar orasida haqiqiy oqsillar- albumin lar (qon zardobi oqsili) va globulin lar (qon fibrini, muskul oqsili) eng muhimlaridir. Shuningdek, proteinlarga tayanch to’qimalarda asosiy materal bo’lib xizmat qiluvchi va qaynatganda yelim beruvchi albuminoidlar ( kollagen , xondrin , keratin ) ham kiradi. Hujayra hayotida murakkab oqsillarning oqsil bo’lmagan moddalar bilan birikmalarining ahamiyati ham katta. Sitoplazma tarkibidagi oqsillarning ko’p qismi lipoidlar bilan birikib lipoprotoidlar (mitoxondriyalarda, ichki to’rsimon apparatda), nuklein kislotalari bilan birikib nukleoproteidlar (yadro, sitoplazmada), karbonsuvlar bilan birikib glikoproteidlar (shilimshiq), turli pigmentlar bilan birikib xromoproteinlar (plastidlarda) ni hosil qiladi.

Tarkibiga temir kiradigan murakkab oqsil gemoglobin dir. Oqsillarni yana proteinlar deb ham ataladi (protos-birinchi, asosiy). Bu uning hayotdagi birinchi darajali ahamiyatini ifodalaydi. Oqsillarning molekulyar og’irliklari juda ham kattadir. Tuxumning oqsili albuminning molekulyar og’irligi 36000 ga, muskulning oqsili aktomiozinniki 1,5 mln ga, qonning oqsili gemoglobinniki esa 63000 ga teng. Oqsil molekulalarining tuzilishida minglab atomlar ishtirok etadi. Shuning uchun ularni makromolekulali moddalar deyiladi. Oqsillar polimerlar hisoblanib, ularni hosil qilishda odatdagidek, bir xil monomerlar ishtirok etmaydi, balki 20 xildan ortiq aminokislotalar ishtirok etadi. Ularning tarkibida aminogruppa - NH 2 va karboksil gruppa-COOH bo’lganligi uchun aminokislota lar deb ataladi. Monomerlar bir-birlari bilan peptid bog’-NH-CO- hosil qilib birlashadilar. Hosil bo’lgan birikma peptid deb ataladi. Shu yo’l bilan bir necha aminokislota birikadi. Shuning uchun har qanday oqsil polipeptid dir. Oqsil molekulasi tarkibidagi aminokislotalarning o’zaro joylashish tartibi va miqdori ularning turli-tumanligini belgilaydi. Agar oqsil tarkibidagi biron aminokislotaning zanjirdagi o’rni o’zgartirilsa, yoki bir aminokislota ikkinchi aminokislota bilan almashsa butunlay boshqa xususiyatga ega bo’lgan oqsil molekulasi hosil bo’ladi. Binobarin, hayotning asosini oqsil moddalari tashkil qilar ekan, yer yuzidagi o’simlik va hayvonot dunyosining turli-tumanligi ham cheksizdir. Har xil tashqi faktorlar ta’siri ostida oqsil molekulasining tuzilishi o’zgaradi buni denaturatsiya deyiladi. Hujayraning hayotida oqsillarning roli juda katta va xilma–xildir. Hujayrada bo’ladigan reaksiyalar hujayra katalizatorlari yordamida boradi. Bunday biologik katalizatorlar oqsillar , fermentlar yoki enzimlar deb ataladi. Oqsillar ovqat hazm qilish fermentlari ta’sirida oddiy birikmalarga oson ajralib ketadi. Oddiy oqsillar parchalanishidan hosil bo’lgan so’nggi mahsulotaminokislotalardir. Parchalanishdan hosil bo’lgan aminokislotalar yangi oqsillar tuzilishiga sarflanadi. Hujayraning xususiyati ham shuki, u ovqat

mahsulotlaridagi oqsillarning aminokislotalaridan o’ziga xos bo’lgan oqsillar sintezlaydi. Bundan tashqari oqsillar signal funksiyasiga ega. Hujayraning har xil ichki va tashqi muhitning o’zgarishiga javobi hujayraichi reaksiyalari yordamida bo’ladi. Hujayraning hamma harakat reaksiyalari maxsus qisqaruvchi oqsillar yordamida bo’ladi. Yuqori hayvonlarning muskullarida, sodda hayvonlarning xivchinlarida va boshqa har qanday qisqaruvchi qismlarda oqsillar bo’ladi. Ular adenozintrifosfat kislotasi (ATF) bilan ta’sirlashib uni yemiradi, o’zlari esa qisqaradilar. Shunday qilib, oqsillar qisqarish funksiyasiga egadirlar. Ma’lumki, kislorod gemoglobin (qonning oqsili) bilan birikib, tananing barcha qismlariga tarqaladi. Bu oqsilning transport funksiyasidir. Agar organizmga chetdan yot tanachalar-moddalar tushib qolsa, organizmda maxsus antitela deb ataluvchi oqsillar ishlab chiqariladi, u yot tanachani biriktirib olib uni zararsiz holga keltiradi. Bu oqsillarning himoya vazifani bajarishini ko’rsatadi. Nihoyat, oqsillar hujayra va uning struktura elementlarining qurilish materiali hamdir. Hujayrada jamg’ariladigan oqsillar ham bo’ladi va ularni konstitutsion oqsillar deb ataladi. Bundan tashqari, hujayraning tarkibida uning faolligini ta’minlovchi energiya manbai bo’lgan karbonsuvlar, yog’lar va yog’simon moddalar ham bo’ladi. Ma’lumki, hujayralarning harakati, sekretsiya, biosintetik jarayonlar va boshqalar energiya sarf bo’lishi bilan bo’ladi. Bu energiyani hujayra karbonsuvlarning parchalanishi va oksidlanishidan oladi. Bundan tashqari, karbonsuvlar hujayralarning qurilishida ishtirok etadi. Masalan, o’simlik hujayralarining devorlari kletchatkaning karbonsuvidan tuzilgan. O’simlik hujayralarining quruq og’irligining 90% ini, hayvon hujayralarining esa 1% ini karbonsuv lar tashkil etadi. Karbonsuvlar faqat uchta elementdan: uglerod, vodorod va kisloroddan tashkil topgan. Bular uchun xarakterligi shuki, vodorod bilan kislorod xuddi

suvdagi kabi 2:1 nisbatda bo’ladi. Demak, karbonsuvlar – uglerodning suv bilan birikmasi bo’lib, nomi ham shundan kelib chiqqan. Karbonsuvlarning umumiy formulasi Cn (H 2 O)n, shu bilan birga tabiiy karbonsuvlarda uglerod atomlarining soni 5,6 yoki shu sonlarga bo’linadigan marta ko’p songa teng bo’ladi. Karbonsuvlar oddiy va murakkab bo’ladi. Murakkab karbonsuvlar shakarli gruppalar yoki monosaxarid lar deb ataluvchi oddiy karbonsuvlarga parchalanadi. Hujayradagi almashinuvda, qonda va to’qima shirasida uchrovchi oddiy karbonsuv– glyukoza muhim rol o’ynaydi. Murakkab karbonsuvlar polisaxarid lar deb atalib, to’rttadan ortiq miqdordagi monosaxaridlardan tashkil topadi. Karbonsuvli eritmalar hayvon hujayralarida glikogen shaklida bo’ladi. Bu modda suvda yaxshi eriydi va diffuziya yordamida oson tarqalib ketadi. Odatda, fiksatorlar uni har xil kattalikdagi zich bo’lakchalar shaklida cho’kmaga tushiradi. Glikogen jigar hujayralarida oson topiladi, bu yerda ayniqsa ovqatlangandan so’ng ko’p bo’ladi. Jigar hujayralarining glikogeni elektron mikroskopda ko’rinadigan zarrachalardan tuzilgan. Elektron mikroskopik tekshirishlar ularning hosil bo’lishi, endoplazmatik to’r bilan bog’liqligini ko’rsatdi; glikogen miqdori sun’iy ozaytirilganda endoplazmatik to’r ko’payadi, oshirilganda esa, aksincha kamayadi. Glikogennning sintezida ishtirok etuvchi fermentlar shu turning membranalari bilan bog’liq deb taxmin qilinmoqda. Glikogen muskul tolalarida juda ko’p mikdorda bo’ladi, bu yerda u muskul tolalari bajaradigan ishlar uchun asosiy energiya manbai bo’lib hisoblanadi. Muskullardagi glikogen miqdori oziqlanish, ish bajarish va boshqalarga bog’liq holda anchagina o’zgarib turadi. Glikogen nerv hujayralarida ham topildi, ularda uning bo’lishi mumkinligi yaqingacha tan olinmas edi. Yog’lar ham har qanday o’simlik va hayvon hujayralarida bo’ladi. Ko’pchilik hujayralarning 5-15% , yog’ to’qimalari hujayralarining esa 90%gacha qismini yog’lar tashkil etadi. Hujayrada yana yog’simon moddalar-lipoidlar va ularning oqsillar bilan birikmalari lipoprotein lar bo’ladi. Ular ham karbonsuvlar va yog’lar kabi energetik funksiyaga ega. Ba’zan ular himoya funksiyasini ham namoyon qiladi.

Ba’zi kasalliklarda yog’ning ajralishida sitoplazma va umuman hujayraning hamma qismi buziladi, bu uning tabiiy bo’lmagan holatidan darak beradi va yog’li buzilish deb ataladi. Odatda esa, sitoplazmada yog’ning to’planishi hujayraning nobud bo’lishiga olib kelmaydi. Uni sarflab bo’lgach hujayra dastlabki holatiga qaytadi. Ekskretlar -almashinuv mahsulotlari bo’lib, hayotiy jarayonlarda ishtirok etmaydi va zararli moddalar sifatida organizmdan chiqarib yuboriladi. Sekretlar -bezli hujayralar faoliyatining mahsulotlaridir. Ekskretlarga qarama-qarshi o’laroq, ular organizm uchun zarur bo’lgan moddalardir. Bular hujayrada to’planib keyinchalik esa undan chiqarilib yuboriladi. Hujayra mahsulotlarining bu kategoriyasiga fermentlar ham kiritiladi. Pigmentli kiritmalar deb, hujayrada to’planib unga rang beruvchi bo’yalgan moddalarga aytiladi. Pigmentlarning ko’p xili bor. Melanin deb ataluvchi qoramtir-jigarrang yoki qora pigmentlar juda katta ahamiyatga ega. Ular, asosan, epitelial va ba’zi biriktiruvchi to’qima hujayralarida uchraydi. Melaninlar kimyoviy jihatdan g’oyat chidamli granulalar shaklida bo’ladi, ular epiteliyda to’planib, teri va sochlarga qoramtir rang beradi. Pigmentlarga oqsil-globindan va bo’yalgan modda gemdan tashkil topgan qonning bo’yaluvchi moddasi- gemoglobin ham kiradi. Gemoglobin temir saqlaganligi tufayli kislorod bilan osongina mustahkam bo’lmagan birikma hosil qiladi va organizmda kislorodni tashib yuruvchi modda hisoblanadi.

ADABIYOTLAR 1. Атабекова А.И., Устинова Е.И. Цитология растений. Изд-во “Колос”, М., 1987 2. Заварзин, А.А., Харазова. А.Д. Основы общей цитологии. Л., Изд-во Ленингр.ун-та, 1982 3. Свенсон К., Уэбстер П. Клетка. М., Мир, 1980. 4. Ченцов. Ю.С.Общая цитология. М., Изд-во Моск. ун-та, 1984. Qo’shimcha 5. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan ma’ruza matnlari. And., 2013. 6. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan o’quv – uslubiy majmua. And., 2013. 7. Бергельсон Л.Д. Биологические мембраны. М., Наука, 1975. 8. Билич Г.Л. Биология,цитология,гистология,анатомия человека. Изд-во Союз Санкт-Петербург, 2011. 9. Босток К.Самрен Э. Хромосомы эукариотической клетки. М., Мир, 1981. 10. Бойқобилов Т.В., Икромов Т.Х. Цитология.Т., “Ўқитувчи”,1980. 11. Вермель Е.М. История учения о клетке. М., Наука, 1981. Епифанова О.И., Терских В.В., Захаров А.Ф. Радиоавтография. М.,

O'xshashlar

Hujayraning tayanch - harakat tizimi

Vakuolyar tizim

Hujayra o’limining sabablari. Nekroz

Hujayra va uning tuzilishi

Sitoplazmatik membrana