Hujayraning tayanch - harakat tizimi - Biologiya - Referatlar

Hujayraning tayanch - harakat tizimi

Yuklangan vaqt:

12.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1707.76953125 KB

Ko'chirib olish

Hujayraning tayanch - harakat tizimi Reja: Protoplazmaning oqishi - sikloz  Muskullar qisqarishi o Mikrofilamentlar o Oraliq filamentlar  Mikronaychalar o Sentriolalar o Bo’linish duki mikronaychalari o Bazal tanacha, kiprik va xivchinlar o Amyoboid harakat o Taksislar

Hujayra harakatlari hujayraning mexanik energiyasini namoyon qiladi. U hujayraning faolligini ko’rsatuvchi ob’ektiv ko’rsatkich hisoblanadi. To’qimalarda hujayralar harakatini kuzatish bilan biz uning haqiqatdan ham tirik ekaniga ishonch hosil kilamiz. Biologik harakatning shakllari va funksiyasi juda ham turli- tumandir. Yuqori hayvonlarning bo’shliqdagi harakati, shuningdek uning ichki organlari-ichak, bachadon, yurak, qon tomirlari harakatlari har xil muskullarning qisqarishi bilan yuzaga keladi. O’simliklar uchun tropizm va nastiya deb ataluvchi sekin harakatlar xarakterli. Lekin ba’zi o’simliklarda- mimoza va boshqalarda ancha tez reaksiyalar kuzatiladi. Sodda hayvonlar va yuqori hayvonlarning erkin yashovchi hujayralari amyoboid harakat qiladi yoki maxsus moslamalar - kipriklar va xivchinlar yordamida harakat qiladilar. Biologik harakat reaksiyalari organizmlarning harakatidagina ishlatilmaydi, balki ular hujayraning ichidagi bo’ladigan jarayonlarda ham muhim rol o’ynaydi. Hujayraning gialoplazmasi to’xtovsiz harakatda bo’ladi, u bilan birga mitoxondriyalar va boshqa hujayra ichidagi organoidlar harakat qiladi. Hujayraning funksional holatiga qarab mitoxondriyalar qisqaradi yoki bo’shashadi. Hujayralarning bo’linishida xromosomalar juda murakkab harakat qiladi. Ribosomalar oqsillar biosintezida informatsion RNK bo’ylab harakat qiladi; sintezlangan ipsimon oqsil molekulasi matritsadan chiqadi va murakkab harakat qiladi. Informatsion RNK DNK molekulasi bo’ylab harakat qiladi, ikki zanjirli DNK reduplikatsiya vaqtida yoyilib ketadi va boshqalar. Protoplazmaning oqishi - sikloz Bu harakatni yirik vakuola atrofida yupqa sitoplazmatik parda hosil qiladigan o’simlik hujayralarida (elodeya) kuzatish ancha qulay. Sitoplazmaning periferik qismlarida to’xtovsiz harakat kuzatiladi va xloroplastlarni hamda hujayradagi granulalarni hosil bo’lgan joydan boshqa

qismlarga siljitadi. Analogik harakatlar yuqori hayvonlarning to’qimalari kulturasida ko’proq kuzatiladi. Bu harakatlarni mikrokinematografiya metodi yordamida o’rganiladi. Hujayra ichidagi harakatlarga yana mitotik harakat ham kiritiladi. Bu harakat hujayra markazi va xromosomalarning siljishi bilan xarakterlanadi. Sitoplazmaning barcha harakatlarini sikloz deb ataladi. Ba’zi hujayralar ixtisoslashgan strukturalar-kipriklar va xivchinlarga ega bo’lib, ular hujayralarni yoki ularning atrofidagi suyuqlikni harakatga keltiradi. Shu narsa isbotlandiki, qandaydir harakat apparati, albatta, qandaydir hujayra ichi tayanch, sinch yoki skelet tuzilmalari bilan bog’liq bo’lar ekan. Shuning uchun hujayraning bunday tuzilmalarini harakat- tayanch sistema deb atash mumkin. Hujayraning haqiqiy harakat komponentlariga turli mikrofilamentlar va mikronaychalarga to’plangan oqsillarni, hujayraichi tayanch yoki skelet strukturalariga esa mikrofibrillar va mikronaychalarni kiritish mumkin. Barcha harakat apparatlarining ishini yaxshi tushunish uchun birinchi navbatda muskullarning qisqarishini o’rganish zarur. Muskullar qisqarishi Muskul to’qimasi hujayralarining sitoplazmasida qisqaruvchi ipchalar miofibrillar bo’ladi. Ular, ayniqsa, skelet muskullarida, yurak muskuli va silliq muskullarda ko’plab bo’ladi. Skelet va yurak muskulida miofibrillar o’ziga xos tuzilgan bo’lib, ular ko’ndalang yo’lli bo’lib ko’rinadi. Yorug’lik mikroskopida miofibrillar tutamining barcha qismlari bir xil emas, unda qoramtir va oqish qismlar bo’ladi. Qoramtir disklarni anizotrop disk deb (Adisk), oqishlarini -izotrop disk deb (I-disk) ataladi. I-disk Z chiziq orqali ikkiga ajraladi. Har bir miofibrill (yo’g’onligi 0,5 mkm) navbatlashib joylashadigan qismlardan tuzilgan bo’ladi:A+0,5I+Z+0,5I+A+0,5I..v.b. Shunday qilib, miofibrillning tuzilish va funksional birligi ikki Z

chiziqlarining oralig’i sarkomera ekan. Sarkomeraning kattaligi bo’shashgan holda bir xil (hayvonning turiga qarab 1,8-2,8mkm) bo’ladi. Sarkomeraning tuzilishi elektron mikroskop orqali o’rganildi. Ma’lum bo’lishicha, miofibrill o’z navbatida yana ham ingichkaroq ipchalar- protofibril lardan tashkil topar ekan, ularning diametri sarkomeraning turli qismlarida turlicha bo’ladi. I disklarda uzunligi 1 mkm atrofida bo’lgan ingichka (7nm) iplar, A disklarda ingichka iplardan tashqari uzunligi 1,5 mkm bo’lgan yo’g’on (16 nm) iplar ham bo’lar ekan. Protofibrillar bir-biriga parallel holda joylashadi, biri ikkinchisiga o’tmaydi. Agar e’tibor berib qaralsa, sarkomeraning uzunasiga protofibrillarning uchta: Z chiziq bilan birikkan ingichka, keyin yo’g’on va yana Z chiziq bilan birikkkan ingichka qismlar ko’zga tashlanadi. A disk zonasida yo’g’on fibrilldan tashqari Z chiziqdan keladigan ingichka fibrill oxiri joylashadi (ilova,19). Ingichka iplar, asosan, aktin, qisman tropomiozin va troponin, yo’g’onlarimiozin oqsilidan tarkib topganligi aniqlangan. Z disklar α -aktin va desmin oqsillaridan tuzilgan. Aktinning molekulyar og’irligi 43,5 ming bo’lib, kattaligi 3 nm keladigan globulyar oqsildir. U ATF va ba’zi oqsil faktorlari ishtirokida yo’g’onligi 7 nm gacha bo’lgan ipsimon strukturalarga aylanadi. Bunday aktin fibrillari bir-biri atrofida aylanuvchi ikkita spiraldan tashkil topgan. Yo’g’on iplarning tarkibiga kiruvchi miozin juda yirik oqsil (mol. og’irligi 470 ming) bo’lib, 6 ta zanjirdan tuzilgan. Ulardan ikkitasi uzun bo’lib, biri ikkinchisini spiral holda o’raydi; 4 tasi qisqa bo’lib, ular uzun ipning uchiga birikadi va globulyar “ boshcha ”ni hosil qiladi, u ATF aza faolliligi ega bo’lib, aktin bilan bog’lanib aktomiozinni hosil qiladi, u esa qisqarish xususiyatiga ega bo’ladi. Miozinning uzun (150 nm) molekulalari bog’lam (tutam) ni hosil qiladi, uning tarkibiga 300 ta shunday molekulalar kiradi. Bunday yo’g’onlashgan (16nm) miozin protofibrillarida uzun iplar “dumi-dumiga” qaragan holda yotadi, natijada miozinning boshchasi bunday iplarning oxirida

joylashadi, o’rta qismida esa boshchalar bo’lmaydi. Boshchalar ko’ndalang ko’priklar hosil qiladi, ular aktin va miozin iplarini bir-biriga bog’laydi. Boshchaning aktin bilan bunday bog’lanishida aktomiozin kompleksi hosil bo’ladi. Aktin protofibrillari bir uchi orqali Z disk bilan bog’langan. Z disk tarmoqlangan α -aktin oqsil molekulasidan iborat, u miofibrillarga ko’ndalang joylashgan fibrillyar to’rni hosil qiladi. Z diskga ikki tomondan qo’shni sarkomeralarning aktin iplari birikadi. Z disklarning vazifasi sarkomeralarni bir-biriga bog’lashdan iborat, ular qisqaruvchi strukturalar hisoblanmaydi. Umuman olganda, muskulda qisqaruvchi, o’z uzunligini qisqartuvchi molekula yo’q. Qisqarishni yuzaga kelishi Z disklar orasidagi masofaning kichrayishi, ya’ni sarkomeralar uzunligini kichrayishi hisobiga amalga oshadi. Muskul qisqarishi mexanizmi miofibrilda joylashgan barcha sarkomeralar oralig’ining bir vaqtda kichrayishidan iborat. G.Xaksli muskullar qisqarishi asosida yo’g’on va ingichka iplarni bir-biriga nisbatan siljishi yotadi, degan fikrni ilgari surdi. Bunda yo’g’on-miozinli iplar aktinli iplar orasiga kiradi va Z disklarini birbiriga yaqinlashtiradi. Bu sirpanuvchi iplar modeli faqat ko’ndalang yo’lli muskullarni emas, balki barcha qisqaruvchi strukturalarning qisqarishini tushunishga imkon beradi. (ilova,20). Silliq muskullarda ham aktin va miozinli iplar bor, ammo ko’ndalang yo’lli muskuldagidek to’g’ri joylashmagan. Ularda sarkomeralar yo’q, aktinli protofibrillar tutami asosida qat’iy tartibli bo’lmagan holda miozin molekulalari joylashadi va skelet muskuldagi kabi yo’g’on tuzilma hosil qilmaydi. Muskul hujayralaridan boshqa hujayralar ham harakatlana oladi, ayrim qismlari qisqara oladi. Ularda ko’ndalang chiziqli fibrillar yo’q, bunday hujayralarda harakat jarayonlari turli xil mikrofilamentlar yordamida amalga oshadi. Mikrofilamentlar

Mikrofilamentlar deyarli barcha hayvon va o’simlik hujayralarida topilgan. Ular uzunligi 7 nm keladigan ingichka oqsil ipchalardir. Mikrofilamentlar ayniqsa, sitoplazmaning yuza (kortikal) qatlamida, harakatchan hujayralarning psevdopodiylarida uchraydi va turli yo’nalishlarda bir-birini kesib o’tuvchi ingichka ipchalardan iborat to’rni hosil qiladi. Bundan tashqari, ular ingichka ichakning epiteliysi hujayralarida ham uchraydi va hujayraning tanasi bo’ylab o’tadigan tutamlarni hosil qiladi. Lyuminessent mikroskop orqali mikrofilamentlarning tarkibida aktin va boshqa oqsillarning borligi aniqlangan. Mikrofilamentlarni to’qimalar kulturasida fibroblastlarda o’rganish qulay ekan, chunki ular shisha idish bo’ylab faol harakatlanadi. Agar uni shishadan ajratilsa, u yumaloqlashib oladi. Oynaga yopishib olsa, yuza bo’ylab cho’ziladi. Bunda u bir necha ko’rinishni (bosqich) namoyon qiladi: yopishishni boshlanishi, radial yassilanish va qutblanish(Vasilev, Gelfrand,1981,). Hujayra substratga o’tirgach radial cho’zilishni boshlarida harakatlanish xususiyatini namoyon qiladi, o’z atrofiga psevdopodiylarni chiqaradi, ularning uchlari substratga yopishadi. Bunday hujayralar radial yassilangandan so’ng qutblana boshlaydi. Bu vaqtda psevdopodiylar hujayraning bir tomonida, uning faolroq qismida qoladi. Sitoplazmaning xuddi shu qismi fibroblastni harakat yo’nalishini belgilaydihujayra qutblanish bosqichiga o’tib harakatlana boshlaydi (ilova,21), hujayraning boshqa yuzalari faolligini yo’qotib, barqaror bo’lib qoladi. Fibroblastlarning harakatini birinchi bo’lib, V.Lyuis mikrokinoni qo’llash orqali o’rgandi. U psevdopodiylar joylashgan qism ayollar ko’ylagining etagiga o’xshash kengaygan burmali bo’lishini, uning qirg’oqlarida lamellopodiy deb ataluvchi o’simtalar hosil bo’lishini kuzatdi. Ularning uchlari substratga mustahkam yopishganda o’sha tomonga qarab hujayra tortiladi, agar yopishmasa lamellopodiy sitoplazmaga tortib olinadi.

Fluoressent metodini qo’llash orqali qutblangan, harakatlanayotgan fibroblastlarni o’rganish, hujayraning faol qismi korteksida, hujayra tanasida harakat yo’nalishi bo’ylab joylashgan mikrofilament tutamlarida va psevdopodiylarning qirg’oqlarida aktinni bo’lishi kuzatildi. Shu metod yordamida hujayrada qisqarish jarayonida ishtirok etuvchi miozin, α -aktin, tropomiozin bo’lishi aniqlandi (ilova,22). α -aktinin mikrofilamentlar tutami plazmatik membranaga yaqinlashgan va lamellopodiy substratga mustahkam birikkan qismida joylashadi. Shuningdek, u mikrofilamentlar tutami tarkibida ham uchrab, yo’l- yo’l ko’rinishni namoyon qiladi. Bu holda α -aktinin Z disk miofibrillariga o’xshash fibrilyar aktin molekulalarini bir-biriga bog’laydi. Fibroblastlarning miozini muskul miozinidan aminokislotalarning joylashish tartibi bilan farqlanadi va u yo’g’on fibrillar hosil qilmaydi. Aktomiozin oqsili kompleksiga kiruvchi tropomiozin ham mikrofilamentlar tutami tarkibida topilgan. Mikrofilamentlar harakatning hujayraviy shaklini ta’minlovchi elementar strukturalar hisoblanadi. Ichak epiteliysi so’rg’ichlarida plazmatik membranaga valin oqsili yordamida birikadigan aktinli mikrofilamentlar topilgan. Mikrofilament tutamlari hujayraning harakatida va uning alohida komponentlarining harakatini ta’minlovchi kuchli qisqaruvchi strukturalarning paydo bo’lishida qatnashadi. Ehtimol, hujayra ichidagi barcha organellalarning harakati ham mikrofilamentlar bilan bog’liq bo’lsa kerak. Sitoplazmaning harakati- sikloz ham shu bilan bog’liq. Oraliq filamentlar Oraliq filamentlar mikrofibril lar deb ham atalib, yo’g’onligi 10 nm ga teng bo’ladi, shuning uchun ularni 10 nm filamentlar (100Å) deb atashadi.

Ular odatda tutamlar hosil qiladi va asosan sitoplazmaning periferiyasida joylashadi, ammo ularning yadro atrofida joylashganligi ham kuzatilgan (ilova,23). Kimyoviy tarkibi jihatidan ular turli-tuman bo’ladi. Masalan, epiteliy hujayralarida keratin ( tonofilamentlar ), mezenxima hujayralarida vimentin , muskul hujayralarida- desmin , nerv hujayralarida- neyrofibrill oqsili ko’rinishida uchraydi. Oraliq filamentlar, asosan, mexanik, skelet yoki sinch vazifasini bajaradi. Ko’pchilik epiteliy hujayralarida, ayniqsa, teri epiteliysida ular yo’g’on tonofibrill tutamini hosil qiladi. Ular bu hujayralarga egiluvchanlik, taranglik va mustahkamlik beradi. Bular ko’pchilik desmosomalar bilan birikib, haqiqiy mexanik funksiyani namoyon qiladi. Oraliq filamentlar mikrofilamentlar va mikronaychalar kabi harakatchandir. Masalan, fibroblastlar yassilanishi vaqtida ular dastlab yadro atrofiga yig’iladi, keyinroq esa hujayraning periferik qismlarida ham kuzatiladi. Hujayra bo’linishida ular ikkita taqasimon strukturaga ajraladi, keyinchalik qiz hujayralarning yadrosini o’rab oladi. Bu kuzatishlar oraliq filamentlar yadroni sitoplazmaning muayyan joyida turishini ta’minlarmikin, degan fikrga ham olib keladi. Mikronaychalar 1963 yilda hayvonlar va o’simliklar hujayrasi sitoplazmasining tashqi qatlamlarida diametri 250 Å, devorining qalinligi 50-80Å, uzunligi bir necha mk keladigan naychasimon organoidlar ochildi. Buni dastlab, Robertis va Frasti tomonidan mielinli nerv tolasidan ajratilgan aksoplazmada kuzatdilar va mikronaycha lar deb nomladilar. Mikronaychalarning ochilishi uchun o’simlik to’qimalarini fiksatsiya qilishning yangi usullarini ishlab chiqilgandan keyingina imkon yaratildi. Mikronaychalar oqsillardan iborat bo’lib, membranali tuzilishga ega emas. Ular aniq morfologik tuzilishga egaligi uchun hujayraning boshqa

komponentlaridan oson ajratiladi. Mikronaychalar barcha eukariotik hujayralarda topilgan, bakteriya va prokariotlarda topilgan emas. Bular barcha hujayralarda o’xshash tuzilish va vazifaga ega. Mikronaychalar sitoplazmada erkin, ba’zan vaqtinchalik to’plamlar hosil qilib joylashadi. Masalan, o’simlik va hayvon hujayralarida duk iplarini hosil qiladi. Ular murakkab tuzilgan sentriola va bazal tanachalar tarkibiga kiradi. Mikronaychalar kiprik va xivchinlarning tuzilish birligi hisoblanadi. Mikronaychalar to’g’ri, tarmoqlanmagan, ichi bo’sh silindrlardir. Ularning tashqi diametri 24 + 2 nm, ichkisi 15 nm, devorining qalinligi 5 nm. Mikronaychalar devori zich joylashgan, kattaligi 5 nm atrofida bo’lgan yumaloq subbirliklardan iborat. Elektron mikroskop ostida mikronaychalarning ko’ndalang kesimida 13 ta subbirlik ko’rinadi, ular bir qavatli xalqani hosil qiladi. Ajratib olingan mikronaychalarni turli metodlar orqali o’rganish, ularning devori ipsimon strukturalar (protofilament) bo’lib, ular uzunasiga joylashgan 5 nm keladigan globulalardan tuzilganligini ko’rsatadi. Bu globulyar fibrillar bir-biriga zich joylashib, mikronaycha devorini hosil qiladigan xalqasimon qatlamlarni shakllantiradi. Sodda hayvonlarning kiprik, xivchin, bo’linish dukining mikronaychalari o’xshash tuzilish va xususiyatga ega. Ular faqat mikronaychalar uchun xos bo’lgan oqsil- tubulinlar dan tuzilgan. Elektroforez metodini qo’llash orqali mikronaychalarda ikki xil: α - va β - tubulinlar bo’lishi aniqlandi. Ular dimerlar ni hosil qiladi va mikronaychalar devorini tashkil qiluvchi subbirliklar hisoblanadi. Mikronaychalar tarkibiga tubulinlardan tashqari 20 ga yaqin yuqori molekulali qo’shimcha oqsillar ham kiradi va mikronaychalarning shakllanishida tubulinlarni polimerlanishida qatnashadi. Mikronaychalarning hosil bo’lish jarayoni (sborka) o’z-o’zini yig’ish asosida bo’ladi. Buni kerakli sharoitlarni yaratib, 37 0 S da probirkada amalga oshirish ham mumkin. Muhitga tayyor mikronaychalar qo’shish orqali tubulinlarning polimer holiga o’tishini tezlashtirish mumkin. Shuningdek,

probirkada mikronaychalarni parchalash (razborka) yoki depolimerlash ham mumkin, buning uchun muhitga Ca ++ ionlari yoki kolxisin qo’shiladi. Tabiiy sharoitda sitoplazmada doimo mikronaychalarning yig’ilishi va parchalanishi yuz berib turadi (37 rasm). Tirik hujayralarda yangi mikronaychalar sentriollarda, bazal tanachalarda, mitotik xromosoma kinetoxorlarida hosil bo’ladi, ular “ mikronaychalar shakllanishi markazlari ” hisoblanadi. Shu narsa isbotlandiki, alohida tubulinlar ham, mikronaychalar ham o’zlari qisqarish xususiyatiga ega emas ekan. 37-rasm. Mikronaychalar. A-mikronaychalarda tubulin subbirliklarining joylashish sxemasi. Bmikronaychalarning tubulinlardan yig’ilishi. 1-subbirliklarni spiral joylashuvi, 2-subbirliklarning ikki qismdan

tuzilganligi, 3-subbirliklarning ajralib, qayta birlashuvi, 4- mikronaychaning ko’ndalang kesigi Sentriolalar Sentriolalar Flemming (1875) va Beneden (1876) lar tomonidan topilgan. Ular hujayra markazi tarkibiga kiradi. Hujayra markazi esa Boveri (1888) tomonidan yetilayotgan askarida tuxumida kuzatilgan. Ba’zi ob’ektlarda sentriolalar juft ( diplosoma ) bo’lib, sitoplazmaning oqish zonasi bilan o’ralgan, undan radial holda ingichka fibrillar tarqaladi, uni sentrosfera deb ataladi. Sentriola va sentrosfera birgalikda hujayra markazi yoki sentrosoma ni hosil qiladi. Sentriolalar hayvon hujayralarida doimo bo’ladi, ammo sodda hayvonlar, yuksak o’simlik va tuban zamburug’ hujayralarida kuzatilmagan. Hujayraning bo’linishida sentriolalardan bo’linish duki hosil bo’ladi va qutblarga joylashadi. Sentriolalarning nozik tuzilishi elektron mikroskop yordamida o’rganildi (38- rasm).

38-rasm. Sentriola va kiprikchalarning ko’ndalang kesmasi sxemasi. A-sentriolaning proksimal qismi, B-distal qismi, C-kiprikchaning kesmasi. 1- markaziy naycha, 2-radial naychalar (spisalar), 3-qo’lcha, 4-amorf modda, 5- kiprikchani o’rab turuvchi membrana, 6-kiprikning spisasi, 7-kiprikchaning mufta bilan o’ralgan markaziy mikronaychalari. Har bir sentriola 0,3-0,6 mkm uzunlikdagi silindr shaklida bo’lib, uning diametri 0,1-0,15 mkm dir. Silindrning devori 9 guruh mikronaychalardan tashkil bo’lgan. Har bir guruh esa 3 tadan naycha ( triplet ) dan tuzilgan. Hamma hujayralar sentriolalari naychalarining soni bir xil va doimiy. Sentriolalar juft bo’lib, bir-biriga perpendikulyar joylashadi, ammo hech qachon bir-biriga tegib turmaydi(ilova,24). Tripletning birinchi mikronaychasi (A-mikronaycha) ning diametri 25 nm va devorining qalinligi 5 nm bo’lib, 13 ta globulyar subbirlikdan tashkil topgan. Har bir tripletning

uzunligi sentriola uzunligiga teng. Ikkinchi va uchinchi(V va S) mikronaychalarni A- mikronaychadan farqi shuki, ularning har biri 11 tadan subbirliklardan iborat va qo’shni mikronaychalar bir-biriga zich joylashadi. Har bir triplet silindrning markaziga nisbatan taxminan 40 0 li burchak hosil qilib joylashadi. Odatda interfaza hujayralarida doimo ikkita sentriolalar duplet yoki diplosoma hosil qilib yonma-yon joylashadi. Diplosomada bir sentriolaga ikkinchisi perpendikulyar joylashadi. Ulardan biri “ ona ”, ikkinchisi “ qiz ” sentriolalardir. Ikkala sentriolalar uchlari bilan shunday yaqinlashganki, qiz sentriolaning proksimal uchi ona sentriolaning yuzasiga qaragan holda joylashadi. Ona sentriolasining distal uchida tripletlarda o’simta (shpor) shaklida amorf modda joylashadi. Qiz sentriolada ular bo’lmaydi. Har bir sentriola atrofida strukturasiz yoki ingichka tolali matriks bo’ladi. Yana sentriola atrofida bir nechta qo’shimcha strukturalar: satellitlar , mikronaychalar moslamalari, sentrosfera hosil qiluvchi qo’shimcha mikronaychalar bo‘ladi (39 rasm).

39-rasm. Aksolotl leykotsiti diplosomasining tuzilishi. 1-ona sentriola, 2-qiz sentriola, 3-satellit oyoqchasi, 4-satellit boshchasi, 5-mikronaychalarning birlashish joyi,6- mikronaychalar. Elektron mikroskopik tekshirishlarning ko’rsatishicha sentrosfera shu’lalari diplosomadan tarqalayotgan mikronaychalar ekan. Ona sentriola atrofida joylashgan perisentriolyar satellitlar sentriola devorida joylashadigan konussimon oyoqchasi va shu oyoqchada tugaydigan boshchadan tuzilgan. Satellitlarning soni har xil bo’lib, sentriolaning turli qismlarida joylashadi. Bundan tashqari, sentriola bilan struktura jihatidan bog’liq bo’lmagan uning yonida joylashgan mayda zich tanachalar bo’ladi, unga bir yoki bir nechta mikronaychalar keladi. Mikronaychalar satellitlar boshchalariga ham keladi. Bu qo’shimcha mikronaychalar sentriolaning mikronaychalaridan bevosita chiqmaydi, ular faqat satellitlar bilan yoki matriks bilan tutashgan bo’ladi. Xuddi shu mikronaychalar sentriolalar atrofida sentrosferani hosil qiladi. Qo’shimcha strukturalarni mikronaychalarning tubulinlardan yig’ilishi markazlari deyish mumkin. Sentriolalarning kimyoviy tuzilishi o’rganilmagan, ammo shunga qaramay sentriola mikronaychalari tarkibiga tubulinlarning kirishiga barcha asoslar bor. Interfaza hujayrasida sentriolalar yadro va yadro membranasi bilan bog’liq bo’lar ekan. Ultratsentrifuga yordamida yadro ajratilganda u bilan birga barcha sentriolalar ham shu fraksiyada bo’ladi. Sentriolalarning yadro bilan aloqasi, asosan, mikrofilamentlar va oraliq filamentlar orqali amalga oshadi. Bo’linish duki mikronaychalari

Mitotik bo’linish deyarli barcha eukariotik hujayralar hamda sodda hayvon hujayralariga xosdir. Mitozda maxsus struktura- bo’linish duki hosil bo’ladi, uning tuzilishi asosida mikronaychalar yotadi. Bo’linish duki xromosomalarni qiz hujayralarga tarqalishida qatnashadi. Mitoz tugagach u yo’q bo’lib ketadi. Dukning paydo bo’lishi va joylashishi turlicha bo’ladi, bu hayvon hujayralarida yaxshi o’rganilgan. Bo’linish duki xromosomalar bilan birgalikda mitotik apparat ni tashkil qiladi, bu dengiz yulduzining maydalanayotgan tuxumidan ajratib olingan. Uning tuzilishi gantelsimon shaklda bo’lib, ikkita sentriolalari bilan sentrosfera va duk iplari bo’lgan oraliq zonalardan iborat. Bu zonalarning barchasida ko’plab mikronaychalar bo’ladi. Bo’linish dukining markaziy qismi mikronaychalari sentrosfera mikronaychalari kabi sentriolalar va maxsus struktura- kinetoxor lar atrofida tubulinning polimerlanishi natijasida hosil bo’ladi. Kinetoxor uzunligi 0,3-0,6 mkm, yo’g’onligi 0,1-0,15 mkm bo’lgan uch qavatli struktura hisoblanadi. Uning periferiyasida ikkita qoramtir (yo’g’onligi 30-50 nm) qavat bo’ladi, u o’rtasidan oqish zona bilan bo’lingan. Tashqi qavat duk mikronaychalari bilan, ichkisi xromosomaning birlamchi qisilmasi bilan bog’liq (ilova,25). Yuksak organizmlarda bo’linish dukida kinetoxorlardan qutblarga boruvchi hamda qutblar zonasidan chiquvchi tolalar farqlanadi. Qutbdan chiquvchi mikronaychalar bo’linish dukidan biroz nariroqqa boradi, go’yoki bir qutbdan chiqqan mikronaychalar boshqa qutbdan chiqqanlarini markaziy zonada birbirini yopadi. Tuban eukariotlarda qutblararo mikronaychalar bayon qilingan. Mitotik duk profazada yadro qobig’i parchalanayotganda hosil bo’la boshlaydi. U vaqtda sentriolada o’sib borayotgan mikronaychalar xromosomalarni ekvator tekisligiga go’yoki itarib boradi. Bo’linish dukining to’liq shakllanishi qutb va kinetoxor mikronaychalari hisobiga bo’ladi. Hayvon hujayralari metafazasida qutb mikronaychalari ekvatorial zonada yoki

undan bir oz o’tib tugaydi. Shuning uchun, bo’linish duki bir-biriga kirib boruvchi ikki yarimta bo’linish dukidan hosil bo’lgandek ko’rinadi. Prometafaza bosqichidagi hujayrani sentrifuga qilinganda bu ikki yarimtaliklar alohida-alohida cho’kmaga tushadi. O’simlik hujayralari va sodda hayvonlar mitotik bo’linadi va bo’linish duki hosil bo’ladi, ammo sentriolalar bo’lmaydi va xromosomalarning tarqalishi sentriola ishtirokisiz amalga oshadi. Bo’linish dukining kimyoviy tuzilishi to’liq o’rganilmagan, ammo uning asosiy massasi (90%) oqsil, qisman RNK (6%), lipidlar va polisaxaridlardan tashkil topganligi aniqlangan. Oqsillardan tubulin 10-12%, boshqa oqsillar unga hamroh bo’ladi. Ultrayupqa kesmalarda bo’linish duki zonasida mikronaychalardan tashqari yakka holdagi ribosomalar, membranali mayda pufakchalar, fibrillar ham ko’rinadi. Bo’linish duki tubulinlari xususiyatlari jihatidan boshqa strukturalardagilarga o’xshaydi. Tirik hujayrada bo’linish duki past harorat, yuqori bosim va kolxisin ta’sirida parchalanib ketadi. Kolxisindan shu yo’l bilan poliploid hujayralar olinadi. Anafazada xromosomalarning harakati mexanizmi ko’pchilikning e’tiborini tortadi. Bu fazada xromosomalar harakatida ikki bosqich kuzatiladi. Dastlab kinetoxordan chiqqan mikronaychalar tutami qisqaradi (kaltayadi) va xromosomalar qarama-qarshi qutblarga tortila boshlaydi. Keyin bo’linish dukining qo’shimcha uzayishi yuz beradi va xromosomalarni qutblarga tortadi. Sodda hayvonlarda bo’linish dukining besh marta uzayishi kuzatilgan. Xromosomalarning harakati haqidagi gipotezaning biri mikronaychalarni yig’ish va parchalanishiga asoslangan. Xromosomalar harakati kinetoxor fibrillarining kaltayishi hisobiga bo’ladi. Bu gipotezaga asosan, qutblarda kinetoxor mikronaychalarning parchalanishi yuz beradi, ammo ular qutblar bilan bog’liq holda qoladi, natijada xromosomalar ular tomon harakatlanadi. Bir vaqtning o’zida tubulinlarning qo’shimcha polimerizatsiyasi hisobiga qutb

mikronaychalari uzayadi va ikkinchi bosqichda qutblarga tarqalishiga olib keladi. Bunda tubulinlarni yig’ish va parchalanishini boshqarishda asosiy rolni Ca ++ ionlari o’ynaydi. Ikkinchi gipoteza sirpanuvchi mikronaychalar gipotezasidir . Ba’zi ob’ektlarda yonma-yon turgan mikronaychalarni bog’lovchi ko’ndalang ko’priklar topilgan, ular antiparallel mikronaychalar sirpanishini yuzaga keltiradi va xromosomalar qubtlarga tortiladi, bo’linish duki uzayadi. Shu gipotezaning ikkinchi variantida xromosomalarning harakat mexanizmi mikronaychalarning aktin va miozinga o’xshash qisqaruvchi oqsillari bilan bog’liq. Shunday qilib, xromosomalarning tarqalish mexanizmi hozirgacha to’liq o’rganilmagan. Bazal tanacha, kiprik va xivchinlar Turli organizmlarning har xil hujayralari maxsus harakat moslamalargakiprik va xivchinlarga ega. Yorug’lik mikroskoplarida ular hujayraning ingichka o’simtalari shaklida ko’rinadi. Ularning asosida sitoplazmada yaxshi bo’yaluvchi mayda donachalar- bazal tanachalar bo’ladi. Kiprik va xivchinlarning nozik tuzilishida farqlar yo’q. Kipriklar ko’p sonli, ingichka va qisqa, xivchinlar esa kam sonli va yo’g’on bo’ladi. Bu strukturalar kiprikli epiteliyda, erkaklik jinsiy hujayrasida, ko’pchilik sodda hayvonlarda bo’ladi. Ammo, o’simliklardan yo’sin (mox), paportnik, yuksak zamburug’lar, miksomisetlarning harakatchan zoosporalarida ham uchraydi. Yuksak o’simlik va yuksak zamburug’ hujayralari va ba’zi sodda hayvonlar (sporalilar) kiprik va xivchinlarga ega bo’lmaydi. Hattoki, ularning erkaklik jinsiy hujayralari ham xivchinsiz bo’ladi.

Kiprik sitoplazmaning silindrsimon o’simtasi bo’lib, ularning diametri doimo 200 nm ga teng. U hamma tomonidan sitoplazmatik membrana bilan o’ralgan. O’simtaning ichida, asosan, mikronaychalardan tuzilgan murakkab tuzilma- aksonema joylashadi. Kiprikning pastki- proksimal qismi va bazal tanacha sitoplazmaga botib turadi. Aksonema va bazal tanachalarning diametri bir xil-150 nm bo’ladi (40 rasm). 40-rasm.Mikronaychalar: a-duk iplari mikronaychalari(1), kinetoxor(2), xromosoma(3); bxivchinlining kiprik mikronaychalari; s-kiprikni kattalashtirilgani: 1-plazmatik membrana. 2bazal tanacha, 3-kiprik, 4-

sitoplazmatik o’simta, 5-sitoplazmaning mikronaychalari, 6glikogen, 7- kiprikning periferik mikronaychalari, 8-markaziy mikronaycha. Kiprikning ko’ndalang kesmasida aksonemani o’rab turuvchi plazmatik membrana ko’rinadi. U o’z tarkibida bazal tanacha yoki sentrioladan farq qilib, mikronaychalarni aksonema silindrining tashqi devorini hosil qiluvchi to’qqiz guruh dupletlarni tutadi. Mikronaycha dupletlari aksonema radiusiga nisbatan taxminan 10 0 ga burilgan holda joylashadi. Periferik dupletlardan tashqari aksonema markazida bir juft mikronaychalar joylashadi. Shunday qilib, aksonemada 20 ta uzunasiga ketgan mikronaychalar joylashadi, bazal tanacha va sentriolalarda esa ular 27 ta bo’ladi. Bazal tanacha tuzilish jihatidan sentriola bilan bir xil. U ham 9 guruh tripletlardan tuzilgan, qo’lcha, markaziy o’q (vtulka) va proksimal qismida joylashgan spisalarga ega. Bazal tanachada ham konussimon boshchali satellitlar va boshqa qo’shimcha strukturalar bo’ladi. Ko’p hollarda, kiprikning asosida diplosomaga o’xshash bir-biriga perpendikulyar holda joylashgan bir juft bazal tanachalar bo’ladi. Bazal tanacha plazmalemmaga sentriolaning distal qismidagi ortig’i (pridatka) ga o’xshash o’zining ortiqlari bilan mahkamlanadi. Bazal tanacha va aksonema bir-biri bilan bog’langan bir butun sistema hisoblanadi. Bazal tanacha tripletining A va V mikronaychalari aksonema dupletining A va V mikronaychalarida davom etadi. Aksonema va bazal tanachaning ichki qismi bir-biridan farqlanadi. Ko’proq, bazal tanachaning aksonemaga o’tish zonasida ko’ndalang plastinka bo’ladi, u bu ikki qismni birbiridan ajratadi. Kiprik va xivchinlarning asosida ko’p hollarda, ildizcha yoki kinetodesma lar uchraydi. Ular ingichka iplardan iborat tutamni hosil qiladi. Kinetodesmalarning ahamiyati aniq emas. Sentriolalar va kipriklar bazal tanachalarining tuzilishini o’xshashligi, bu tuzilmalarning gomologik yoki bir xil degan nazariyaga asos

bo’ldi. Bunga ko’ra, sentriolalar navbatlashib duk iplarini va kiprik hamda xivchinlarni hosil qilishga xizmat qiladi. Ba’zan bazal tanacha har ikki vazifani bir vaqtda bajaradi (xivchinlilarda). Boshqacha qilib aytganda, sentriola va bazal tanacha bir organellaning muqobil shakllari hisoblanadi. Spermiogenezda sentriola aynan shunday xususiyatni namoyon qiladi. Spermatogoniylarda diplosoma bo’lib, hujayraning bo’linishida ishtirok etadi, ular bo’linish duki tarkibiga kiradi. Spermatidada diplosomadagi sentriolalardan biri xivchinning aksonemasini tashkil bo’lishi markazi bo’ladi, ikkinchisi esa bu jarayonda ishtirok etmaydi va hosil bo’lgan bazal tanacha bilan yonma-yon joylashadi. Urug’lanishda spermatozoid tuxum sitoplazmasiga yadrodan tashqari bazal tanachani ham olib keladi. U sentrosferani hosil qilib, sentriol sifatida zigotaning maydalanishida qatnashadi. Sentriola va bazal tanachalar faqat morfologik o’xshash bo’lib qolmay, ular ko’payish jihatidan ham o’xshash bo’ladi. Bazal tanacha ham kiprikni hosil bo’lishida tubulinlar polimerlanishining markazi hisoblanadi, ammo sentrioladan farq qilib, tripletlar tarkibiga kiruvchi mikronaychalar bilan bog’liq holda bu jarayonda qatnashadi. Sitoplazmada sintezlangan tubulinlar kiprikning uchiga ko’chadi va o’sayotgan mikronaychaga qo’shiladi. Kiprik va xivchinlarning bunday o’sishi ularning regeneratsiyasida ham kuzatiladi. Ko’proq, kiprikning o’sishi hujayraning ichidagi sentriolalardan birida boshlanadi. Bunda sentriolaning distal qismida vakuola hosil bo’ladi, uning membranasi keyinchalik, kiprikning tashqi membranasi bo’lib qoladi. Kiprik yoki xivchinli hujayralar harakatlana oladilar. Agar hujayra to’qima tarkibida bo’lsa kiprik va xivchinlar suyuqliklarni harakatga keltiradi. Odatda, hujayra xivchin tutgan tomoni bilan ilgariga harakatlanadi. Ba’zi hayvon spermalarida xivchin orqada joylashib, hujayrani oldinga qarab itaradi. Ko’p kipriklar ham erkin hujayraning harakatini ta’minlaydi. Epiteliyning kipriklari suyuqlik oqimini yuzaga keltiradi. Traxeya

epiteliysining bitta hujayrasida 300 ta kipriklar bo’ladi, infuzoriyada qatorlashib joylashgan kipriklar 10-14 mingtagacha yetadi. Kiprik va xivchinlar harakatlanayotganda ularning uzunligi qisqarmaydi, shuning uchun ularni qisqaradi deyish xato. Kipriklarning harakat trayektoriyasi har xil: mayatniksimon, ilmoqsimon, to’lqinsimon, voronkasimon. Kipriklarning harakati tartibli bo’ladi. Kiprik va xivchinlarning harakatga kelish mexanizmi aniq emas. Hujayradan ajratib olingan xivchin va kipriklarga ATF qo’shilsa harakat tiklanadi. Kiprikni tashkil qiluvchi tubulin qisqarmaydi, qisqaruvchi oqsil uning tarkibidagi dinein hisoblanadi, u ATF aza faolligiga ega. Oxirgi vaqtda kiprikning harakatini o’rganishga “sirpanuvchi iplar” (muskullardagi kabi) gipotezasi ilgari surilmoqda. Amyoboid harakat Amyoboid harakat tirik hayvon hujayrasi hayot faoliyatining mexanik namoyon bo’lishidir. Bunda protoplazma harakati bilan bir vaqtda hujayra ham deformatsiyaga uchraydi; hujayra shaklini faol o’zgartiradi. Psevdopodiylar hosil bo’ladi, ularga sitoplazma oqib kiradi. Bu harakatni amyobalarda osonroq kuzatish mumkinligi uchun amyoboid harakat deb nomlangan. Bu harakatni boshqa hujayralarda ham kuzatish mumkin. Masalan, leykotsit, mezenxima, endoteliya va epiteliya hujayralari shunday harakatlanishi mumkin.

Yallig’lanish jarayonlarida leykotsit qon tomirlardan chiqib, amyoboid harakat qilib, yallig’langan joyga boradi. Mastning klassik tekshirishlarining ko’rsatishicha, amyobaning protoplazmasi tiniq ektoplazmadan, ko’proq qismini tashkil qiluvchi granulali endoplazmadan iborat. Ektoplazma psevdopodiylar oxirida ancha kengayib gialinli qalpoqni hosil qiladi. Bu olim endoplazmada ikki qism: harakatsiz periferik qism plazmagel va amyoba harakatlanganda oquvchi markaziy qism- plazmozol ni farqlaydi. Amyobaning oldingi qutbida plazmagel bo’lmaydi yoki yupqa qavatni hosil qiladi, shuning uchun amyobani og’zi bog’lanmagan qopga o’xshatish mumkin. Bunday sharoitda endoplazma (plazmozol) psevdopodiylarga oqib o’tadi, uning orqasidan protoplazmaning qolgan qismlari ham siljiydi (41 rasm,ilova,26). 41-rasm. Amyoboid harakatning sxemasi. 1-ektoplazma, 2-endoplazma, 3-plazmagel, 4plazmazol, 5-ovqat hazm qilish vakuolasi, 6-gialinli qalpoq, 7-qisqaruvchi vakuola, 8- yadro, 9-kristallar, 10-plazmolemma Amyoboid harakatning muhim faktorlaridan biri qattiq yuzaga adgeziya dir

(biron narsaga yopishish). Amyoba suyuqlikda erkin turganda psevdopodiyalar chiqarishi mumkin lekin oldinga qarab harakat qila olmaydi: agar amyoba biror qattiq yuzaga yopisha olsa ilgarilama harakat qilishi mumkin bo’ladi. Amyoboid harakatni amalga oshiruvchi faktorlarga hujayralarni o’ziga tortish yoki o’zidan itarish xususiyatlariga ega moddalarni ham kiritish kerak. Taksislar Bu hodisa hujayraning ta’sirlanuvchanligiga bog’liq bo’ladi. Masalan, eng sodda hayvonlar muhit sharoitining o’zgarishiga javob reaksiyasini ta’sirlovchi faktorga nisbatan harakatlanishida namoyon qiladi. Bunday harakat taksis deb ataladi. Hujayra ta’sirlovchiga intilishiga yoki undan qochishiga qarab taksislar musbat yoki manfiy bo’lishi mumkin. Masalan, eng sodda hayvonlar ta’sirlovchi tomon harakat qilsa, musbat yoki to’g’ri taksis deb, ta’sirlovchidan qochsa, manfiy yoki teskari taksis deb ataladi. Taksislar qanday faktorlar ta’sirida yuzaga kelishiga qarab bir necha xil bo’ladi. Yorug’lik ta’siriga javoban bo’ladigan harakatlar fototaksis deb ataladi. Masalan, ichida evglenalar bo’lgan akvarium hamma tomonidan bir xilda yoritilsa, ular butun suv qatlamida bir tekis tarqaladi. Akvariumning biror qismi ko’proq yoritilsa. evglenalar ana shu joyga to’planib yorug’likka nisbatan to’g’ri fototaksis namoyon bo’ladi. Agar ta’sirlovchi kimyoviy modda bo’lsa, bunga javoban harakatlanish xemotaksis deb ataladi. Bu tufelkalarda ancha osonroq ko’rinadi. Masalan, probirkaga tufelkali suv quyilsa, bir necha vaqtdan so’ng tufelkalarning hammasi kislorod ko’proq bo’lgan suvning yuqori qatlamiga to’planadi- to’g’ri xemotaksis yuz beradi.

Yana bir misol keltiraylik: ikki tomchi tufelkali suv buyum oynasiga alohidaalohida tomizilib, ulardan biriga 1-2 dona osh tuzi kristalidan solinsa va ikkala tomchi 1-1 i bilan torgina suvli ko’prik bilan birlashtirilsa, vaqt o’tishi bilan barcha tufelkalar kristallar bo’lmagan tomchiga o’tishadi- manfiy yoki teskari xemotaksis yuz beradi. Taksislar yana temperatura ta’sirida ham yuzaga kelishi mumkin. Bunday harakatlanish termotaksis deb ataladi. Buni ham infuzoriya tufelkada oson kuzatiladi. Masalan, tufelkalar bo’lgan suv kapillyarga quyiladi. Uni bir tomonidan muz bilan sovitiladi, ikkinchi tomonidan esa isitiladi(38-40°S). Bunda tufelkalar kapillyarning har ikki tomonidan qochadilar- manfiy termotaksis yuz beradi va 24-26°S temperaturaga ega bo’lgan o’rta qismiga to’planadi, shu 24-26°S temperaturaga nisbatan musbat termotaksis yuz beradi. O’simliklarda ham yorug’lik ta’siriga javob bo’luvchi harakat kuzatiladi. O’simliklardagi bunday sust harakat reaksiyalari tropizm deb ataladi. Agar tropizm yorug’lik tasiriga nisbatan yuz bersa fototropizm deb ataladi. O’simliklar yorug’lik ko’p tushgan tomonga qayriladi. Ba’zi o’simlik hujayralari ta’sirlovchilarga juda tez javob reaksiyasi ko’rsatadi. Masalan, “Tegsaso’lar” o’simligiga tegib ketilsa yoki qorong’ilikka, yo temperatura yuqori bo’lgan joyga qo’yilsa, barglari tezda g’uj bo’lib, so’lib qoladi, ta’sir to’xtatilsa, avvalgi holiga darhol qaytadi. Xuddi shunday ta’sirga tez javob reaksiyasi “rosyanka” (shudring) deb ataluvchi o’simlikda ham kuzatiladi. Bu o’simlik hasharotxo’r bo’lib, uning mayda sezuvchi tukchalar joylashgan barglariga qo’ngan hasharotga tuklardan yopishqoq shira ajraladi va hasharotning harakatlanishiga yo’l qo’ymaydi. Bu shira fermentlarga ega bo’lib hasharotning o’zlashib ketishiga imkon beradi.

ADABIYOTLAR 1. Атабекова А.И., Устинова Е.И. Цитология растений. Изд-во “Колос”, М., 1987 2. Заварзин, А.А., Харазова. А.Д. Основы общей цитологии. Л., Изд-во Ленингр.ун-та, 1982 3. Свенсон К., Уэбстер П. Клетка. М., Мир, 1980. 4. Ченцов. Ю.С.Общая цитология. М., Изд-во Моск. ун-та, 1984. Qo’shimcha 5. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan ma’ruza matnlari. And., 2013. 6. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan o’quv – uslubiy majmua. And., 2013. 7. Бергельсон Л.Д. Биологические мембраны. М., Наука, 1975. 8. Билич Г.Л. Биология, цитология,гистология,анатомия человека. Изд-во Союз Санкт-Петербург, 2011. 9. Босток К.Самрен Э. Хромосомы эукариотической клетки. М., Мир, 1981. 10. Бойқобилов Т.В., Икромов Т.Х. Цитология.Т., “Ўқитувчи”,1980. 11. Вермель Е.М. История учения о клетке. М., Наука, 1981. Епифанова О.И., Терских В.В., Захаров А.Ф. Радиоавтография. М.,

O'xshashlar

Sitoplazma hujayraning vakuolyar tizimi. Sitoplazma

Hujayraning kimyoviy tarkibi

Hujayraning bo’linishi. Mitoz, amitoz, meyoz bo’linish

Hujayraning mitotik va hayotiy sikli. Mitoz

Sitologiya faniga кirish. hujayraning tuzilishi, organoidlari va ularning vazifasi