Vakuolyar tizim - Biologiya - Referatlar

Vakuolyar tizim

Yuklangan vaqt:

12.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7057.712890625 KB

Ko'chirib olish

Vakuolyar tizim Reja: Bir membranali organoidlar. Endoplazmatik to’r  Donachali endoplazmatik to’r  Golji apparati  Lizosomalar  Peroksisomalar  Sferosomalar  O’simlik hujayralari vakuolalari

Sitoplazmaning membranali strukturalari ikki guruhga bo’linadi. Ulardan biri vakuolyar sistemadir. Unga endoplazmatik to’r, undan hosil bo’ladigan turli vakuolalar, Golji apparatining vakuolyar kompleksi, lizosomalar kiradi. Bularda chegaralovchi bir qavatli membrana bo’ladi. Ikkinchi guruhga ikki membranali organoidlar mitoxondriyalar va plastidlar kiradi. Bular bir-biriga o’tmaydigan ichki va tashqi membranalarga ega bo’ladi. Yadroning qo’sh membranasining tashqisi endoplazmatik to’rga o’tishi mumkin. Vakuolyar sistemaga morfologik va funksional jihatdan farqlanuvchi turli komponentlar kirishidan qat’iy nazar, u bir butun sistema hisoblanadi. Uning alohida elementlari turli funksiyalarni bajaradi va bir-birlarini to’ldiradi. Bir membranali organoidlar. Endoplazmatik to’r Hujayraning bu organoidi 1945-1946 yillarda ochildi. K.Porter, A.Klod va Fulmanlar fibroblastlarning sitoplazmasida to’rsimon strukturani ko’rib qoldilar va ularni elektron mikroskop yordamida batafsil tekshirdilar. Bu strukturalar sitoplazmaning ichki qismlarida – endoplazmada joylashganligi uchun ularni, Porter endoplazmatik to’r yoki endoplazmatik retikulum deb nomladi. Keyinroq, Porter va Paladelar turli hujayralardan ultrayupqa kesmalarni elektron mikroskopda o’rganib, endoplazmatik to’r membrana bilan chegaralangan murakkab kanalchalar, pufakchalar, vakuolalar va sisternlarning o’zaro tutashishidan iborat murakkab tarmoqlangan to’r-sistema ekanligini aniqladilar. Endoplazmatik to’r kanalining ichi suyuqlik bilan to’la bo’lib, tarkibi sitoplazma matriksiga o’xshaydi. Endoplazmatik to’rning membranasi ham uch qavatli membrana tuzilishiga ega. Endoplazmatik to’rni qay darajada taraqqiy etganligi hujayralarning qay darajada differensiallanganiga bog’liq. Bo’linayotgan hujayralarda u kam taraqqiy etgan, yetilgan hujayralarda esa, yaxshi taraqqiy etgan bo’ladi.

Endoplazmatik to’r membranalarini nozik kuzatishlarning ko’rsatishicha, ularning sirtida yumaloq, qattiq granulalar joylashgan, ular ribosoma lar deb ataladi. Membrananing ba’zi joylarida bu granulalar bo’lmaydi. Shuning uchun endoplazmatik to’rni ikki turi farq qilinadi: 1) g ranulyar yoki dag’al ; 2) silliq endoplazmatik to’rlar . Endoplazmatik to’r membranasining kimyoviy tarkibi biokimyoviy tahlil orqali aniqlandi. Uning tarkibida oqsillar va lipidlar mavjud. Undan tashqari bir qancha fermentlarga, masalan, ATF -azaga ega. Bu organoid barcha o’simlik va hayvon hujayralarida topilgan, ammo bakteriyalarda bor-yo’qligi aniq emas. Donachali endoplazmatik to’r. Ultra yupqa kesmalarda bu organoid yopiq membranali holda ko’rinadi. Unda uzun xaltalar, sisternlar joylashadi(ilova,15). Hujayraning funksional holatiga bog’liq holda sisternlarning kengligi turlicha bo’lar ekan. Ularning eng tor qismi 20 nm, kengaygan qismi esa bir necha mkm bo’lishi mumkin. Bu membranalarning gialoplazmaga qaragan tomoniga yumaloq donachalar-ribosomalar joylashadi. Differensial sentrifugalashda gomogenatdan yadro va makrosom (mitoxondrial fraksiya) fraksiyasini ajratib olingandan so’ng, mikrosoma fraksiyasini ham ajratib olish mumkin. Oshqozon osti bezining barcha fraksiyalari ichida dengiz cho’chqachasida mikrosoma fraksiyasi oqsil sintez qilish bo’yicha eng faol hisoblanadi. Bu fraksiya elektron mikroskopda zich donachalar bilan qoplangan mayda vakuolalar holida ko’rinadi. Membrana eritib yuborilgandan so’ng, bu donachalarning sof fraksiyasini olish mumkin, ular ribonukleoproteidlar – ribosomalardir. Buni birinchi bo’lib, Dj.Palade ochdi va uni ribonukleoproteid ( palade donachalari ) ekanini aniqladi. Hozirgi vaqtda bu donachalar ribosoma ekanligi isbotlangan. Ribosomalar noto’g’ri shaklli donachalar bo’lib, diametri 150-350 Å keladi. Ichak tayoqchasini elektron mikroskopik tekshirishlar uning ribosomasini har xil kattalikdagi ikki subbirlikdan iborat ekanini ko’rsatdi(ilova,15,s). Katta subbirlikning o’rta qismi biroz botiq bo’ladi, o’sha joyga kichik subbirlik

joylashadi. Katta subbirlikning ko’ndalang kesigi 150-180 Å bo’lib, uchburchak, trapetsiya yoki ko’pburchak shakllidir. Har ikkala subbirlik yadrochadan hosil bo’ladi, ammo ularning birikib, ribosoma hosil bo’lishi sitoplazmada amalga oshadi. Ribosomalar endoplazmatik to’r devorida bir-birlari bilan bitta axborot RNK si orqali birikkan polisoma holida joylashadi. Ribosomalar endoplazmatik to’rning membranasiga katta subbirligi bilan birikkan bo’ladi. Donachali endoplazmatik to’r ixtisoslashmagan hujayralarda yoki past metabolitik faollikka ega bo’lgan hujayralarda tarqoq membranali strukturalar holida ko’rinadi. Faol funksional holatdagi hujayralarda endoplazmatik to’r ayrim joylarda to’plangan holda joylashadi, ularni ergastoplazma deb ataladi. Masalan, jigar va nerv hujayralarida donachali endoplazmatik to’r ayrim zonalarga to’plangan (Berg tanachasi) holda, ayrim nerv hujayralaridagi tigroid kabi joylashadi. Oshqozon osti bezi hujayralarida ergastoplazma zich tanachalar shaklida hujayraning bazal va yadro atrofi zonasida joylashadi. Endoplazmatik to’rda polisomalarning bo’lishi, donachali endoplazmatik to’rni oqsil sintez qilishning muhim o’rni ekanligini ko’rsatadi. Ribosomalarning soni ularning sintetik faolligiga bog’liq bo’ladi. Sekret ishlab chiqarmayotgan hujayralarning endoplazmatik to’r membranalarida 25 % hujayra ribosomasi bo’ladi. Laktatsiya stimullashtirilgan hujayralarda ularning soni 70% ga ortadi. Hujayralarning ixtisoslashuvi davrida ribosomalar soni ozayib ketadi. Masalan, kemiruvchilarning jigarini qisman olib tashlanganda qolgan qismida hujayralarning ko’payishi keskin ortadi. Bu donachali endoplazmatik to’rni reduksiyasi va uning ribosomalarini kamayishi bilan yuz beradi. Membranalar bilan bog’liq bo’lmagan ribosomalar 40% ga yetadi. Bu hol turli patologik holatlarda ham kuzatiladi. Endoplazmatik to’r ribosomalari bilan barcha oqsillar sintezi bog’liq emas, balki uning bir qismi bog’liqdir. Embrional, ixtisoslashmagan hujayralar, shish hosil qiluvchi va qayta tiklanayotgan to’qima hujayralarida sitoplazmada ribosomalar asosan membranalar bilan bog’liq bo’lmaydi. Ular polisomalar ko’rinishida gialoplazmada

joylashadi(22 rasm). Kuchli oqsil sintezi ketayotgan ixtisoslashgan, bo’linishdan to’xtagan (oshqozon osti bezi, sut bezi, nerv hujayralari) hujayralar gialoplazmasi erkin ribosomalarni juda oz tutadi, ularning ko’p qismi endoplazmatik to’r membranasi bilan bog’liq bo’ladi. Bu tekshirishlardan shu ma’lum bo’ldiki, hujayra o’zining ehtiyoji uchun zarur bo’lgan oqsillarni gialoplazma ribosomalarida sintezlaydi. Endoplazmatik to’r membranalaridagi ribosomalar esa hujayradan chiqarib yuboriladigan- “ eksport ” qilinadigan oqsillarni sintezlaydi. Haqiqatdan ham, ko’phujayrali organizmlarning donachali endoplazmatik to’rga boy bo’lgan ko’pchilik hujayralari ko’p miqdor oqsillarni sintezlaydi va tashqariga chiqaradi. Masalan, oshqozon osti bezi atsinus hujayralari ichakda ovqatni parchalovchi ko’p miqdor oqsil-fermentlarni (proteazin, lipaza, nukleaza v.b.) sintezlaydi va ajratib chiqaradi: jigar hujayrasi-qon albuminini; plazmositlar- γ - globulinlarni; sut bezikazeinni; so’lak bezi-ovqat hazm qilish fermentlari, amilaza va RNK azani v.b. O’simliklarda ham shunga o’xshash bo’ladi: oqsil ishlovchi bezli hujayralar endoplazmatik to’rga boy bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, ko’p hujayrali organizmlarda ergastoplazma hujayradan chiqariladigan, boshqa hujayralar faoliyati uchun zarur bo’lgan yoki butun organizm funksiyasi bilan bog’liq bo’lgan (ovqat hazm qilish fermentlari,qon plazmasi oqsili, gormonlar v.b.) oqsillarini sintezlaydi.

22-rasm. Poliomielit virusi poliribosomalarining elektron mikroskopda ko’rinishi (x115 000). Bir hujayralilarda ham eksport qiluvchi oqsilni sintezlovchi donachali endoplazmatik to’r kuzatilgan. Bunday oqsillar ichida faqat hujayradan tashqarida ovqat hazm qilishda ishtirok etadigan fermentlargina emas, balki glikokaliksning oqsillari va glikoproteidlari ham bo’ladi. Donachali endoplazmatik to’r eksport qilinadigan oqsillarni sintezidan tashqari, hujayra ichi ovqat hazm qilishda ishtirok etadigan fermentlarni sintezida ham qatnashadi. Bu fermentlar fagotsitar yoki pinotsitoz vakuolalariga tushib, u yerda makromolekulalarni parchalaydi. Donachali endoplazmatik to’r va uning faoliyatining mahsuli- oqsillarni o’rganish shuni ko’rsatdiki, ko’p hollarda, bu membranali tuzilma ribosomalarida shu hujayra moddalar almashinuvida ishtirok etmaydigan, o’ziga“ kerak bo’lmagan ”, ba’zan zararli oqsillar sintezlanar ekan. Masalan, sut bezi hujayralari ularning o’sishi va ko’payishi uchun hech kerak bo’lmaydigan sut kazeinini sintezlaydi. Ovqat hazm qilish bezlari hujayralari turli makromolekulali

moddalarni parchalaydigan gidrolitik fermentlarni ishlab chiqaradi. Shuning uchun, bunday fermentlarni hujayra gialoplazmasiga chiqarilishi, shu hujayraning o’limiga ( avtoliz ) olib kelishi mumkin. Ammo bunday bo’lmaydi, chunki sintezlangan bu moddalar tezda endoplazmatik to’r membranasi orqali o’tib, vakuolalarga tushadi va gialoplazma hamda uning boshqa strukturalaridan ajraladi. Bunday oqsillar endoplazmatik to’r membrana sistemasi orqali ajraladi va membrana bo’shliqlarida to’planadi. Binobarin, donachali endoplazmatik to’rning roli ribosomalarda oqsil sintezlashdangina iborat emas, balki bu mahsulotlarni hujayrada ishlayotgan oqsillardan ajratish ( izolyatsiya qilish)dan ham iboratdir. Bugungi kunda donachali endoplazmatik to’rning eng muhim vazifasi, uning qanday ixtisoslashganligi yoki qaysi taksonomik guruh hujayralariga mansub ekanligidan qat’iy nazar, hujayra membranasining hosil qilish va qurishdan iboratligi isbotlangan. Endoplazmatik to’r elementlari barcha membrana oqsillari va lipidlarini sintezlaydi. Bundan tashqari, aynan donachali endoplazmatik to’rda lipoproteid membrananing yig’ilishi amalga oshadi. Bu jarayon stomatit vezikulyar virusi(VSV)da yaxshi kuzatilgan. Bu RNK ushlovchi virus uncha ko’p bo’lmagan sondagi oqsil va uni qoplovchi lipoproteid membranadan iborat. Yetilgan virus tanachasida bir molekula RNK dan tashqari ribonukleoproteid kompleksiga kiruvchi oqsil (N-oqsil), bu kompleksni atrof membrana bilan biriktiruvchi oqsil (M-oqsil) va membranali qobiqning maxsus oqsili(G-oqsil) bo’ladi. Virusning membranasi u yashayotgan xo’jayin hujayrasi materialidan hosil bo’ladi. Virus nukloidi(RNP) chiqishi vaqtida plazmatik membranada qisqa mikroso’rg’ichni eslatuvchi(VSV) virus tanachasi shakllanadi. G-oqsil yordamida u sog’lom hujayraga yopishadi, VSV membranasi va hujayra membranasi quyilishib ketadi va virus ribonukleoprotidi hujayra sitoplazmasiga tushadi, u yerda infeksion jarayon boshlanadi. Hujayra-xo’jayinning odatdagi oqsillari sintezi to’xtaydi, faqat virus oqsillari xo’jayin ribosomalarida sintezlana boshlaydi. Virus RNK si faqat besh xil oqsil molekulalarini kodlaydi. Ulardan ikkitasi viruslar genomini replikatsiya va transkripsiya qilish uchun zarur bo’lgan fermentlar, uchinchisi-N-oqsil,

to’rtinchisi–M-oqsilni, beshinchisi- maxsus glikoprotein-G-oqsilni kodlaydi. Goqsil virus tanasini qoplab turuvchi membrananing integral oqsili hisoblanadi. U 550 amino-kislotadan tuzilgan bo’lib, ikkita yon polisaxarid zanjirga ega. U membranada asimmetrik joylashgan, uning ko’p qismi karbonsuvli zanjiri bilan tashqariga chiqib turadi, membrananing sitoplazma tomonida 30 ta aminokislota joylashadi. VSV virusi bilan hujayra zararlanganda, uning RNK sidan besh xil i- RNK hosil bo’ladi, ular yordamida xo’jayin–hujayra ichida virusning besh xil oqsili sintezlanadi. Bu tajribalardan kelib chiqadiki, endoplazmatik to’r, Golji apparati, sekretor vakuolalar va plazmatik membranalarning integral oqsillarining kelib chiqishi bir xil. Ular donachali endoplazmatik to’rda hosil bo’ladi va shakllanadi. Keyinchalik, shu ma’lum bo’ldiki, lipidli komponentning ham sintezi va membranaga qo’shilishi ham donachali endoplazmatik to’rda bo’lar ekan. Bundan ko’rinadiki, donachali endoplazmatik to’r hujayra membranalarining haqiqiy “ fabrika ”si ekan. Silliq endoplazmatik to’r. Silliq endoplazmatik to’r membranali sistemaning bir qismi hisoblanadi. Morfologik jihatdan u ham mayda vakuolalar, kanallarni hosil qiluvchi membranalardan iborat. Kanallar tarmoqlanishi yoki bir- biriga quyilib ketishi mumkin. Donachali endoplazmatik to’rdan farq qilib silliq endoplazmatik to’r membranalarida ribosomalar bo’lmaydi, silliq endoplazmatik to’r vakuolalari va kanallarining diametri 50100 nm bo’ladi. Bu membranali elementlarning zichligi har xil. Ko’p hollarda, silliq kanallar to’plam yoki zonalar hosil qiladi. Masalan, ichak epiteliysi hujayralarida silliq endoplazmatik to’r asosan, hujayraning apikal qismida, so’rish yuzasiga yaqin joyda joylashadi, jigar hujayralarida esa glikogen yig’ilgan joy bilan bog’liq bo’ladi. Urug’don va ba’zi o’simlik hujayralarida silliq endoplazmatik to’r sitoplazmaning asosiy hajmini tashkil qiladi. Silliq endoplazmatik to’rni donachali endoplazmatik to’r bilan tutashib ketishi ko’p marta kuzatilgan(ilova,15-6). Donachali endoplazmatik to’r sisternlari ribosomalarini yo’qotib, “silliq” bo’lib qolishi tez-tez kuzatiladi. Bunday sisternlar tez orada silliqligini yo’qotib, tarmoqlanadi va silliq endoplazmatik to’r naylari va

kanallariga aylanadi. Silliq endoplazmatik to’r, donachalilardan hosil bo’lgani uchun, ularga nisbatan u ikkilamchi hisoblanadi. Kalamushning embrioni tug’ilishidan oldin uning jigar hujayralarida donachali endoplazmatik to’r ko’plab hosil bo’ladi. Tug’ilgandan so’ng birdaniga ular silliq endoplazmatik to’rga aylanadi. Qator biokimyoviy va avtoradiografik tekshirishlarning ko’rsatishicha, donachali endoplazmatik to’rning hajmi ortadi, o’sadi va yangi sintezlanayotgan membranalar hisobiga ribosomalarini yo’qotib, silliq endoplazmatik to’rga aylanadi. Masalan, radioaktiv moddalarni hujayraga kiritilganda, radioaktiv belgi donachali endoplazmatik to’rda, ancha vaqt o’tgandan keyin esa, silliq endoplazmatik to’rda ko’rinadi. Bu ikki xil endoplazmatik to’r topografik aloqada bo’lish va umumiy kelib chiqish xususiyatiga ega bo’lsada, ular turli vazifalarni bajaradi. Avval aytilgandek, silliq endoplazmatik to’rda ribosomalarning bo’lmasligi, uni oqsil sintezida ishtirok etmasligini ko’rsatadi. Ularning faoliyati ko’proq lipid va ba’zi hujayraichi polisaxaridlarini sintezi bilan bog’liq. Ularning trigliserid va lipidlarni sintezida qatnashishi ichak epiteliysi hujayralarining yog’larni so’rishini o’rganish jarayonida aniqlandi. Ichakning bo’shlig’ida yog’lar, yog’ kislotalari va monogliseridlarga qadar parchalanadi. Ichak hujayralarining apikal qismida silliq endoplazmatik to’r kanallarida osmiofil donachalar yig’iladi, bu hujayraga kirgan moddalardan lipid va lipoproteidlarni qaytadan, yangi sintezlanganini ko’rsatadi, ular Golji apparati vakuolalari yordamida hujayradan tashqariga chiqariladi va limfaga o’tkaziladi. Mayda lipid va lipoproteidlarning silliq endoplazmatik to’r kanallari bo’shliqlarida Golji apparati zonasida to’planishi jigar hujayralarida ham kuzatildi. Jigar hujayralarida glikogen, donachali endoplazmatik to’rdan holi bo’lgan, ammo silliq endoplazmatik to’r pufakchalari ko’p bo’lgan zonada to’planadi. Jigarda silliq endoplazmatik to’r zonasining kattayishi, hujayrada sodir bo’ladigan patalogik jarayonlar bilan ham bog’liq. Organizm turli moddalar bilan

zaharlanganda silliq endoplazmatik to’r zonasida zaharli moddalarning parchalanishi va zararsiz holga kelishi- detoksikatsiya yuz beradi. Shunday qilib, jigar hujayralari organizmni detoksikasiyasini silliq endoplazmatik to’r orqali amalga oshiradi. Ko’ndalang chiziqli muskul to’qimasida silliq endoplazmatik to’r vakuola va kanallari har bir miofibrilni atrofidan o’raydi (23 rasm). 23-rasm.Silliq endoplazmatik to’rning(1) ko’ndalang yo’lli muskul tolasida joylashuvi sxemasi.2-mitoxondriya . Bu yerda silliq endoplazmatik to’r ATF ta’sirida kalsiy ionlarini faol o’tkazish va to’plash xususiyatiga ega bo’ladi, bu muskul tolasining bo’shashishiga olib keladi. Kalsiy nasosi oqsillari sarkoplazmatik to’r membranalarining integral oqsillari hisoblanadi. Hozirgi vaqtgacha М endoplazmatik to’rni qaysi materialdan hosil bo’lishi aniqlanmagan. Ammo, bu organoidni tashqi sitoplazmatik membrana bilan

yaqindan aloqada ekanligi ana shuning hisobiga yoki yadro bilan yaqindan aloqada bo’lgani uchun, uning membranasi hisobiga endoplazmatik to’r membranasi hosil bo’lsa kerak, deb taxminlash mumkin. Bu taxminni quyidagi tahlil tasdiqladi. Bug’doyning endospermasini elektron mikroskopik tekshirishda, uning hujayralarida yadroning membranasi xaltasimon o’simtalar hosil qilishi aniqlandi, undan esa endoplazmatik to’rning sisternlari hosil bo’ladi. Golji apparati 1898-yili Italiyali vrach, gistolog K.Golji o’zi ishlab chiqqan to’qimalarni kumush bilan ishlash metodini qo’llab, nerv hujayralari sitoplazmasida o’ziga xos to’rsimon strukturalarni kuzatdi va uni ichki to’rsimon apparat deb nomladi. Keyinchalik, bunday strukturalar nisbatan qisqa muddat ichida turli sistematik va to’qima guruhlariga ega bo’lgan hayvon hujayralarida ham topildi va endi bu organoid Golji apparati nomi bilan atala boshlandi. Golji apparatini qiyosiy o’rganish orqali juda ko’p faktik materiallar jamlandi (Nasonov, 1924; Tokin, 1963 v.b.). Golji apparatining strukturasi turli hujayralarda bir-biridan farqlanadi. Umurtqasiz hayvonlar hujayralarida ko’proq “ diffuziya ” shaklli, ya’ni alohidaalohida diktiosoma deb ataluvchi elementlar shaklida bo’ladi. Ular disksimon, tayoqchasimon, yarim oysimon, vergulsimon yoki donacha shaklida bo’lishi mumkin. Umurtqali hayvonlarning hujayralarida ko’proq, Golji kuzatgandek to’rsimon shaklda tuzilgan. Turli ob’ektlarda bu organoid kattaligi, to’rning zichligi va tuzilishi bilan faqlanadi(24 rasm).

24-rasm.Golji apparatining turli shakllarining yorug’lik mikroskopida ko’rinishi. 1- mollyuskaning diffuz holdagi , 2,3,4-to’rsimon shakldagi Golji apparati . Ko’p hayvonlarda, hujayralarning ixtisoslashuvi davrida diffuziyali shakl to’rsimon bilan almashinishi mumkin. Ko’rshapalaklarning bir xil to’qimalari hujayralari diffuziyali bo’lsa, boshqa xil to’qimalari to’rsimon ko’rinishdagi Golji apparatiga ega bo’ladi. Olimlar bu ikki xil strukturali Golji apparatining umumiy xususiyati, ularning plastinkali tuzilishidir, deb ko’rsatadilar. Golji apparati qiz hujayralarda yangidan ona hujayra materialidan teng miqdorda hosil bo’ladi. Perronchito (1910) buni diktiokinez deb atadi. Bunda hattoki, to’rsimon strukturalar ham alohida diktiosomalarga ajraladi(25 rasm).

A B 25- rasm. Shilliqqurt hujayrasida Golji apparatining sferik ko’rinishi (A) va uning parchalanish lahzasi( В ). 1- endoplazmatik to’r, 2-diktiosoma. Chensov (1984) membranalar to’plamini alohida zonasini diktiosoma deb atadi. Diktiosomada yassi membranaviy xaltachalar yoki sisternlar taxlangandek joylashadi. Alohida sisternning qalinligi o’zgaruvchan, uning markazida membranalar yaqinlashadi (25 nm), periferiyada esa membrananing kengaygan qismlari-ampulalar bo’ladi. Bunday xaltachalarning soni 5-10, bir hujayralilarning ayrimlarida ularning soni 20 taga yetadi. Zich joylashgan sisternlardan tashqari, Golji zonasida ko’plab vakuolalar bo’lib, ularning maydalari asosan Golji zonasining periferiyasida joylashadi. Ba’zan yassi sisternlar ampulalarining kengaygan qismlaridan yangi yassi sisternlarni ajralayotganini ham kuzatiladi. Diktiosoma zonasida proksimal va distal qismlar farqlanadi. Sekret ishlab chiqarayotgan hujayralarda, odatda, Golji apparati qutblangan, uning proksimal qismi sitoplazma va yadroga qaragan, distal qismi esa hujayraning yuzasiga yo’nalgan bo’ladi. Proksimal qismga mayda silliq pufakchalar va qisqa membranali sisternlar zonasi kirib boradi. Diktiosomaning proksimal qismiga membranali bo’shliqlarning to’rsimon yoki bulutsimon sistemasi birikadi. Bu sistema endoplazmatik to’r elementlarini Golji apparati zonasiga o’tish joyi hisoblanadi. Distal qismi yirik vakuolalarning bo’lishi, ko’p hollarda, sekretsiya

mahsulotlarini tutishi bilan xarakterlanadi. Distal qismidan vakuolalar ajralishi mumkin, ular pinotsitoz jarayonida plazmalemmadan ajralayotgan pufakchaga o’xshaydi(26 rasm,ilova,16). 26-rasm. Golji apparatining elektron mikroskopik tasviri (x 52 000). Rasmda sisternlar va ular bilan bog’liq bo’lgan pufakchalar ko’zga tashlanadi. Golji apparatining diffuziyali shaklida, har bir alohida qism diktiosomalardan iborat bo’ladi. O’simlik hujayralarida, sodda hayvonlar va ko’pchilik umurtqasizlarda diktiosomaning diffuziyali tipi ustunlik qiladi. Odatda, bitta hujayraga 20 ta diktiosoma to’g’ri keladi. Golji apparatining membranali elementlari endoplazmatik to’rda sintezlangan moddalarning to’planishida, ularning kimyoviy o’zgarishida, yetilishida qatnashadi. Apparatning sisternlarida polisaxaridlar sintezlanadi, ularning oqsillar bilan o’zaro ta’siri natijasida mukoproteidlar hosil bo’ladi. Eng muhimi shuki, Golji apparati elementlari yordamida tayyor sekretlar hujayradan tashqariga chiqariladi. Bundan tashqari, Golji apparati, lizosomalarning hosil bo’lish manbai hisoblanadi. Golji apparatining sekretlarni tashqariga chiqarishdagi roli oshqozon osti bezining ekzokrin hujayralarida yaxshi o’rganilgan (ilova,17). Bu hujayralar ko’p

miqdor sekretor donachalarning bo’lishi bilan xarakterlidir. Zimogen donachalar tarkibida proteaza, lipaza, karbogidraza, nukleaza fermentlari bo’ladi. Sekretsiyada bu zimogen donachalarning mahsulotlari hujayradan bez bo’shlig’iga chiqariladi, keyin u ichak bo’shlig’iga oqib tushadi. Oshqozon osti bezining hujayralaridan ajralayotgan modda, asosan oqsil bo’lgani uchun radioaktiv moddalar yordamida uning hosil bo’lishi va hujayradan chiqarilishini o’rganish mumkin. Buning uchun hayvonga tritiy bilan nishonlangan aminokislota-leysin kiritiladi va elektron mikroskopik avtoradiografiya yordamida belgining turli muddatlarda tarqalishi kuzatiladi. Shu narsa ma’lum bo’ldiki, belgi 3-5 minut davomida hujayraning donachali endoplazmatik to’rda sintezlanayotgan oqsil zanjiriga o’tiradi. Keyinroq, 20-40 minut o’tgandan so’ng, belgi endoplazmatik to’rdan tashqari Golji apparati vakuolalari zonasida ko’rinadi. Binobarin, oqsil endoplazmatik to’rda sintezlangandan so’ng, Golji zonasiga o’tkaziladi. Yana ham keyinroq, 60 minutdan so’ng, belgi zimogen danachalar zonasida, undan so’ng esa, bezning atsinus bo’shlig’iga o’tadi. Shunday qilib, Golji apparati sekretsiya qilinuvchi oqsil va uning hujayradan tashqariga chiqarishni oraliq zvenosi ekanligi aniqlandi. Bu jarayon sut bezi, ichakning bokalsimon hujayralarida, qadahsimon bez v.b. da ham o’rganildi va o’xshash natijalar olindi. Ribosomalarda sintezlangan chetga chiqariladigan (eksport qilinayotgan) oqsil ajraladi, endoplazmatik to’r sisternlarida yig’iladi va Golji apparati zonasiga tashiladi. Bu yerda endoplazmatik to’rning silliq qismidan o’zida sintezlangan oqsil tutgan mayda vakuolalar ajraladi, ular diktiosomaning proksimal qismi vakuolalari zonasiga o’tadi. Bu yerda vakuolalar bir-birlari bilan va diktiosomaning yassi sisternlari bilan quyilib ketishi mumkin. Shunday yo’l bilan Golji apparati sisternlari bo’shliqlarida oqsil moddalarning to’planishi yuz beradi. Keyin bu oqsillar zichlashib, sekretor donachalarga aylanishi yoki erigan holda qolishi mumkin. So’ng, Golji apparati sisternlarining ampulyar kengaymalaridan, ichida oqsillari bo’lgan vakuolalar ajraladi. Vakuolalar ham bir-birlari bilan quyilishib ketib, yiriklashadi. Shundan keyin, sekretor vakuolalar hujayraning yuza qismiga siljiydi, plazmatik membranaga tegadi va uning membranasi bilan quyilib

ketadi va shunday qilib, vakuolalarning ichidagi narsalar hujayralar tashqarisiga chiqadi. Bu jarayon eksruziya (chiqarib tashlash) morfologik jihatdan pinotsitozni anglatadi, faqat teskari tartibda bo’ladi. Bu jarayon ekzotsitoz deb atalishi mumkin. Endoplazmatik to’r vakuolalarini Golji apparati zonasiga, u yerdan plazmatik membranaga migratsiyasini boshqarish mexanizmi aniq emas. Shu narsa aniqki, bu jarayon hujayraning energetik qobilyatiga bog’liq. ATF sintetzi to’xtatilsa, vakuolalar tashilishi ham to’xtaydi. Sekretor vakuolalar migratsiyasini sitoplazmaning mikronaychalar va qisqaruvchi mikrofilamentlarini buzish orqali ham to’xtatish mumkin. Bu shuni ko’rsatadiki, vakuolalar harakati hujayraning sitoskelet komponentlari tomonidan boshqarilar ekan. Shuni ta’kidlash kerakki, sekret mahsulotlarining hosil bo’lishidan tortib, hujayradan chiqarilgunga qadar, u membrana bilan o’ralgan bo’ladi. Golji apparati zonasida metabolitik jarayonlar ham yuz beradi. Ko’pchilik oqsillarning ba’zi aminokislotalari fosforlanadi, atsetillanadi yoki glyukozalanadi. Glyukozalanish alohida aminokislotalarni qandlar bilan birikishidan kelib chiqadi. Oqsillarning qand va polisaxaridlar bilan birikishidan sekretsiya mahsulotlaridan glikoproteid va mukoproteid (mutsinlar) kabi murakkab oqsillar hosil bo’ladi. Oqsilning qandlar bilan dastlabki birikishi donachali endoplazmatik to’rda yuz beradi. Polisaxarid zanjirlarining keyingi o’sishi Golji apparatida sodir bo’ladi. Bu ichak epiteliysining bokalsimon hujayralarida avtoradiografiya metodi orqali isbotlandi(27rasm).

27-rasm. Ichakning qadahsimon hujayrasida mutsinning hosil bo’lish bosqichlari. Modda qon tomirdan(1,17)hujayraga kiradi.Oqsillar aminokislotalardan(16) endoplazmatik to’r(2)da joylashgan ribosoma(13)larda sintezlanib,u orqali(3) harakatlanib,Golji apparatiga(11)o’tadi.Bu vaqtda oddiy qandlar(15)Golji apparati (11) sisternlariga kiradi va u yerda oqsil(4)bilan birikadi va glikoproteid (10)ni hosil qiladi, unga sulfat (5,14)qo’shiladi. Golji apparati xaltachalarida hosil bo’lgan glikoproteid(10), hujayra yuzasi(7)ga siljiyotgan shilimshiq globulalariga (6,9) aylanadi, ular esa tashqari(8)ga ajraladi. Kutilganidek, oqsil komponenti donachali endoplazmatik to’rda hosil bo’ldi, keyin esa Golji zonasiga ko’chadi, undan sekretor vakuolalarga o’tdi, so’ng hujayradan tashqariga chiqarib yuborildi. Binobarin, chiqarib yuboriladigan polisaxaridlarning sintezi Golji apparati sisternlarida bo’ladi. O’simlik hujayralari qobig’i matriksining polisaxaridlari

(gemisellyuloza, pektin)ning sintezi ham Golji apparatida amalga oshadi. Bundan tashqari, o’simlik hujayralari diktiosomalarida shilimshiq va mutsinlarining sintezi kuzatiladi. O’simlik qobig’ining asosiy polisaxaridi-sellyuloza plazmatik membrana yuzasida maxsus fermentlar yordamida sintezlanadi. Golji apparati vakuolalarida yig’ilgan lipid molekulalarining qayta sintezi natijasida murakkab oqsil lipoproteid hosil bo’ladi, ular esa hujayradan tashqariga vakuolalar orqali chiqarib tashlanadi. Bir hujayralilarning qisqaruvchi vakuolalari Golji apparatining kengaygan sisternlari hisoblanadi. Vakuola qisqargan vaqtda u plazmatik membrana bilan quyilib ketadi, uning ichidagi moddalar esa ekzotsitoz yo’li bilan hujayradan tashqariga chiqib ketadi. Oqsil sekretlarining hosil bo’lishi va yetilishida oqsillarning zichlanib “y etilishi ” va sekret donachalariga aylanishi kuzatiladi. Bu jarayon vakuoladagi moddalarning suvsizlanishi- “ qurishi ” bilan sodir bo’ladi. Golji apparatining doimiy ishida sekretning tashqariga chiqarilishi uzliksiz ravishda apparatning membranasini plazmatik membrana bilan quyilishi orqali bo’ladi. Go’yoki apparatdan plazmalemmaga membrana oqimi kelib turadi. Shu bilan birga apparat membranasiga endoplazmatik to’rdan membranali vakuolalarning oqimi ham kelib turadi. Endoplazmatik to’r membranasini bevosita plazmalemmaga o’tishi juda kam kuzatiladi. Hujayra bo’linayotganda Golji apparatining to’rsimon strukturalari diktiosomalarga parchalanib ketadi va qiz hujayralarga passiv va tasodifan tarqaladi. Hujayraning o’sishi davomida diktiosomalarning umumiy soni ortadi. Golji apparati har-xil hujayralarda turlicha tarqalsada, uning yadro atrofida joylashishi ko’proq uchraydi. Ba’zan, to’rsimon apparat hujayra markazining atrofida, qutbli epiteliy hujayralarida esa, yadro bilan hujayraning apikal yuzasi oralig’ida joylashadi. Golji apparatining siljishi hujayraning funksional holatiga bog’liq bo’ladi. Buyrak kanalining epiteliy hujayralarida bu organoid bo’shliqqa goh yaqinlashadi, goh undan uzoqlashadi.

Fazakontrastik mikroskop orqali Golji apparatini tirik hujayralarda ham ko’rishga erishildi (Dalton, 1983). Bu organoidning submikroskopik tuzilishi bir va ko’p hujayrali hayvonlar, shuningdek o’simliklarning turli hujayralarida o’xshash ekanligi isbotlandi (Haguenan a. Bernhard, 1955); Dalton, 1961; Kurosumi, 1961). Bu barcha hujayralarning doimiy qismi ekanligini ko’rsatadi. Golji apparatining ultrastruktura elementi silliq yoki “ agranulyar ” membrana hisoblanadi. U bir-biri bilan bog’liq va bir-biriga o’tuvchi komponentlardan iborat uch kategoriyaga bo’linadi. 1. Parallel juft membrana shaklida ko’rinadigan, yassi xaltachalar yoki sisternlar . Odatda, sisternning bo’shlig’i 150 Å, uchki qismlari kengaygan, qo’shni sisternlar oralig’i 500 Å atrofida bo’ladi. 2. Yirik vakuolalar . Ular sisternlarning kengaygan uchlaridan ajraladi. 3. Mayda pufakchalar (diametri 300-600 Å). Ular ko’p hollarda sistern membranalari bilan aloqada bo’ladi. To’liq uch komponentli ultrastruktura ko’proq oqsil mahsulotlari ishlab chiqaradigan turli bez hujayralarida uchraydi. Apparatning sistern va vakuolalarining ichidagi strukturalar turli hujayralarda o’zlarining elektron zichligi bilan farqlanadi. Ko’pchilik mualliflar, apparatning membranasini bir qavatli deb biladilar, ammo Yamamota (Yamamota, 1963) nerv hujayralarida bu organoidning membranasini xuddi plazmatik membrana kabi uch qavatli ekanligini isbotladi. Ko’pchilik umurtqasizlarning hujayralari, sodda hayvonlar va o’simliklar hujayralarining apparatini diktiosomalari ko’p sonli yassi sisternlardan iborat, vakuolyar sistema esa kuchsiz rivojlanadi. Shuning uchun ham sisternlar apparatning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Shunisi qiziqki, sodda hayvonlarda apparatning tipik ultrastrukturasi qisqaruvchi vakuola atrofida emas, balki parabazal tanacha tarkibida joylashadi. Qisqaruvchi vakuola zonasida esa, silliq endoplazmatik to’r joylashadi.

Golji apparatining ultrastrukturasini hujayraning boshqa qismlari bilan aloqasi ham o’rganilgan. Ko’pchilik mualliflar apparat membranasi va endoplazmatik to’r o’rtasidagi to’g’ri anastamozlar bo’lishini aniqladilar. Ba’zi olimlar fikriga ko’ra apparat membranasi va endoplazmatik to’r o’rtasidagi to’g’ri anastamozlar bo’lmagan holda, donachali endoplazmatik to’r apparatga yaqin kelib ribosomalarini yo’qotib, silliqlashadi. To’rning bunday elementlarini o’tuvchi qismlar deb yuritiladi. Ular uchun xarakterli narsa shuki, ulardan mayda pufakchalar kurtaklanib ajraladi, ular apparat tomonga ko’chib, uning tarkibiga kiradi. Shuni hisobga olib, Essner va Novikov (1962) lar Golji apparatining tarkibini sistern va yirik vakuolalardan iborat, mayda pufakchalar esa apparat va endoplazmatik to’rning dinamik aloqasini ta’minlovchi “transport” strukturalaridir deb hisoblaydilar. Golji apparatining kimyoviy tarkibini sentrifuga yordamida ajratib olingan fraksiyalarni sitokimyoviy reaksiyalar, biokimyoviy tahlil usullari orqali o’rganildi. Tekshirishlarning ko’rsatishicha, unda lipidlar, deyarli teng miqdorda oqsil va fosfolipidlar bo’ladi. Bular apparatning membranalari ham hujayraning boshqa faol membranali komponentlaridan mitoxondriyalar, endoplazmatik to’r, yadro qobig’i, plazmatik membranadagi kabi oqsil- lipid kompleksidan tuzilganligidan dalolat beradi. Golji apparatining fermentativ faoliyatini o’rganish unda turli fosfatazalarishqoriy, kislotali, nukleoziddifosfataza, tiamin-pirofosfokinazalarni bo’lishini ko’rsatdi. Novikov v.b. (1961) sitokimyoviy va elektron mikroskopik metodlar orqali kislotali fosfatazani apparatning o’zini elementlarida emas, balki unga yaqin joylashgan lizosomalar va sekretor donachalarda joylashganligini isbot qildilar. O’simlik hujayralarining Golji apparatida faqat nukleoziddifosfataza uchraydi, tiaminpirofosfokinaza esa bo’lmaydi. Golji apparati bilan turli-tuman ob’ektlarning hujayralarida sekret mahsulotlari, kiritmalar, metabolitlar, hujayraga yot bo’lgan tanachalar, vital bo’yoq granulalari bog’liq ekanligi isbotlangan. Bu

sohada Nasonov va uning shogirdlarining xizmatlari katta. Ular apparatning ichida ham kiritmalar hosil bo’lishini ta’kidlaydilar. Turli tip hujayralarda Golji apparati moddalarni yig’ish va zichlash vazifasini bajaruvchi umumiy organoid ekanligi haqidagi Nasonovning fikrlari to’g’ri bo’lib chiqdi. Ko’pchilik sekretor mahsulotlar Golji apparati sisternining kengaygan uchida zichlanadi, keyin undan sekret vakuolasi sifatida ajraladi. Varshavskiy v.b.larning (1963) ko’rsatishicha, oshqozon osti bezi hujayrasida ximotripsinogenni endoplazmatik to’rda sintezlanishi 2-5 davom etadi, uning Golji apparatida yig’ilishi esa, 11,7 minut davom etadi.U apparatdan ajralgan kiritmada 36 minut ushlanadi, keyin sekret sifatida ajratiladi. Shunday qilib, endoplazmatik to’rda sintezlangan mahsulotlar Golji apparatiga o’tadi. Osteoblastlarning kulturasida Golji apparatini tirik holda seytrafer mikrokinos’yomka metodi orqali o’rganildi. Uning strukturalari va kattaligi o’zgarib turadi, undan davriy ravishda mayda pufakchalar sitoplazmaga ajralib chiqadi. O’simlik hujayralarining bo’linishida, qiz hujayralarning oralig’idagi membrananing hosil bo’lishida qatnashadi (Rose, 1961). Ko’plab kuzatishlar, neyronlarda boshqa bezli hujayralardagi kabi Golji apparatining vazifasi endoplazmatik to’rda sintezlangan oqsil moddalarni yig’ish, zichlashdan iboratligini ko’rsatdi. Golji apparati eukariotik organizmlarning barcha hujayralarida (sutemizuvchilarning eritrotsitidan tashqari) bo’ladi, ammo hamma hujayralar oqsil, lipid va polisaxaridlarni sintezlash qobiliyatiga ega emas. Muskul hujayralari, ko’pchilik qon hujayralari (donachali leykotsitlar), qoplovchi epiteliy hujayralari aniq ifodalangan sekretsiya qobiliyatiga ega emas, ammo, ular yaxshi rivojlangan Golji apparatiga ega. Barcha hujayralar, qanday ixtisoslashganligidan qat’iy nazar, membranalarini doimo qayta tiklab, yangilab turadi. Chunki, ularning membranalari doimo o’zlarining retseptorlari orqali turli narsalar bilan ta’sirlashib, endotsitozda qatnashadi va har-xil o’simtalarni hosil qiladi. Bunda muhim rolni Golji apparati o’ynaydi.

Lizosomalar 1955 yilda sichqonning jigarini bioximik metodlar bilan tekshirish paytida lizosomalar ochildi(De-Dyuv). Mitoxondriyalar fraksiyasini ikki qismga ajratildi:1) xaqiqiy mitoxondriyalar va ularga tegishli fermentlar bo’lgan og’ir fraksiyasi, 2) ko’pgina gidrolitik fermentlar tutgan yengil qismi. Keyingi tahlillarning ko’rsatishicha, bu yengil qism o’zida gidrolitik fermentlarni tutadi, ular kattaligi taxminan 1mk bo’lgan maxsus lizosoma deb ataluvchi tanachalarda to’planadi. Har bir lizosoma mustahkam membrana bilan o’ralgan bo’lib, uning ichida kamida o’n ikki xil gidrolitik fermentlar bo’ladi. Lizosomalar xilma-xil shakldagi vakuolalarga o’xshash organoidlar bo’lib, ularni De-Dyuv uch guruhga bo’ladi: haqiqiy lizosomalar, prolizosomalar va postlizosomalar . Haqiqiy lizosomalarning o’zi yana ikki guruhga: birlamchi va ikkilamchi lizosomalarga bo’linadi. Hozirgi vaqtda lizosomalar faqat hayvonlar hujayrasi uchungina emas, balki barcha tirik organizmlar hujayralari uchun universal organoid ekanligi aniqlandi. Lizosomalardagi fermentlarning passiv holda bo’lishi, ularning asosiy xususiyatidir, bu avvalo, ularning o’rab turgan membranalariga bog’liq. Ilgarilari bu organoidlarning polimorfligi qayd qilingan bo’lsa, so’nggi yillarda lizosomalarning turli shakllari, ularning rivojlanishidagi turli bosqichlari ekanligi ma’lum bo’ldi. Lizosomalar organizm hujayralaridagi oqsil va nuklein kislotalarini hujayra ichida parchalanishi va ularning yangilanishi uchun zarur fermentlar tutuvchi vakuolasimon organoidlardir. Hujayraning ichki ovqat hazm qilish organoidlari sifatida lizosomalar maxsus strukturaga ega bo’lgan membrana bilan qurshalganki, uni lizosoma fermentlari buza olmaydi. Lizosomalar biologik jihatdan muhim ahamiyatga ega bo’lgan oqsil, nuklein kislotalari va polisaxaridlarni parchalaydi. Bu moddalar hujayraga ovqat sifatida fagotsitoz va pinotsitoz yo’li bilan kiradi. Lizosoma ularni parchalanishida-

lizisida qatnashadi. Shuning uchun bu organoidni nomi ham lizosoma (lisis- eritish va soma-tana) deb nomlangan. Lizosomalarning yig’indisini hujayraning “ ovqat hazm qilish sistemasi ” deb atash mumkin, chunki ular hujayraga kirayotgan barcha moddalarni o’zgarishida ishtirok etadi. Undan tashqari, lizosomalarning fermentlari ta’sirida hujayraning o’lgan ba’zi bir strukturalari yoki butun bir hujayralar hazm bo’lib ketishi mumkin. Lizosomalar ba’zi bir organlarni, masalan, itbaliq dumining rezorbsiyasida, yo’q bo’lishida asosiy rolni o’ynaydi. Lizosomalarning fermentlari o’zi turgan hujayrani ham hazm qilib yuborishi mumkin. Lekin bu fermentlar passiv bo’lib, ovqat hazm qilishda ishtirok etmaydi. Olimlarning fikriga ko’ra, hujayralarni “o’zini hazm bo’lib ketishidan” lizosomalarning membranalari saqlaydi. Bu membrananing bir butunligi buzilsa, hujayra va uning organoidlari ham hazm bo’lib ketishi mumkin. Lizosomalar hozirgi vaqtda barcha hujayralarda topilgan. Lizosomalar fraksiyasini turli organlardan, shu jumladan buyrak hujayralaridan ham ajratib olindi. Buyrak hujayralarining lizosomalari kiritilgan yot tanachalarni yig’ish xususiyatiga ega ekan. Masalan, peroksidaza kiritilgandan so’ng lizosomalar kattalashib, yot oqsillar gidrolitik fermentlar bilan birga ajratib olingan lizosomalar frak-siyasida to’planadi. Bundan xulosa qilish mumkinki, lizosomalar yot tanachalarni zaharsizlantiradi (detoksikatsiya) va hazm qiladi. Ta’kidlangandek, lizosomalarning fraksiyasi juda ko’p gidrolazalarni tutadi. Lizosomalar uchun belgi (marker) bo’lib hisoblanadigan kislotali fosfomoneksteraza (nordon fosfataza) o’shalar jumlasidandir. Elektron mikroskop ostida lizosomalar fraksiyasi 0,2-0,4 mkm kattalikdagi turli-tuman pufakchalardan iboratligi aniqlandi. Ular qalinligi 7 nm li bir qavat membrana bilan o’ralgan. Lizosomalar fraksiyasida zich moddalar bilan to’lgan vakuolalar ushlovchi membranalar to’plami va zich bir xil tanachalar ushlovchi pufakchalar bo’ladi.

Lizosomalarning ichida, ko’p hollarda mitoxondriya va endop-lazmatik to’r fragmentlarini ham ko’rish mumkin. Boshqacha qilib aytganda, bu fraksiya morfologik jihatdan bir xil emas. Morfologiyasiga qarab lizosomalarning to’rt xili: birlamchi va ikkilamchi lizosomalar, autofagosomalar va qoldiq tanachalar farqlanadi(28 rasm ). 28-rasm. Lizosomalarning hosil bo’lishi va ularning hujayradagi jarayonlarda ishtiroki. 1-endoplazmatik to’rda gidrolitik fermentlarni sintezlanishi; 2-ularni Golji apparatiga o’tishi; 3-birlamchi lizosomalarning hosil bo’lishi; 4-gidrolazlarning chiqarib tashlanishi va ularni hujayradan tashqari parchalanishlarda ishlatilishi (5); 6-endotsitoz vakuolalari; 7- ular bilan birlamchi lizosomalarning birikishi; 8-ikkilamchi lizosomalarning hosil bo’lishi; 9-telolizosomalar; 10- qoldiq tanachalarning ekskretsiyasi; 11-birlamchi lizosomalardan autofagosomalar(12)ning hosil bo’lishi. Birlamchi lizosomalar 100 nm kattalikdagi mayda membranali strukturalardir. Ular faol nordon fosfataza ushlovchi strukturasiz modda bilan

to’lgandir. Birlamchi lizosomalarni Golji apparatining periferik qismidagi mayda vakuolalardan amalda ajratish qiyin. Bundan tashqari, ular ham nordon fosfataza tutadi. Bu ferment donachali endoplazmatik to’rda sintezlanadi, keyin diktiosomaning proksimal qismlariga o’tadi va oxiri birlamchi lizosomalarda to’planadi. Birlamli lizosomaning hosil bo’lishi zimogen donachalarning hosil bo’lishiga juda o’xshaydi. Gol’ji apparati bilan funksional munosabatda bo’lgan silliq endoplazmatik to’rning maxsus qismlaridan birlamchi lizosomalarni mayda pufakchalar holida uzilib chiqishi kuzatilgan. Olimlar tomonidan olib borilgan tajribalar, gidrolaza fermentlarini granulyar endoplazmatik to’r devoridagi ribosomalar tomonidan sintez qilinishi va silliq retikulum kanallari orqali dastlab Gol’ji apparatiga va undan birlamchi lizosomaga o’tishini ko’rsatdi. Birlamchi lizosomalar, odatda yumaloq, oval shaklda bo’lib, qalinligi 50-90 nm keladigan membrana bilan o’ralgan. Tajribalar, birlamchi lizosomalarni fagotsitoz yoki pinotsitoz vakuolalari bilan quyilishib, ikkilamchi lizosomalar yoki hujayra ichi ovqat hazm qilish vakuolasini hosil qilishini isbotladi. Hujayraga kirishi zarur bo’lgan moddalarning plazmolemma yuzasiga adsorbsiyasi va sitoplazmaning ichkariga invoginatsiyasi orqali, endotsitoz yo’li bilan geterofag tipidagi ikkilamchi lizosoma hosil bo’ladi. Shu bilan birga birlamchi lizosomalarning passiv gidrolaza fermentlari faollashadi, ular ekzogen moddalarni parchalay boshlaydi. Lizosoma ichida boradigan hazm jarayonining oxirgi mahsulotlariaminokislotalar, nukleotidlar va boshqalar geterofagolizosoma membranasi orqali diffuziya qilinib, sitoplazmaga chiqadi. Bu moddalar hujayraning nafas olishiga sarflanadi yoki zarur makromolekulalarning biosintezida ishtirok etadi. Qiyin hazm bo’ladigan yoki hazm bo’lmaydigan moddalar qoldiq tanalarda to’planadi, plazmolemma orqali ekzotsitoz qilinadi. Birlamchi lizosomaning tarkibidagi moddalar endotsitoz vakuola bo’shlig’i bilan birikib, birlamchi lizosoma gidrolazalari substratni parchalay boshlaydi. Agar sichqon organizmiga yot oqsil peroksidazani kiritilsa, u endotsitoz vakuolalarida

(fagosomalarda) to’plana boshlaydi. Gistokimyoviy reaksiyalar yordamida elektron mikroskopda peroksidazani bunday vakuolalarda aniqlash mumkin. Birlamchi lizosomalar bu vakuolalarga yaqinlashadi, ularning membranalari birlashib ketadi va hosil bo’lgan yangi vakuolada peroksidaza va fosfataza faolligi kuzatiladi. U vakuola, o’zining morfologik tuzilishiga ko’ra endotsitoz yo’li bilan kirgan komponentlarni tutgan ikkilamchi lizosomalar hisoblanadi. Hujayra lizosomalarining kattaligi va strukturasidagi turlitumanlik birinchi navbatda, birlamchi lizosomalarning endotsitoz vakuolalarining quyilishi mahsuloti bo’lgan ikkilamchi lizosomalarning har xilligi bilan bog’liq. Shunday qilib, ikkilamchi lizosomalar hujayra ichi ovqat hazm qilish vakuolalaridan boshqa narsa emas. Ularning fermentlari birlamchi lizosomalar orqali yetkazib beriladi. Shuning uchun bunday lizosomalarning kattaligi va tarkibi yutiladigan modda yoki tanachalarga bog’liq bo’ladi. Lizosomalar bir-biri bilan quyilishib yiriklashishi mumkin. Lizosoma tarkibiga kiruvchi yutilgan moddalarning keyingi taqdiri gidrolazalar bilan ularni monomerlargacha parchalash va gialoplazmaga o’tkazilishi bilan xarakterlanadi. Gialoplazmada ular parchalanib sintetik va almashinish jarayonlariga kirishib ketadi. Ammo, biogen makromolekulalarni parchalanishi-hazm bo’lishi oxirigacha yetmasligi mumkin. Bu holda lizosoma bo’shliqlarida hazm bo’lmagan mahsulotlarni yig’ilishi, ikkilamchi lizosomalarni telolizosomalarga yoki qoldiq tanachalarga o’tishi yuz beradi. Bu tanachalar endi ko’p gidrolitik fermentlarni tutmaydi, ularning moddalari zichlashadi va qayta tuziladi. Shu yo’l bilan qarigan odamlarning hujayralarida “ qarilik pigmenti - lipofussin ” to’planadi. Ba’zan, qoldiq tanachalar ekzotsitoz yo’li bilan hujayradan chiqarib tashlanadi yoki ayrimlari hujayra o’lguncha saqlanadi. Lizosomalar barcha eukariot hujayralarda uchraydi. Ular bir hujayrali tuban o’simliklarda, zamburug’larda va sodda hayvonlarda ham topilgan. Ammo, ularning uchrash tezligi har xil hujayralar va to’qimalar uchun turlicha. Hayvon

hujayralaridan leykotsitlar, jigar va buyrak hujayralarida lizosomalar ko’p uchraydi. Autolizosomalar (autofagosoma) ko’pchilik hujayralarda doimo uchraydi. Morfologiyasi jihatidan ular ikkilamchi lizosomalarga kiradi. Ammo, bularning vakuolalarida sitoplazmatik strukturalar va ularning fragmentlari, mitoxondriyalar, plastidlar, endoplazmatik to’r elementlari, ribosomalar, glikogen donachalari v.b. uchraydi. Autofagosomalarning hosil bo’lishi to’liq o’rganilmagan. Hujayra ichiga kirgan moddalarning hazm qilinishidan tashqari, hujayrada sitoplazmaning ma’lum bir qismini qurshab o’rab olinishi natijasida autofagosomalar yoki autofagosomal vakuolalar hosil bo’ladi. Bular birlamchi lizosomalar bilan qo’shilib, ikkilamchi lizosoma autofagolizosomani hosil qiladi va ularning ichida qolgan sitoplazma qismlari (mitoxondriya, plastid, endoplazmatik to’r qismlari va boshqalar) asta-sekin hazm bo’lib ketadi. Tekshirishlarning ko’rsatishicha, autofagosomalar faqat birlamchi lizosomalar bilan qo’shilib qolmay, ular autofagolizosomalar, geterofagolizosomalar, qoldiq tanachalar va geterofagosomalar bilan ham qo’shila olar ekan. Autofagotsitoz jarayoni sifatida hujayra och qolganda, uning qismlarini metabolizmga jalb qilib, hujayra hayotini ma’lum vaqtgacha ushlab turadi. Autofagotsitozning funksional ahamiyati ham yaxshi o’rganilmagan. Lekin, taxmin qilinishicha ular buzilgan hujayra komponentlarini o’ziga biriktirib olib, ularni yo’q qiladi. Bunda ular hujayraichi tozalovchilari rolini o’ynaydi. Hujayralar zararlanganda autofagosomalarning soni ortadi. Lizosomalarning fermentlari o’lgan hujayralarni avtolizida qatnashadi. Turli patologik jarayonlarda lizosomalar sonining ko’payishi odatdagi hol hisoblanadi. Tuxumning otalanishi jarayonida spermatozoidning akrosomasi lizosomaga o’xshash vakuol bo’lib, gidrolitik fermentlardan gialuronidaza va proteazalarni ushlaydi, ular spermatozoidning plazmatik membranasi bilan quyilib ketib, tuxumning yuzasiga to’kiladi. Vakuoladan ajralgan fermentlar tuxumning

polisaxarid va oqsil qobiqlarini parchalaydi va spermatozoid yadrosini tuxum sitoplazmasiga kirishiga imkon yaratadi. Lizosomalar hujayrada mustaqil struktura emas, ular endoplazmatik to’r va Golji apparati faoliyati orqali paydo bo’ladi va sekretor vakuolalarini eslatadi. Ularning asosiy vazifasi ekzogen va endogen makromolekulalarni hujayraichi parchalanishida qatnashadi. Peroksisomalar Hujayradan ultratsentrifugalash orqali ajratib olingan, tarkibi katalaza va peroksidaza fermentlariga boy bo’lgan “ mikrotanacha ”lar peroksisoma lar deb ataladi. Ular mitoxondriyalardan maydaroq bo’ladi va kristlari bo’lmaydi. Bular 0,3-1,5 mkm kattalikdagi vakuolalar bo’lib bir qavatli membrana bilan qoplangan. Tanachaning markazi ( sersevina ) da kristalga o’xshash, fibrill va naychalardan hosil bo’lgan struktura joylashadi. Sersevinada uratoksidaza fermenti bo’ladi. Peroksisomalardagi fermentlar tarkibi turlichadir. Barg hujayralarida bo’ladigan peroksisomalar fotonafas olish fermentlari tutadi. Yog’larga boy urug’larning hujayralaridagi peroksisomalarning bir xili- glioksisoma lar urug’lar o’sayotgan vaqtida yog’ kislotalaridan uglevodlar hosil qilishda ishtirok etadi. Peroksisomalar sodda hayvonlarda, yuksak o’simliklarda va ba’zi embrional to’qimalarda, umurtqali hayvonlarning asosan jigar va buyrak hujayralarida topilgan. Kalamushning jigar hujayrasida o’rtacha 70-100 ta peroksisoma bo’ladi. De-Dyuv fikriga ko’ra, barcha eukariotlar peroksisomalari umumiy kelib chiqishga ega. Barcha peroksisomalar metabolizmiga ko’ra turli–tuman funksiyalarni o’zida mujassamlashtirgan, ba’zi jihatlardan mitoxondriyalarga o’xshab ketadigan oksidlovchi zarrachalardan kelib chiqqan. Ba’zi olimlar peroksisomalar endoplazmatik to’r membranasining kengaygan uchlarida hosil bo’lsa kerak, degan fikrni beradi. Yashil o’simliklarda peroksisomalar mitoxondriyalar va plastidlar bilan yaqindan aloqada bo’ladi.

Dastlab, peroksisomalar jigar va buyrak hujayralardan ajratib olindi. Peroksisomalar fraksiyasida vodorod peroksid metabolizmi bilan bog’liq bo’lgan fermentlar uchraydi. Bu fermentlar (oksidaza, uratoksidaza, oksidaza daminokislota) faoliyatida vodorod peroksid va uni parchalovchi katalaza hosil bo’ladi. Jigar hujayralari peroksisomalarida barcha oqsillarning 40%i bo’lib, matriksda joylashadi. Vodorod peroksid hujayra uchun zaharli bo’lgani uchun, peroksisoma katalazasi himoya vazifasini bajaradi. Hayvon va ba’zi o’simliklarda peroksisomalar yog’ va karbonsuvlarni o’zgarishida muhim rol o’ynaydi. Sferosomalar Sferosomalar diametri 100-150 nm keladigan mayda pufakcha shaklidagi organoidlardir. Ularni 1880 yilda Ganstayn tomonidan ochildi va “ mikrosoma ” deb ataldi. Shakliga qarab, bu mikrosomani keyinchalik “ sferosoma ” deb ataldi. Sferosomalar endoplazmatik to’rdan hosil bo’ladi. Bunda endoplazmatik to’r kanalchalari uchidan kichkina sharchalar uzilib chiqib, tez o’sa boshlaydi va diametri 1000-1500Å ga yetadi. Bu bir qavat membrana bilan o’ralgan sharchalar prosferosoma lar deb ataladi. Sferosomaning o’sishi va qayta qurilishida unda yog’ to’planadi va yog’ tomchisiga aylanadi. Sferosoma tarkibida yog’dan tashqari oqsillar va lipaza fermenti bo’ladi. Lekin, turli o’simliklarning sferosoma fraksiyasida lipazadan tashqari proteaza, esteraza, nordon fosfataza, RNKaza va DNKaza fermentlari ham topilgan. Barcha sferosomalar uchun universal ferment-lipazaning bo’lishi sferosomalar hujayrada yog’ sintez qiladigan va o’zida to’playdigan organoid ekanligini ko’rsatadi. Sferosomada olein, linol, linolein, araxidon kislotalari kabi qator to’yinmagan yog’ kislotalari sintez qilinadi. Bu organoidda yog’ almashinishining fermentlaridan tashqari, boshqa fermentlarning ham bo’lishi, ularda yana qo’shimcha funksiyalar borligidan dalolat beradi.

O’simlik hujayralari vakuolalari Barcha o’simlik hujayralari sitoplazmasida vakuolalar bo’lib, ular muhim vazifalarni bajaradi. Yosh hujayralarda bir nechta mayda vakuolalar bo’lib, hujayra ixtisoslashgan sari, ular bir-biriga quyilib ketib, bitta yoki bir nechta yirik vakuolani hosil qiladi, u ko’p hollarda hujayraning umumiy hajmini 80% gacha qismini egallaydi. Markaziy vakuolalar bir qavat membrana bilan sitoplazmadan ajralib turadi. Bu membrana tonoplast deb ataladi. Vakuola ichini to’ldirib turgan suyuqlikni hujayra shirasi deb ataladi(1-ilova b ga qarang). Markaziy vakuola endoplazmatik to’rdan ajralgan mayda pufakchalardan hosil bo’ladi. Bu yirik vakuola yadro va hujayra organoidlarini chetga surib qo’yadi. Vakuola hujayra shirasi bilan to’lgan bo’lib, uning tarkibida turli anorganik tuzlar, qandlar, organik kislotalar va ularning tuzlari, boshqa past molekulali birikmalar, shuningdek ba’zi yuqori molekulali moddalar, masalan oqsillar bo’ladi. Markaziy vakuolaning eng muhim vazifalaridan biri, hujayrani turgor bosimini ushlab turishdan iborat. Vakuolada erigan molekulalar uning osmotik konsentratsiyasini hosil qiladi. Vakuola shirasining molekulyar konsentratsiyasi hujayra tonoplast membranasining yarim o’tkazish xususiyati, vakuolani osmometr sifatidagi rolini yuzaga keltiradi va hujayraga mustahkamlik va turgor- taranglik xususiyatlarni paydo qiladi. Vakuola gialoplazmaning metabolitik faoliyatidan tonoplast orqali ajralgan bo’ladi, ammo hujayra vakuoladan zaxira moddalarni yig’adigan joy sifatida foydalanadi. Bundan tashqari, undan metabolitik qoldiqlarni ekskretsiya qilish uchun ham foydalanadi. Vakuola orqali ekskretsiya qilinadigan metabolitlarning xili juda ko’p. Ularning ichida turli alkaloidlar (nikotin, kofein ) va polifenollar ham o’rin olgan. Vakuolada ko’plab glyukozidlar, jumladan turli pigmentlar, masalan, antotsianlar to’planadi. Vakuola shirasida anorganik moddalardan kaliy, natriy, kalsiy fosfatlari, organik kislotalar tuzlari to’planadi. Tonoplastni ekskretsiyada ishtirok etadi deyish mumkin.

Vakuolada qandlar eritma shaklida bo’ladi. Urug’larning hujayralari vakuolalarida oqsillar to’planadi. Oqsillarning to’planishi aleyron vakuolalarida amalga oshadi, keyin albumin va globulinlar qo’shiladi. So’ng vakuolalar suvsizlanadi va qattiq aleyron tanachalariga aylanadi. Urug’ unayotganda bu tanachalar yana suvni qabul qiladi va vakuolalarga aylanadi, bu vakuolalarda fermentlar faollashadi. Aleyron donachalari lizosomalarni eslatadi. Urug’ unayotganda undagi zaxira oqsillar hazm bo’ladi. Aleyron vakuolalarida, shuningdek mayda va yirik vakuolalarda gidrolitik fermentlar bo’ladi. Tonoplast orqali vakuolaga o’tgan turli moddalar o’zgarishlarga uchraydi. Sitoplazmaning vakuolyar tizim strukturasi bir butundir. Uning alohida elementlari qayta tuzilish va funksiyasi o’zgarishi vaqtida biridan ikkinchisiga o’tishi kuzatiladi. Yadroning tashqi membranasi donachali endoplazmatik to’r membranasiga bevosita o’tadi. Donachali endoplazmatik to’r membranasi silliq endoplazmatik to’rda davom etadi. Endoplazmatik to’r membrana elementlaridan tonoplast, sferosoma, peroksisoma membranalari hosil bo’ladi. Endoplazmatik to’rning ikkala xilining membranalari mayda vakuolalar shaklida Golji apparati tarkibiga kiradi, u yerda membrananing qayta qurilishi va qalinlashishi yuz beradi. Golji apparati membranalaridan sekretor vakuolalar va lizosomalar membranalari hosil bo’ladi, ularning har biri ekzotsitoz yoki birlamchi lizosomalarni fagosomalar bilan qo’shilib ketishida plazmatik membrana bilan quyilishi mumkin. Shularni hisobga olsak, hujayra vakuolalarining barcha tizimi bir butun deb aytish mumkin. Bu tizimda ikkita kichik tizimni farqlash mumkin. Biri donachali endoplazmatik to’r bo’lib, uning membranasi plazmalemma bilan, ikkinchi kichik tizim Golji apparati orqali vakuolalar oqimi va lizosomalar hosil bo’lishi orqali aloqada bo’ladi (2 jadval). 2-jadval

, Lizosomalar sekretor vakuolalar silliq endoplazmatik to‘r yadro qobig‘i peroksisomalar sferosomalar Plazmatik membrana Golji apparati membranasi Donachali endoplazmatik to ‘ r

ADABIYOTLAR 1. Атабекова А.И., Устинова Е.И. Цитология растений. Изд-во “Колос”, М., 1987 2. Заварзин, А.А., Харазова. А.Д. Основы общей цитологии. Л., Изд-во Ленингр.ун-та, 1982 3. Свенсон К., Уэбстер П. Клетка. М., Мир, 1980. 4. Ченцов. Ю.С.Общая цитология. М., Изд-во Моск. ун-та, 1984. Qo’shimcha 5. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan ma’ruza matnlari. And., 2013. 6. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan o’quv – uslubiy majmua. And., 2013. 7. Бергельсон Л.Д. Биологические мембраны. М., Наука, 1975. 8. Билич Г.Л. Биология,цитология,гистология,анатомия человека. Изд-во Союз Санкт-Петербург, 2011. 9. Босток К.Самрен Э. Хромосомы эукариотической клетки. М., Мир, 1981. 10. Бойқобилов Т.В., Икромов Т.Х. Цитология.Т., “Ўқитувчи”,1980. 11. Вермель Е.М. История учения о клетке. М., Наука, 1981. Епифанова О.И., Терских В.В., Захаров А.Ф. Радиоавтография. М.,

O'xshashlar

Sitoplazma hujayraning vakuolyar tizimi. Sitoplazma

Sitoplazmatik membrana

Hujayralarda moddalar almashinuvi

Fotosintyez ryeaktsiyalari

Rivojlanish biologiyasi fanining mazmuni va uning vazifalari