Rivojlanish biologiyasi fanining mazmuni va uning vazifalari - Biologiya - Referatlar

Rivojlanish biologiyasi fanining mazmuni va uning vazifalari

Yuklangan vaqt:

14.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2838.9580078125 KB

Ko'chirib olish

Rivojlanish biologiyasi fanining mazmuni va uning vazifalari Reja: Rivojlanish biologiyasida q о ’llanadigan tadqiqot usullari  Rivojlanish biologiyasining qisqacha tarixi

Rivojlanish biologiyasi fani hujayra, t о ’qima va organlarning taraqqiyoti, tuzilishi hamda ularning hayot faoliyatlarini о ’rganadi. U boshqa fanlarning s о ’nggi yutuqlaridan foydalanib, rivojlanib bormoqda. Rivojlanish biologiyasi anatomiya, zoologiya, fiziologiya, bioximiya, patologik anatomiya kabi biologiyaning turli sohalari hamda tibbiyot fanlari bilan uzviy bog’langan. Sitologiya hujayralarning taraqqiyoti, tuzilishi va faoliyatini о ’rgansa, embriologiya odam va hayvonlar taraqqiyot qonuniyatlarini о ’rganadi. Umumiy gistologiya, ya’ni t о ’qimalar haqidagi ta’limotdir, u turli a’zo t о ’qimalarining taraqqiyoti, tuzilishi hamda vazifalarini chuqur talqin qiladi. Xususiy gistologiya esa odam va hayvonlar ayrim a’zolarining taraqqiyoti, tuzilishi va hayot faoliyatini о ’rganadi. Rivojlanish biologiyasi fanini bunday alohida kurslarga b о ’lib о ’rganish shartli hisoblanadi. Chunki organizm bir butun b о ’lib, uning barcha qismlari birbiri bilan о ’zaro uzviy bog’langan. Hujayralar t о ’qimalarni tashkil etsa, har bir organ bir necha t о ’qimalar majmuasidan iboratdir. Rivojlanish biologiyasi fanini о ’rganishda asosan, mikroskopik usuldan foydalaniladi. Elektron mikroskopning yaratilishi t о ’qima va a’zolarning nozik tuzilishini о ’rganish uchun keng y о ’l ochib beradi. Tuzilmalarni о ’rganish tashqi muhit bilan uzviy bog’liq b о ’lgan organizmning bir butunligi nuqtai nazaridan olib boriladi. Organizmning yaxlitligi esa barcha organ va sistemalar faoliyatining uyg’unligida nerv va endokrin sistemalarning asosiy yetakchilik roli bilan belgilanadi. Tuzilma – bu har qanday faoliyatning material substratidir. Masalan, miya inson tafakkurining moddiy substrati hisoblanadi. Moddalar almashinuvi jarayonining struktura elementlariga bog’liqligini, gistokimyoviy usullar bilan tekshirish biror ilmiy xulosa chiqarishga imkon beradi. Hozirgi paytda rivojlanish biologiyasi fani, faqatgina hujayra, t о ’qima va a’zolarning tuzilishini, ular faoliyati darajasini k о ’rsatibgina qolmay, balki r о ’y bergan jarayonlar о ’rtasidagi bog’lanishni aniqlaydi, ayrim qonuniyatlarni ochib beradi. Bunda keng

eksperimental usullar q о ’llaniladi. Rivojlanish biologiyasi hal qilayotgan ilmiy muammolar nazariy va amaliy meditsinaning ravnaqi uchun katta ahamiyatga ega. Rivojlanish biologiyasi fani hal etilishi lozim b о ’lgan muhim masalalarni: a) odam va hayvonlar hujayra, t о ’qima va a’zolarining taraqqiyoti, differensiallashuvining umumiy qonuniyatlarini; b) hujayra, t о ’qima va organlar tiklanishini; v) odam a’zolari tuzilmalarining yoshga qarab о ’zgarishi va har xil holatlarga moslashuvini; g) turli biologik, fizik va kimyoviy omillarning hujayra, t о ’qima va a’zolarga ta’sirini о ’rganish kabi kuzatishlarni о ’z vazifasi deb biladi. Rivojlanish biologiyasi hozirgi paytda klinik meditsinada keng k о ’lamda q о ’llaniladi. Har xil klinik usullar bilan bir qatorda turli morfologik metodlar – qon va suyak k о ’migi hujayralarini, me’da-ichak shilliq pardasini, jigar, taloq va boshqa a’zolar punktatlarini о ’rganish sitologik va gistologik diagnostika uchun muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari, rivojlanish biologiyasida tabiiy y о ’l bilan о ’zicha ajralib turuvchi yoki sun’iy ravishda biror joyni yuvish yoki mexanik ta’sir k о ’rsatish orqali ajratib olingan hujayralar holatini chuqur о ’rganish (eksfoliativ sitologiya) ham katta rol о ’ynaydi. Eksfoliativ sitologiya onkologiyada (xavfli о ’smalarni о ’z vaqtida aniqlashda), ginekologiya va endokrin kasalliklar praktikasi (tuxumdon funksional holatini belgilash, qin surtmasini analiz qilish) da q о ’llaniladi. Hujayralarda yuz beradigan murakkab kimyoviy, fizikaviy jarayonlarning о ’rganilishi, gistologiyaning kimyo va fizika fanlari bilan bevosita bog’liq ekanini k о ’rsatadi. Shunday qilib, rivojlanish biologiyasi fundamental biologiyaning asosiy fanlaridan biri b о ’lib, ilmiy tadqiqotlar asosida olingan natijalar tibbiyot fanida ham muhim о ’rin tutadi. Rivojlanish biologiyasida q о ’llanadigan tadqiqot usullari

Rivojlanish bilogiyasida q о ’llanadigan tadqiqot usullari bir necha xil. Zamonaviy tadqiqot usullari tirik va fiksatsiya qilingan tuzilmalarni о ’rganishga imkon beradi. Gistologik preparatlar juda yupqa (5 mikrometrdan 50 mikrometrgacha), tiniq va yorug’lik nurini yaxshi о ’tkazishi kerak. Gistologik preparat sifatida a’zolarning yupqa kesmalari yoki total (butun) preparat, surtma (qon yoki suyak k о ’migi surtmasi) q о ’llanilishi mumkin. Klassik va asosiy tadqiqot usuli a’zo kesmalarining fiksatsiya qilingan va b о ’yalgan preparatlari hisoblanadi. Gistologik preparatlarni о ’rganishning asosiy usuli uni mikroskop ostida k о ’rishdir. Mikroskop - (yunoncha mikros- kichik va skopeo- qarayman), k о ’z bilan k о ’rib b о ’lmaydigan, kichik ob’yekt va uning qismlarini kattalashtirib k о ’rsatadigan optik qurilma. Zamonaviy mikroskoplar hujayra va t о ’qimalarning nozik tuzilishlarini о ’rganishga imkon beradi. Preparatlar k о ’pincha yorug’lik mikroskopi ostida k о ’riladi (1-rasm). Elektron mikroskop keng q о ’llanilayotgan hozirgi davrda ham yorug’lik mikroskopi о ’z ahamiyatini y о ’qotgani y о ’q. 1-rasm. Mikroskop. Yorituvchi tizim: 1 – yorug’lik manbasi, 2 – oynacha, 3 – diafragma, 4 – kondensor; optik tizim: 5 – ob’yekt, 6 –okulyar; mexanik tizim: 7 – tubus, 8 – shtativ, 9 – kolonka, 10 – pridmet stolchasi Optik sistemalarning hal qilish qobiliyatini oshirish va preparatlarni aniq kо’rish uchun oddiy mikroskoplar takomillashtirildi va yangi mikroskoplar ixtiro

qilindi. Hozirgi davrda oddiy yorug’lik mikroskopidan tashqari quyidagi mikroskoplar va ularda kо’rish usullari mavjud. Qorong ’ i maydonli mikroskopda k о’ rish . Bu mikroskop oddiy mikroskop b о’ lib , k о’ rish maydoni markazida nur tushirmaydigan maxsus qorong ’ i kondensor bilan ta ’ minlangan . Ob ’ yekt qiya tushayotgan nur bilan yoritiladi . Bu mikroskop tirik hujayra tuzilmalarini , b о’ yalmagan tirik hujayralarni , bakteriyalarni kuzatishga imkon beradi . Ultrabinafsha nurli mikroskop bilan ko’rish . Bu mikroskop linzalari kvars (oqtosh, chaqmoqtosh) dan yasalgan b о ’lib, u faqat ultrabinafsha nurlarni о ’tkazadi. Bunday mikroskopda k о ’rish uchun tayyorlangan preparatlar kvarsdan qilingan buyum oynalariga olinadi va kvarsdan tayyorlangan yopqich oyna bilan yopiladi. Bu mikroskop biologik tuzilmalarning tuzilishini chuqurroq о ’rganishga sharoit yaratadi. Lyuminessent yoki flyuoressent mikroskopi. Ob’yektning nurlanishiga lyuminessensiya deyiladi. Yorug’lik manbai b о ’lib ultrabinafsha nurlar yoki uzunlik t о ’lqini 0,27–0,4 mkm b о ’lgan spektrning k о ’k qismi hisoblanadi. Bu nurlarning ta’siri vaqtida nurlar energiyasi hisobiga preparat nurlanadi – flyuoressensiya qiladi. Birlamchi va ikkilamchi flyuoressensiya farq qilinadi. Birlamchi flyuoressensiya deb, ba’zi bir moddalarning nur ta’sirida nurlanishiga aytiladi. Bu moddalarga vitamin A va B 2 , pigmentlar, lipoidlar va boshqalar kiradi. Ikkilamchi flyuoressensiya preparatlarni maxsus nurlanuvchi moddalar (flyuoroxrom) bilan ishlanganda hosil b о ’ladi. Bu moddalarga t о ’q sariq akridin, flyuoressin, rodamin va boshqalar kiradi. Preparatlarni t о ’q sariq akridin bilan ishlanganda, hujayradagi DNK yashil rangda, RNK esa qizil rangda nurlanadi. Shunday qilib, turli turdagi nurlanishlarni о ’rganish tuzilmalarning kimyoviy tarkibini bilishimizga yordam beradi.

Fazokontrast mikroskopiya – ob’yektlarning oq-qoraligini (kontrastligini) keskin oshirishga va b о ’yalmagan preparatlarni о ’rganishga imkon beradi. Tabiiy holatda biologik ob’yektlar tiniq, rangsiz va nokontrast b о ’ladi, ya’ni tuzilmalar о ’tayotgan nurni bir xil yutadi. Oddiy mikroskopda kontrastlikka preparatlarni b о ’yash asosida erisqiladi. Kontrastlikni oshirish bilan b о ’yalmagan preparatlarning nur sindirish qobiliyati yoki zichligi asosida farqlanuvchi tuzilmalarni k о ’rish mumkin. Interfraksion mikroskopiya – fazokontrast mikroskopiyaga nisbatan k о ’proq imkoniyatga ega. Interfraksion mikroskop bilan k о ’rganda hujayralarning turli komponentlari zichligi b о ’yicha turli rangga ega b о ’ladi. Ikkinchi tarafdan tuzilmalarning rangiga qarab о ’rganilayotgan tuzilmalarning zichligi t о ’g’risida fikr yuritish va hujayralarning quruq og’irligini topish mumkin. Polyarizatsion mikroskopiya – hujayra va t о ’qimalarning anizatrop yoki ikki xil nur sindiruvchi tuzilmalarini о ’rganish uchun ishlatiladi. Bu mikroskop bilan о ’rganilayotgan anizatrop tuzilmalardagi (kristall va fibrillyar oqsillarda) molekulalarning joylashishini о ’rganish mumkin. Bu mikroskop hujayra b о ’linishi, xromosomalar va organoidlar tuzilishini о ’rganishda ham q о ’l keladi. Elektron mikroskop larning ixtiro qilinishi mikroskopda k о ’rish texnikasining rivojlanishida alohida о ’rin tutadi. Bu mikroskopda elektronlarning t о ’lqinli xususiyatlaridan va magnit maydonida elektron nurlarini fokuslash mumkinligidan A B 2-rasm. Transmission (A) va skanerlovchi (B) elektron mikroskop.

foydalaniladi (2-rasm). Zamonaviy elektron mikroskoplarning hal qilish qobiliyati 0,2 dan 1 nm gachadir. Bu mikroskoplarda k о ’rish uchun qalinligi 20–40 nm b о ’lgan ultrayupqa kesmalar ishlatiladi. Kesmalar maxsus ultramikrotomlarda tayyorlanadi. Elektron mikroskop hujayra ichidagi tuzilmalarning nozik tuzilishini о ’rganishga imkon beradi. Transmission va skanerlovchi elektron mikroskoplarning yaratilishi organlarning elektron mikroskopda о ’rganishning yangi bosqichidir. U bilan ob’yektning hajmiy tuzilishini о ’rganish mumkin. Elektron mikroskop ob’yektni 100000 marta kattalashtirib beradi va uning hal qilish qobiliyati 3 – 4 nm dir. Mikroskopda tadqiqot qilish usullariniing qisqacha ta’rifidan k о ’rinib turibdiki, hozirgi davrda hujayralarning nozik tuzilishini ham tirik, ham fiksatsiya qilingan ob’ektlarda о ’rganish imkoniyati mavjud ekan. Mikroskop ostida turli usullar bilan ob’yektning morfologik tuzilishini о ’rganilsa ham, ammo bu usullarning о ’zigina hujayralarning hayot kechirish jarayonining о ’ziga xos tomonlarini ochib bera olmaydi. Morfologik tadqiqotlar fiziologik va bioximik ma’lumotlar bilan t о ’ldirilishi kerak. Bu kamchiliklarni ma’lum darajada t о ’qimalarni kimyoviy analiz qilish usuli – gistoximiya t о ’ldiradi. Gistoximiya va sitoximiya hujayra tuzilmalarining kimyoviy tarkibi va ularning taqsimlanishini о ’rganishga imkon beradi. Bu esa о ’rganilayotgan tuzilmalarning funksional holati va modda almashinuvi t о ’g’risida t о ’g’ri ma’lumot olishimizga yordam beradi. Zamonaviy gistoximiya usullari tuzilmalardagi aminokislotalar, oqsil, nuklein kislotalar, turli tipdagi uglevodlar, lipidlarni aniqlashga, fermentlarning aktivligini belgilashga yordam beradi. Bu moddalarni aniqlash reaktiv bilan t о ’qima va hujayra tarkibiga kiruvchi substrat orasidagi о ’ziga xos reaksiyaga bog’liq. Gistoximiya va sitoximiya faqat sifat analizi bilan chegaralanmay, balki miqdoriy analiz о ’tkazishga imkon yaratadi. Miqdoriy analiz esa turli funksional holatdagi hujayraning sitokimyoviy tuzilishini о ’rganishga va turli tuzilmalarning metabolik jarayondagi ahamiyatini aniqlashga yordam beradi. Hujayradagi

moddalarning yorug’lik nuri spektrlarini turlicha yutishga asoslanib ularning miqdorini о ’rganish usuli sitospektrofotometriyadir. Gistologiyada immunogistoximiya usuli ham keng q о ’llanilmoqda. Bu usul asosida t о ’qimalarda va hujayralarda mavjud turli xil kimyoviy xususiyatlarga ega bo’lgan moddalarni (gormonlar, retseptor va hokazo) nishonlangan antitelolar yordamida aniqlash yotadi. Antitelolarni nishonlash maqsadida turli fermentlar (peroksidaza, ishqoriy fosfataza), ferritin yoki kalloid oltin ishlatilishi mumkin. Hujayraning turli tarkibiy qismlarini (yadro, mitoxondriya, mikrosoma) ajratish uchun differensial sentrifugalash usuli q о ’llaniladi. Ajratish uchun supersentrifuga (minutiga 20000 – 40000 marta aylanuvchi) va ultratsentrifuga (100000 – 150000 marta aylanuvchi) ishlatiladi. Gistoximiya va sitoximiyaning zamonaviy usullaridan radioavtografiya usuli alohida о ’rin tutadi. U tuzilmalardagi modda almashinuvini t о ’liqroq о ’rganishga imkon yaratadi. Bu usul asosida radioaktiv moddalarni (fosfor F 32 , uglerod С 14 , oltingugurt С 35 , vodorod – H 3 ) yoki ular bilan nishonlangan moddalarning biri kiritilib, ma’lum vaqt oralig’ida ularning miqdorini t о ’qima va organlarda aniqlash yotadi. T о ’qimalardan kesmalar tayyorlab, bu kesmalar fotoemulsiya bilan qoplanadi. Ma’lum vaqt (15–20 kun) о ’tgandan s о ’ng preparat fotoqog’oz singari oshiriladi. Bu usul bilan nishonli aminokislotalarning oqsil tarkibiga kirishini, nuklein kislotalarning hosil b о ’lishini, nishonlangan hujayralarning migratsiyasini о ’rganish mumkin. Mikroxirurgiya usuli – bu tirik hujayrada maxsus asbob– mikromanipulyator yordamida nozik operatsiyalar о ’tkazish usulidir. Mikroxirurgiya y о ’li bilan hujayralardan yadroni ajratish, yadro qobig’ini yirtish yoki b о ’linayotgan hujayra xromosomalarini ajratish mumkin. Bu usul yordamida hujayra tuzilmalarining fizik xususiyatlarini, hujayra yadrosi va organoidlarining funksional holatlarini о ’rganish mumkin. K о ’pgina olimlar bu usul yordamida hujayra yadrosini bir hujayradan ikkinchisiga о ’tkazib, yadroning irsiy belgilarini avloddan-avlodga о ’tkazishdagi rolini ochib berdilar.

Tirik hujayrani о ’rganish usullariga yana t о ’qimalarni о ’stirish usuli kiradi. T о ’qima va hujayralarni organizmdan tashqarida (invitro– hayot) va organizm ichida о ’stirish mumkin. T о ’qimalar organizmdan tashqarida о ’stirilganda maxsus oziq muhitga о ’tkazilishi kerak. Bu muhitda hujayra harakatlanish, b о ’linish va differensirovka qobiliyatini saqlab qoladi. T о ’qima b о ’lakchalari steril muhitda fiziologik suyuqlik saqlovchi petri idishiga solib maydalanadi. S о ’ngra mayda b о ’lakchalar oziq muhitiga о ’tkazilib, termostatda 38–39° С da saqlanadi. Har 3–4 kundan s о ’ng ularni yangi oziq muhitiga о ’tkazib turish kerak. Shunday qilish bilan t о ’qimani о ’n yillab saqlash mumkin. Bundan tashqari, t о ’qima tuzilmalarini hayvonning hayoti davrida yoki vital b о ’yash mumkin. Bu usul tirik hujayra va t о ’qimalarning tuzilishini, ba’zi bir moddalarning hujayraga kirish va undan chiqishini kuzatishga imkon beradi. Hayot davrida b о ’yash uchun kolloid b о ’yoq moddalar, masalan, litiy, karmin, tripan sinkasini va boshqa zaharli b о ’lmagan moddalarni ishlatish mumkin. Bu moddalar hayvon qoniga, teri osti biriktiruvchi t о ’qimasiga, qorin b о ’shlig’iga yuboriladi. Ma’lum vaqtdan s о ’ng hayvon о ’ldirilib, t о ’qima va organlar mikroskop ostida k о ’riladi. Tirik ob’yektlar tadqiq qilinayotganda tuzilmalarni mikrosyomka qilish, ya’ni mikroskop ostida suratga olish alohida о ’rin tutadi. Hayot davrida tadqiqot qilish usullaridan tashqari t о ’qima va organlarni о ’tkazib о ’rganish ham mumkin, ya’ni a’zolarning bir qismi yoki hammasi boshqa organizmga о ’tkaziladi (transplantatsiya qilinadi) va ularning yashab ketishi kuzatiladi. Bu metodning t о ’qimani о ’stirish usulidan afzalligi t о ’qima butunligi buzilmagan holatda kuzatishdir. Bundan tashqari, gistologiyada oxirgi yillari organ va t о ’qima hujayralarini yorug’lik va elektron mikroskop ostida k о ’rib, ularning tarkibiy qismlarini (sitoplazma, yadro, mitoxondriya, endoplazmatik t о ’r, Golji kompleksi va boshqalar), hajmini о ’lchash ya’ni morfometrik usul keng q о ’llanilmoqda. Tasvirlarni avtomatik о ’rganish sistemasi ham gistologiyada keng о ’rin olmoqda.

Bu usul о ’rganilayotgan gistologik ob’yektlarni hajmiy xususiyatlari t о ’g’risida ob’yektiv ma’lumot olishga yordam beradi. Zamonaviy gistologiya k о ’p va turli xil tadqiqot usullari bilan qurollangan. Ular hujayra, t о ’qima, organlarning tuzilishini har tomonlama mukammal о ’rganishga yordam beradi. Matematikaning aniq analiz usullari, miqdoriy analiz usuli bu bilimlarimizni t о ’ldiradi. Elektron mikroskop ostida k о ’rish, elektron sitoximiya va radioavtografiyaning q о ’llanishi metabolik jarayonning kechishi t о ’g’risida t о ’liq bilim olishimizga yordam beradi. Umuman olganda, bu usullarning barchasi hujayrani, hujayra tuzilmalarini, makromolekulalarning tuzilishi t о ’g’risida aniq bir fikrga kelishimizga, differensirovka, regeneratsiya va irsiy belgilarning nasldan-naslga о ’tishini chuqurroq о ’rganishimizga yordam beradi. Rivojlanish biologiyasining qisqacha tarixi Tana t о ’qimalarining klassifikatsiyasini tuzish uchun qadimgi tabiatshunoslar: Aristotel (er. av. IV asr), Galen (er. av.III asr), Abu Ali ibn Sino (X asr) va boshqa k о ’pgina olimlar urinib k о ’rganlar. Lekin t о ’qimalarning nisbatan t о ’la klassifikatsiyasi fransuz anatomi Ksavye Bish asarlarida keltirilgan. Bish 1801 yili 21 xil mikroskopik t о ’qimalarni tafovut qilgan va hayvon a’zolari ana shu har xil t о ’qimalarning murakkab uyg’unligidan hosil b о ’ladi deb hisoblagan. Shunday qilib, gistologiya fani mikroskop kashf etilmasdan ancha ilgari dunyoga kelgan va ichki a’zolar, t о ’qimalar va hujayralar tuzilishini о ’rganib rivojlangan. «Gistologiya» atamasi esa fanga K.Bishning shogirdi K.Mayer tomonidan 1819 yili kiritilgan. Gistologiyaning fan sifatida rivojlanishiga mikroskopning yaratilishi va uning organlar tuzilishini о ’rganishda q о ’llanilishi muhim rol о ’ynaydi. Faqat mikroskop tuzilishining takomillashishi tufayligina gistologiya fani rivojlanishi mumkin.

G.Galiley tomonidan XVII asr boshlarida teleskop (k о ’rish nayi) yaratildi. 1609 yilda esa u sodda holda b о ’lsa ham mikroskop konstruksiyasini yaratadi. Mikroskopni ilmiy tekshirish ishlarida q о ’llashda London qirol jamiyatining a’zosi – fizik, astronom, geolog va biolog Robert Guk (1635–1703) katta rol о ’ynadi. U mikroskopning konstruksiyasini о ’zgartirib, texnik jihatdan ancha murakkablashtirdi. Organlarning mikroskopik tuzilishini о ’rganishda Marchello Malpigi (1628– 1694), Neyemiya Gryular (1641 – 1712) ham о ’zlarining klassik asarlari bilan barakali hissa q о ’shdilar. Ular tomonidan bir qator katta kashfiyotlar qilindi. Xususan, Malpigi teri, taloq, buyrak va boshqa organlarning mikroskopik tuzilishini tasvirlab berdi. Hozir ham bir qancha mikroskopik strukturalar uning nomi bilan yuritiladi. T о ’qima tushunchasini esa birinchi marta Gryu taklif etgan. Uning fikricha, t о ’qima о ’z tuzilishi bilan «pufakcha» yoki «qopchalar» yig’indisini eslatadi. Havaskor mikroskopchi Gollandiyalik Anton van Levenguk (1632–1723) о ’zining mikroskopik tekshirishlari bilan bir qator katta va qiziqarli kashfiyotlar qildi va mikroskopik anatomiyaning rivojlanishiga ham katta hissa q о ’shdi. Levengukning ishlari mikroskopik strukturalar haqidagi fanga asos b о ’lib xizmat qiladi. О ’zining k о ’p yillik ilmiy ishlari tufayli u 1680 yilda Britaniya qirol jamiyatiga a’zo qilib saylandi. Gistologiyaning fan sifatida shakllanayotgan davrida rus olimlari ham uning rivojiga о ’zlarining katta hissalarini q о ’shdilar M.M.Terexovskiy (1740–1796) birinchi b о ’lib mikroskop yordamida biologik temada eksperimental tekshirishlar о ’tkazib tirik mikroorganizmlar jonsiz organik moddalar yig’indisidan paydo b о ’ladi degan idealistik qarashlarga zarba beradi. Birinchi rus gistologiyasining asoschilaridan A.M.Shumlyanskiy (1782) esa mikroskop yordamida k о ’pgina organlarning tuzilishini о ’rganadi. U buyrak nefronining t о ’g’ri va egri-bugri kanalchalari, tomirli koptokchalari tuzilishini t о ’la tasvirlab berdi.

XIX asr о ’rtalarida t о ’qimalar va organlar tuzilishini о ’rganishda mikroskopik tekshirishlarning q о ’llanishi gistologiya fanining gurkirab rivojlanishiga olib keldi. Bu davrga kelib mikroskopik anatomiya asosan yaratilgan edi. Bularning hammasi о ’sha davrda Gassal, Kelliker, Leydig va boshqalar tomonidan yaratilgan bir qator gistologiya darsliklarida о ’z ifodasini topdi. Kelliker va Leydig о ’z q о ’llanmalarida t о ’qimalarning 4 xilini, ya’ni epiteliy, biriktiruvchi, mushak va nerv t о ’qimalarini tafovut qilganlar. XIX asr oxirlarida mustaqil fan sifatida sitologiya shakllana boshladi. Hujayra b о ’linishi tasvirlangan ilmiy ishlar ana shu davrga tegishlidir. I.D.Chistyakov (1874) kariokinez b о ’linishining ayrim tomonlarini tekshirdi, lekin ularni bir umumiy protsessga tegishli ekanligini aniqlay olmadi. Kariokinez b о ’linish protsessining asosiy bosqichlarini birinchi marta E.Strasburger о ’zining «Hujayralar hosil b о ’lishi va hujayralar b о ’linishi t о ’g’risida» degan asarida (1875) t о ’la tasvirlab berdi. U shuni aniqladiki, hujayralar b о ’linish vaqtida yadro y о ’qolmaydi, balki о ’zgaradi va natijada ikkita «qiz» yadro hosil b о ’ladi. Lekin E.Strasburger ishlarida ham mitoz fazalarining aniq ketma-ketligi berilmagan. Hayvon organizmlarida somatik hujayra yadrolarining b о ’linish protsessi kiyevlik gistolog P.I.Peremejko tomonidan (1878) triton terisining epiteliysi misolida tasvir etilgan. U ham b о ’linish protsessida fazalarning ketma-ketligini aniqlay olmadi. Shuni aytib о ’tish kerakki, «kariokinez» atamasi fanga 1879 yilda V.Shleyxer tomonidan kiritildi. Kariokinez b о ’linish fazalarining ketma-ketligini 1879 yilda V. Flemming tasvirlab berdi. Hujayralar b о ’linishining yanada t о ’laroq ta’rifi XIX asrning yirik olimlaridan Oskar Gertvig (1849– 1922) tomonidan berilgan. U kariokinez b о ’linish paytida, hujayra yadrosi moddasining tuzilishida о ’ziga xos о ’zgarishlar b о ’lib о ’tishini k о ’rsatadi. Gertvig va Strasburger yadroning irsiy belgilarini avloddan-avlodga о ’tishidagi rolini aniq ta’riflay oldilar. Hujayralarning о ’z navbatida juda k о ’p mayda komponentlardan tuzilganligi t о ’g’risidagi fikrni O.Gertvig olg’a surdi.

Sitologiyaning fan sifatida rivojlanishida hujayra nazariyasining yaratilishi hal qiluvchi qadam b о ’ldi. Hujayra nazariyasini yaratishda Guk, Gryu, Malpigi va Levenguk tomonidan о ’simliklar hujayralari tuzilishining ochilishi asos b о ’ldi. «Hujayra» atamasini birinchi marta fanga R.Guk kiritgan. Mikroskopning takomillashuvi hujayra nazariyasini rivojlantirishda katta ahamiyat kasb etdi. Hayvon t о ’qimalarini о ’rganish esa hujayra nazariyasining shakllanishida katta rol о ’ynadi. Bunda buyuk chex olimi Y.Purkinye (1787–1869) va uning shogirdlarining xizmatlari katta b о ’ldi. Uning shogirdlari orasida har xil hayvon t о ’qimalarini о ’rgangan G.Valentinni (1810–1883) alohida k о ’rsatib о ’tish kerak. Y.Purkinyening о ’zi mikroskopik anatomiya va mikroskop texnikasining asoschisi hisoblanadi. Ammo Purkinye va uning shogirdlari T.Shvann tomonidan dadillik bilan olg’a surilgan va tadqiq qilingan о ’simlik va hayvon hujayralarining elementar strukturasi orasidagi о ’xshashlikni ishlab chiqishga jur’at eta olmadilar. Matias Shleyden (1804–1881) tomonidan yaratilgan hujayralarning paydo b о ’lish nazariyasi ham hujayra nazariyasini yaratishda katta rol о ’ynaydi. Bu nazariya keyinchalik sitogenezis nazariyasi deb ataldi. Shleydenning ta’rificha, yangi hujayralar faqat mavjud hujayralar asosida paydo b о ’ladi. Hujayra nazariyasini Teodor Shvann (1810–1882) yaratishga muyassar b о ’ldi. XIX asrning ikkinchi yarmida hujayra nazariyasining yaratilishi, mikroskop texnikasining takomillashishi, biologiya, ximiya va boshqa fanlardagi yirik kashfiyotlar gistologiya fanining gurkirab rivojlanishiga olib keldi. Chunonchi, XIX asr о ’rtalarida Peterburg meditsina akademiyasida, Moskva, Qozon, Kiyev, Harkov va boshqa shahar universitetlarida mustaqil gistologiya kafedralari vujudga keldi. Bularning tashkilotchilari va rahbarlari A.I.Babuxin, F.V.Ovsyannikov, F.N.Zavarikin, K.A.Arnshteyn, P. I. Peremejko, N. A. Xrjonshchevskiy b о ’ldilar. Rossiyada biologiya fanining, shu jumladan, gistologiya fanining rivojlanishiga rus sotsial demokratlari: A.I.Gersen, T.A.Dobrolyubov, N.G.Chernishevskiy, V.G.Belinskiy, D.I.Pisarevlarning dunyoqarashlari katta ta’sir k о ’rsatdi.

I.P.Pavlov va I.M.Sechenovlarning ta’limotlari gistologik va asosan neyrogistologik tadqiqotlarni rivojlantirishda katta rol о ’ynaydi. Bu davrga kelib Rossiyada о ’zining original y о ’nalishi bilan farq qiladigan bir qancha katta gistologiya maktablari vujudga keldi. Bular orasida Moskvada A.I.Babuxin (1827– 1891) tashkil etgan gistologiya maktabining materialistik dunyoqarashlari yaqqol k о ’zga tashlanib turadi. Bu maktabning ilmiy y о ’nalishlari asosida nerv va mushak t о ’qimasining gistofiziologiyasi yotadi. Asab sistemasini о ’rganish bilan juda k о ’p gistologiya laboratoriyalari shug’ullangan. Chunonchi, K.A.Arnshteyn (1840–1919) tashkil etgan Qozon maktabi neytrogistologiyaga katta hissa q о ’shgan. Shu maktabdan chiqqan A.S.Dogelning neyrogistologiya sohasidagi ishlari katta ahamiyatga ega. P.Y.Peremejko (1883–1893) boshchiligidagi Kiyev gistologiya maktabi embriologiya masalalarini, xususan, embrion varaqlarining rivojlanishini о ’rgandi. Bundan tashqari, bir qator organlar (qalqonsimon bez, jigar va boshqalar) ning mikroskopik tuzilishini о ’rganishda bu maktabning tadqiqotlari katta о ’rin tutadi. XIX asr о ’rtalarida gistologiyaning gurkirab о ’sishi bilan I.I.Mechnikov bir qatorda embriologiyada ham yirik tadqiqotlar olib borildi. Rossiyada birinchi b о ’lib organizmning embrional rivojlanishini peterburglik akademik Kaspar Fridrix Volf (1733–1794) о ’rgandi. U о ’zining tadqiqotlarida preformistik nazariyaga qarshi chiqdi va bir y о ’la hujayra strukturasini о ’rgandi. K.F.Volf ishlarini undan keyin rus akademiklari X.G.Pander (1794–1865) va K.M.Berlar (1792–1876) muvaffaqiyatli ravishda davom ettirdilar. Ular yaratgan juda muhim biologik qonuniyat–bu embrion varaqlarining paydo b о ’lishidir. Odam va sut emizuvchilarning tuxum hujayralari K.M.Ber tomonidan tasvirlangan. Yirik rus olimlari I.I.Mechnikov (1845–1916) va A.O.Kovalevskiy (1840– 1901) ham embriologiya fanining rivojlanishiga katta hissa q о ’shdilar. Ular Ch.Darvin ta’limoti bilan qurollanib, gistologiya va embriologiyada evolyutsion y о ’nalishga asos soldilar.

A.A.Zavarzin (1886–1945), I.I.Mechnikov va A.O.Kovalevskiy an’analarini davom ettirib, gistologiya fanida yangi y о ’nalish – evolyutsion gistologiya y о ’nalishini ochib berdi. U har xil hayvonlardagi bir-biriga о ’xshash funksiyani bajaruvchi t о ’qimalar bir-biri bilan о ’xshash tuzilishga ega degan xulosaga keldi. A.A.Zavarzin yaratgan t о ’qimalar klassifikatsiyasi asosida funksional prinsip yotadi. Muhitning bir-biriga monand faktorlar ta’siri, bir tomondan, har xil hayvonlarning kelib chiqishiga sababchi b о ’lsa, ikkinchi tomondan, ular to’qima tuzilishining bir xilligini ta’min etadi. A.A.Zavarzin filogenetik jihatdan bir- biridan juda uzoqda turuvchi hayvonlar tuzilishlarining о ’xshashlik hodisasini «t о ’qimalar evolyutsiyasining parallel qatori nazariyasi» deb atadi. N.G.Xlopin (1897–1962) evolyutsiya asosida t о ’qimalarning tabiiy klassifikatsiyasini ishlab chiqdi. U muayyan t о ’qimalar о ’ziga xos xususiyatlarini doimo saqlash xususiyatiga ega ekanligini k о ’rsatadi. Xlopinning divergent evolyutsiya nazariyasi b о ’yicha t о ’qimalar о ’zining evolyutsiya va ontogenezida organning rivojlanishidan ajralmagan holda divergent rivojlanadi, ya’ni belgilarning ajralishi kuzatiladi. Neyrogistologiyaning rivojlanishiga gistolog B.I.Lavrentyev (1892–1944) о ’zining ilmiy tadqiqotlari bilan katta hissa q о ’shdi. Uning rahbarligida nerv sistemasi gistofiziologiyasini о ’rganish ancha kuchaytirildi. A.V.Rumyansev, G.V.Yeliseyev, G.K.Xrushchov, G.V.Yasvoin va boshqalar biriktiruvchi t о ’qima gistofiziologiyasini о ’rganishga ham katta e’tibor berdilar. A.V.Rumyansev, F. M. Lazarenko va boshqalar epiteliy va biriktiruvchi t о ’qimalar orasidagi korrelyativ bog’lanishni о ’rganishdi. D.N.Nasonov va uning о ’quvchilari sitofiziologiya masalalarini, xususan, sekret hosil b о ’lish protsessini tekshirdilar. Ular tomonidan paranekroz nazariyasi ham ishlab chiqildi. M.A.Voronsova va uning maktabi sut emizuvchilar kam regeneratsion qobiliyatga ega degan tushunchaning not о ’g’ri ekanligini isbotlab berdi. О ’rta Osiyoda Toshkent meditsina institutining gistologiya kafedrasi qoshida yirik gistologik markaz tashkil etildi. О ’zbekiston gistologlarining asosiy ilmiy mavzusi ichki a’zolardagi protsesslarning morfologik asoslarini о ’rganish,

hujayralardagi moddalar transportining va sekret hosil b о ’lish protsessining funksional morfologiyasini о ’rganishga bag’ishlandi. Toshkent Davlat meditsina instituti olimlari akademik K.A.Zufarov, prof. V.M.Gontmaxer, dots. A.Y.Y о ’ldoshev va boshqalar samarali ilmiy tekshirish ishlari olib borib 1987 yili yangi kashfiyot yaratdilar. Ular dunyoda birinchi marta g о ’dak bolalarda ichak orqali s о ’rilgan oqsil moddalari buyrakda parchalanishini isbotladilar va pediatriya, diyetologiya fanlarining rivojlanishiga salmoqli hissa q о ’shdilar. Elektron mikroskopiyaning yaratilishi jahon gistologlari tadqiqotlarida katta burilish yasadi. Elektron mikroskop 1928–1931 yillarda yaratildi. Ultramikrotonning yaratilishi, fiksatsiya, quyish, b о ’yash metodlarining yanada rivojlanishi esa elektron mikroskopning biologik tadqiqotlarda keng q о ’llanilishiga imkon yaratdi. Uning gistologik tekshirishlarda ishlatilishi bilan hujayraning membranalar sistemasidan tuzilganligi, hujayra ichida ribosomalar kabi nozik strukturalar borligi aniqlandi. Morfologiyada elektron mikroskopiya, elektron mikroskopik radioavtografiya va sitoximiya kabi zamonaviy, yangi tekshirish usullarining q о ’llanilishi gistologiyada yangi y о ’nalish – hujayraning funksional morfologiyasini vujudga keltirdi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Афанасьев Й.И., Юрина Н.А., Котовский Е.Ф. и др.; Под ред. Й.И. Афанасьева, Н.А.Юриной., Гистология: Учебник – 5-е изд., перераб. и доп. - М.: Медицина, 2002 г. 2. Александровская А.Т. Цитология, Гистология и Эмбриология. Учебник. М. 1993. 3. Зуфаров К.А. Гистология. Т. «Ибн-Сино» 1991й. 4. Ibragimov Sh.I., Shodiyev N.Sh., Daminov A., Sitologiya, Gistologiya va Embriologiy. Mehnat. –Toshkent, 1998 y. 5. Қодиров Э.Қ. Гистология Т., «Ўқитувчи» 1994 й. 6. П.Х.Холиқов, Н.Ш.Шарофиддинхўжаев ва бошқалар, Биология , тиббиёт ОЎЮ талабалари учун дарслик, Т., «Ибн-Сино» 1996 й. 7. To’ychiyev C., Toshmanov N., Gistologiya, Embriologiya, Sitologiya. Yangi asr avlodi. – Toshkent, 2005 y. 8. Bobrysheva I.V.Kashchenko S.A., Histology Cytology Embryology, State establishment, «Lugansk state medical university» , “Knowledge”, 2011 y. 9. Stephen R. Bolsover, Jeremy S. Hyams, Elizabeth A. Shephard, Hugh A. White, Claudia G. Wiedemann Cell Biology , A Short Course, Second edition, Printed in the United States of America- 2014 y. 10. Gorky M., Cytology and general embryology , Donetsk National medical university, 2011y.

O'xshashlar

Virusologiyaning prеdmеti, vazifalari va uning rivojlanish tarixi

Biomеtriya fanining mazmuni

Biologiya fanining mazmuni, vazifalari va o`rganish metodlari. Uning tabiatda va inson xayotida tutgan o`rni

Genetika fanining rivojlanish tarixi

Biologiya fanining prеdmеti, tarkibi va rivojlanish bosqichlari