Hujayra o’limining sabablari. Nekroz - Biologiya - Referatlar

Hujayra o’limining sabablari. Nekroz

Yuklangan vaqt:

05.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

11961.157226562 KB

Ko'chirib olish

Hujayra o’limining sabablari. Nekroz Har bir organizm ma’lum muddat yashaydi. Shuningdek, har qanday hujayraning hayoti ham chegaralangan. Bir organizmga kiruvchi turli hujayralarning yashash muddati ham har xil. Ammo, ba’zi hujayralar, masalan, sodda hayvon hujayrasi o’lmaydi, deyish mumkin. Sodda hayvon bo’linganda, bir hujayra hayoti yangi hujayralarda davom etadi. Shuningdek, jinsiy yo’l bilan ko’payadigan organizmlarning jinsiy hujayralari otalanish orqali avlodlarni bog’laydi. Organizm hujayralarining o’limi normal holat bo’lib, quyidagi ikki kategoriyani o’z ichiga oladi;1) toliqish orqali hujayra o’limi; 2) normal rivojlanish va differensiyalanish jarayonlaridagi o’lim. Odam organizmi taxminan 3 trillion hujayralardan tashkil topgan bo’ladi. Shulardan, taxminan 250 mld hujayra eritrotsitlardir. Ularning hayoti 120 kun desak, har kuni 2 mldi yangilanib turadi. Ovqat hazm qilish sistemasida yana 70 mld hujayra har kuni o’ladi va ularning o’rniga yangilari paydo bo’ladi. Odamning barcha hujayralari yetti yil davomida to’liq yangilanadi. Ammo, nerv hujayralari organizm hayoti davomida vazifa bajaraveradi, qandaydir nerv hujayra o’lsa u yangilanmaydi, chunki bu hujayralar differensiallangan va bo’linish qobilyatini yo’qotgan bo’ladi. Odam tanasining tashqi qoplag’ichi doimo hujayralar bo’linadigan va ularning almashinuvi yuz beradigan qismi hisoblanadi. Epiteliyda hujayralarning almashinish jarayoni juda tez amalga oshadi. Yuza qatlam hujayralari o’lib, ularning o’rni yangilari bilan to’ldiriladi. Sutemizuvchilarda hujayralarning almashinuvi, ayniqsa, qon hujayralarida keng tarqalgan. Ammo, bu hujayralar qonning o’zidan emas, balki qon hosil qiluvchi to’qimalardan kelib chiqadi. Eritrotsitlar, leykotsitlar va limfotsitlar suyak ko’migida, limfatik tugun, timus va taloqda rivojlanadi. 1

Tekshirishlarning ko’rsatishicha, kalamushning ichak epiteliysi har 38 kunda, oshqozon epiteliysi har 3 kunda yangilanadi. Odam ingichka ichak epiteliysi har 7-8 kunda to’lig’icha yangilanadi. Metamorfozda hujayralarning o’limi tananing umumiy shakli, shuningdek, organlar bir hayot tarzidan ikkinchisiga o’tayotganda yuz beradi. Amfibiylar metamorfozida itbaliq baqaga aylanadi. Bu jarayonda itbaliqda oyoqlar o’sib chiqadi, uning dum qismiga qon orqali fagotsitlar to’planadi va dumni hazm qilib yuboradi. Bundan tashqari nafas olish, ovqat hazm qilish va ayrish sistemalari ham chuqur o’zgarishlarga uchraydi. Metamorfoz deyarli barcha organ va to’qimalarni o’zgartirib yuboradi. Avval jabra bilan nafas oluvchi, o’simlik bilan oziqlanuvchi itbaliq, o’pka bilan nafas oluvchi, dumsiz, to’rt oyoqli yirtqichga aylanadi (60 rasm). Baqalarda metamorfozni tiroksin gormoni orqali boshqarish mumkin. Turli hasharotlarda metamorfoz har-xil kechadi va hamma hollarda ham o’zgarishlarning hosil bo’lishi hujayralarning o’limi bilan bog’liq bo’lishi muhim emas. Oddiy metamorfozda lichinkalarning u yoki bu to’qima hujayralari o’sadi va katta davr individining to’qimasini hosil qiladi. Bunday, to’liq bo’lmagan metamorfozda, lichinkalarning katta davrga o’tishida hasharotlarning umumiy shaklida kuchli o’zgarishlar sodir bo’lmaydi. Asosiy o’zgarish reproduktiv sistemasining o’sishi va rivojlanishida bo’ladi. Bularga misol qilib chigirtka, so’zanak va suvaraklarni olish mumkin To’liq o’zgaruvchi metamorfozda lichinka va voyaga yetgan organizmlar keskin farqlanadi. Lichinka yoki qurtni g’umbakga aylanishida uning to’qimalari to’lig’icha yemiriladi. Voyaga yetgan individ pilla ichida lichinkaning hujayralari qoldiqlari hisobiga rivojlanadi. Bu ekdizon degan gormon yordamida amalga oshadi. U po’st tashlashni ham boshqaradi. Tabiiy o’lim bilan o’layotgan organizmda hujayralar o’limi haqida ma’lumotlar kam. Qari hujayralar morfologik jihatdan farqlanadi. Odamlardagi qari hujayralarda pigment to’planadi, leki buni qarish jarayoni bilan aloqasi isbotlanmagan. 2

Hozirgi vaqtda shu narsa aniqki, yosh qolish uchun hujayra bo’linishi kerak. Ixtisoslanishga o’tgan hujayralar o’limga mahkum. Qarish jarayoni qator morfologik va fizik-kimyoviy o’zgarishlar bilan boradi. Xarakterlilaridan biri, “charchash” pigmentining yig’ilishidir, u nerv hujayralari va miokard to’qimalarida yaqqol, jigar, buyrak, tuxumdon, qalqonsimon bez hujayralarida qamroq ko’rinadi. Pigment, kimyoviy nuqtai nazardan lipidlarning oksidlanish natijasidir. Boshqa sitologik o’zgarishlardan yog’ning to’planishi, bazofil moddalarning kamayishi, hujayra hajmining kengayishidir. Bu ko’proq ko’ndalang yo’lli muskul tolalarida ko’zga tashlanadi. Hujayralarning qarishini o’rganish uchun to’qimalar kulturasidan foydalanish yaxshiroq natija beradi, chunki bunda qarish va hujayraning o’limi bir kulturaning o’zida sodir bo’ladi. Organizmda bo’lgani kabi kulturadagi hujayralar ham bir necha bosqichlarni o’taydi, ammo ular tezroq yuz beradi. Bu bosqichlar quyidagilar: 1)massaning ortishi; 2)differensiallanish va tashkillanish; 3)muvozanat; 4)qarish; 5)o’lim va erib ketish. Qarish, o’sishning susayishi va minimal faollikka moslashuv, hujayralararo moddaning hosil bo’lishi, o’layotgan hujayralar miqdorining ko’payishi, energiyaning kamayishidan boshlanadi va oxiri hujayra morfologiyasining o’zgarishi yuz beradi. Bu o’zgarishlar dastlab kulturaning chetki qismlarida ko’rinadi va odatda sitoplazmaning vakuollashuvi va yog’ning infiltratsiyasi bilan xarakterlanadi. Bu o’zgarishlardan so’ng hujayraning parchalanishi kuzatiladi. Qarish jarayonida yadro ko’proq bo’yaladi va bujmayadi, uning qismlari yo’qolib ketadi. Bu jarayon yadroning piknozi (gr. piknoz-zich ) deb ataladi va hujayraning o’limiga olib keladi. Bunda hujayraning hayoti va uning yashayotgan muhiti muhim ahamiyatga ega. Qarishda qondagi doimiylikni boshqarib turuvchi mexanizm buziladi. Shu bilan birga har-xil to’qima suyuqliklari ham o’zgaradi. Shunday qilib, hujayraning qarishi ichki muhitning ham qarishi bilan boradi. Bu ikki jarayon bir-biriga bog’liq bo’ladi. 3

Olimlar qarishning birlamchi sababi turli gormonlar sintezining kamayishidir degan fikrga keldilar. Karrelning tekshirishlariga ko’ra, qon plazmasida to’qima kulturasining o’sishini tezlatuvchi shu bilan birga bu jarayonni sekinlashtiruvchi moddalar ham bo’ladi. Hayvonning yoshi o’sib borgan sari, bu modda ham ko’payib boradi va qariganda uning miqdori maksimumga yetadi. Shuni ta’kidlash kerakki, to’qima suyuqligi hujayraning hayot faoliyati mahsuloti hisoblanadi, shuning uchun undagi o’sishni susaytiruvchi moddaning ko’payishi qarishning sababi emas, balki qarishning natijasidir. Hujayraning qarishi oxiri katabioz (gr.kata-past,bios-hayot) va o’limga olib keladi. Hujayraning o’limi hayot faoliyatining qaytmas to’xtashidir. Lekin, bu jarayon qachon kelishi aniq emas. Ammo, protoplazmaning tez koagulyatsiyasini hosil qiluvchilar ta’sirida(fiksatsiya, qizdirish, zaharlar) yuz beradigan o’lim boshqa jarayon. Hujayra o’limining ishonchli sitologik mezoni deb, sitoplazma va yadroning tirik holda bo’yovchi bo’yoqlar (neytral qizil, metilen ko’ki) bilan diffuziyali bo’yalishini hisoblaydilar. Tirik hujayrada bu moddalar donachalarda yoki sitoplazmatik vakuolalarda yig’iladi, hujayra o’lgandan keyin sitoplazma va yadroning diffuziyali bo’yalishi kuzatiladi. Hujayra hamma funksiyalarni bajarib bo’lgandan keyin nazorat tizimi asosida hayotdan ketishi apoptoz dir.Bunda hujayra tarkibini tashkil qilgan molekulalarini asta-sekinlik bilan bosqichma-bosqich bo’laklarga bo’linishi sodir bo’ladi. Tirik holda bo’yovchi neytral qizil bilan bo’yash orqali hujayra o’limining quyidagi mezonlari aniqlandi :1)granula va vakuolalardan bo’yoqning yo’qolishi; 2)sitoplazma va yadroning diffuziyali bo’yalishi; 3)yadro qobig’ining aniq ko’rinishi; 4)sitoplazma va yadro tuzilishining o’zgarishi. Hujayra o’limi juda tez bo’lganda, barcha fermentlarning faoliyati bir vaqtda to’xtaydi. Hujayra tuzilishida o’limdan keyingi o’zgarishlar kuzatilmaydi. Ammo, hujayraning tez o’lishi kam yuz beradi. Hujayra asta-sekin o’lganda, o’limoldi o’zgarishlari - nekrobioz kuzatiladi. 4

Apoptozni nekroz bilan umuman tenglashtirib bo’lmaydi.Nekroz bu hujayrani avvaldan rejalashtirilmagan halokati bo’lib,buning natijasida nafaqat hujayraning o’zi,yon hujayralar va to’qimalar ham halok bo’ladi.Apoptozga qarama-qarshi nekroz hujayrani boshqaruvchi tizimi tomonidan nazorat qilinmaydi,natijada hujayradagi metabolik jarayonlar halokatga uchraydi,bu jarayonda lipolitik va proteolitik enzimlarning gidrolitik faolliklari maksimal darajada kuchayadi. Ammo apoptozni roli organizmni individual rivojlanishini ma’lum bir bosqichlarida qatnashishi bilangina chegeralanib qolmaydi.Agar hujayraga virus kirib qolsa,bunday hujayralarni apoptoz orqali yo’q qilinadi.Natijada yonida joylashgan sog’lom hujayralar virusning o’tishidan yoki zaharlanishidan saqlanib qoladi. O’limdan keyingi o’zgarishlar hujayra o’lganidan keyin faoliyat ko’rsatadigan hujayra fermentlari faoliyatidan kelib chiqadi. Bular gidrolitik fermentlar bo’lib, yirik oqsil molekulalarini parchalaydi ( proteoliz ). Kislorod yetishmasligidan anaerob bijg’ishning paydo bo’lishiga va turli kislotalarning (sut kislota) hosil bo’lishiga olib keladi. Hujayraga suv kiradi va uni shishiradi. Hujayra o’lgandan keyingi hodisalardan biri, protoplazmaning qaytmas koagullanishidir, bundan keyin hujayraning hazm bo’lishi va sitoplazmaning suyulishi yuz beradi. Hujayra patologiyasi. Bir hujayrali va ko’p hujayrali organizmlar, shuningdek to’qimalar tarkibidagi hujayralar tashqi muhit faktorlari ta’siri ostida struktura va funksional o’zgarishlarga uchrashi va ularning hayotiy funksiyalari buzilishlari yoki patologiyaga uchrashlari mumkin. Bir hujayrali organizmlardagi patologik o’zgarishlar, ularning ayrim hujayralari buzilishi natijasida paydo bo’ladi va bu dastlab ularning strukturalarini vaqtinchalik o’zgarishlari ko’rinishida namoyon bo’ladi, keyinchalik esa, umuman, shu organizm-hujayraning o’limi bilan yakunlanadi. Ko’p hujayrali organizmlarning bir guruh hujayralari turli ta’sirlar natijasida o’zgarishlarga, buzilishlarga uchraydi va boshqa guruh hujayralarda ikkilamchi o’zgarishlarni keltirib chiqaradi. Bu esa, bir butun organizmning 5

patologik o’zgarishlariga olib keladi va turli kasalliklar rivojlanadi. Shunday qilib, ko’p hujayralilarda patologik o’zgarishlar ayrim guruh hujayralardan boshlanar ekan. Bu g’oyani birinchi bo’lib R.Virxov o’zining “Hujayra patologiyasi” asarida bayon qilgan edi. Masalan, qandli diabet kasalining kelib chiqishiga e’tibor berilsa, oshqozon osti bezi gormonini ishlab chiqaruvchi Langergans orolchalari β - hujayralarining faoliyatining buzilishi-patologiyasidan boshlanadi. Bu kasallik qon miqdorining ortib ketishi- giperglikemiya bo’lib, jigar, buyrak va tomirlar tizimida patologik o’zgarishlar paydo bo’lishi bilan xarakterlanadi. Bunday hujayralarda o’zida polipeptid tabiatli gormon ushlovchi sekretor β -donachalar miqdorining kamayib ketishi kuzatiladi. Shunday qilib, bunday og’ir kasallik hujayraning maxsus oqsilining sintezi va ajralishining buzilishidan boshlanar ekan. Hujayralarning turli patologik o’zgarishlarini o’rganish tibbiyot masalalari bilan bog’liq bo’lgani uchun ham katta ahamiyatga egadir. Hozirgi zamon biologiyasi hujayrani yagona kompleks va ixtisoslashgan tizim deb qaraydi. Bu tizimda ayrim funksiyalar bir-birlariga bog’liq va muvofiqlashgandir. Bitta hujayradagi patologik o’zgarish o’z-o’zidan boshqa hujayralarni ham tezlik bilan o’ziga jalb qiladi. Masalan, Na + -K + ga bog’liq ATF aza orqali hujayra membranasi buzilsa, sitoplazmada keskin ravishda ion tarkibi o’zgaradi, u esa mitoxondriya, yadro va vakuolalar funksiyasining buzilishiga sabab bo’ladi. Mitoxondriya vazifasining dastlabki buzilishi ATF miqdorini kamaytiradi. Bu esa, o’z navbatida hujayra membranasi o’tkazuvchanligiga va barcha energiya sarf bo’lishi bilan bog’liq jarayonlarning pasayishiga olib keladi. Boshqacha qilib aytganda, har qanday umumhujayra funksiyasining buzilishi, albatta birbiriga bog’liq bo’lgan hujayraichi hodisalari zanjirini hosil qiladi. Bunday o’zgarishlarga uchragan hujayralar, ta’sir etayotgan faktorlarga moslashishi, unga qarshi kurashib, patologik o’zgarishlarni yo’q qilishi yoki o’lishi mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, ko’p hujayrali organizmlarda bir guruh hujayralarning patologiyasi yoki o’limi sog’lom organizmda sodir bo’lib turadigan odatdagi jarayon hisoblanadi. Masalan, sezilarli tashqi ta’sirlarsiz doimo ayrim hujayralar o’lib, ularning o’rniga yangilari hosil bo’lib 6

turadi. Masalan, qon hujayralari, qoplovchi va ichak epiteliy hujayralari uzluksiz o’lib, yangilanib turadi. Bu holda, qandaydir avvaldan belgilab qo’yilgan (zaprogrammirovannoe) hujayraning o’limiga olib keluvchi funksiyalarning to’xtashi yuz beradi. Vaqtinchalik organlar tarkibiga kiruvchi ko’plab hujayralar embrional taraqqiyot jarayonida o’ladi. Bunga misol qilib, itbaliqning dumi, sutemizuvchilarning embriondan tashqari qobiqlarining parchalanishi (rezorbsiya) ni keltirish mumkin. Buzilishga xarakterli umumhujayraviy reaksiya hujayralarni turli bo’yoqlarni qabul qila olishida ko’rinadi. Masalan, tirik normal hujayralar muhitda erigan bo’yoqlar bilan bo’yaladi. Bunday tirik bo’yash dastlab hujayraga bo’yoqning kirishiga, keyin esa ularni donachalar holida yig’ilishiga olib keladi. Bu jarayon sitoplazmada yuz beradi, yadro esa bo’yalmagan holda qoladi. Agar hujayra turli ta’sirlar natijasida buzilsa, donachalar hosil bo’lmaydi, sitoplazma va yadro bir xil diffuz holida bo’yaladi. Yadro strukturalarining ko’proq o’zgarishlari xromatinning kondensatsiyasi bo’lib, u yadrodagi sintetik jarayonlarni susayishida ko’rinadi. Hujayra o’limida xromatin koagulyatsiyaga uchraydi, yadro ichida dag’al strukturalar to’planadi (piknoz) , bu ko’proq yadroning umumiy qisilishi (kariopiknoz) yoki erishi (kariolizis) bilan tugaydi. Ribosomal RNK sintezi to’xtaganda yadrocha bujmayadi, donachalarni yo’qotadi, parchalanadi yoki unda bo’shliqlar paydo bo’ladi. Ribosomalar yetilishi to’xtatilganda yadrocha yiriklashadi, ammo yetilgan ribosomalarni tutmaydi. Yadro qobig’ida ko’proq uchraydigan o’zgarishlar perinuklear bo’shliqning kengayishi, yadro qobig’ining konturi buzilishida ko’rinadi, bu yadro piknozi bilan birga sodir bo’ladi. Buzilishning dastlabki bosqichlarida hujayra o’simtalari va mikrovorsinkalarning yo’qolishi kuzatiladi. Keyinroq esa, plazmatik membrananing o’zgarishi hujayra yuzasida o’simtalar yoki mayda pufakchalarning paydo bo’lishi kuzatiladi. Ko’proq, hujayra yuzasi qaynayotgandek ko’rinadi. 7

Hujayralarning turli-tuman patologik o’zgarishlarida membranalararo bo’shlig’ining kengayishi va mitoxondriyalarning shishib ketishi kuzatiladi. Bu dastlab, mitoxondriya kristlarining kattaligi va sonining kamayishida ko’rinadi, oxiri mitoxondriyaning membranasi yorilib, uning matriksi gialoplazma bilan aralashib ketadi. Endoplazmatik to’rda ko’proq, vakuolalarning mayda pufakchalarga ajralib ketishi kuzatiladi. Donachali endoplazmatik to’r ribosomalari soni kamayadi, bu esa oqsil sintezining susayishiga olib keladi. Ba’zan, endoplazmatik to’r kanallarida moddalarning to’planishi yuz beradi. Bu sintezlangan moddalarning Golji apparatiga transport qilinishini buzilishidan kelib chiqadi. Golji apparati sisternlari ham kengayadi yoki mayda vakuolalarga parchalanadi, ularning ichida sekretsiya mahsulotlari to’planadi. Lizosoma faoliyati ham o’zgaradi, bu ikki xil ifodalanadi: birinchisilizosomalarning o’zlari ham patologik o’zgarishlarga uchraydi, ikkinchisiboshqa hujayra komplekslari o’zgarishlariga lizomosaning reaksiyasi ko’rinishida bo’ladi. Lizosoma apparatining faollashuvi ko’proq, hujayraichi strukturalarining buzilishiga javob sifatida bo’ladi va avtofagosomalar hosil bo’ladi. Hujayra buzilganda mitotik faollik keskin pasayadi, mitotik apparati buzilishi natijasida hujayra mitozning turli bosqichlarida to’xtab qoladi. Kolxisin yordamida mikronaychalar buzilsa ham shu natijaga olib keladi. Turli ta’sirlar ostida sitoplazmada yuz berayotgan o’zgarishlarning yig’indisini “ paranekroz ” deb ataladi. Hujayralarda patologik jarayonlarning rivojlanishi, noqulay ta’sir olib tashlanganda yoki to’xtatilganda to’xtaydi, demak bu jarayon qaytardir. Ammo, qaytmas buzilishlarda hujayra o’ladi. Hujayra darajasidagi patologik o’zgarishlar faqat hujayraning buzilib ketishi ko’rinishidagina bo’lmaydi Bunda turli moddalarning to’planishi kuzatiladi. Patologik anatomiyada buni “ distrofiya ” 8

deyiladi. Yog’ distrofiyasida hujayrada yog’ tomchi shaklida yig’iladi. Buni yog’ infiltratsiya si deyiladi. Glikogen to’planishi ham hujayraning boshqarish jarayonining buzilishidan kelib chiqadi. Hujayrada jarayonlarning boshqarilishi buzilishi o’smalarning paydo bo’lishiga ham olib keladi. Bunda hujayralarni boshqarib bo’lmaydigan darajada tez ko’payishi va ularning morfologik o’zgarishlari kuzatiladi. O’sma hujayralari organizm tomonidan boshqarilishdan butunlay chiqib ketadi, avtonom holga o’tadi. Avtonomlik ularning organizmning istalgan joyida yashashiga imkon beradi. Shuning uchun ham, bunday kasallik organizmning turli qismlariga tez tarqab ketadi. Shunday qilib, hujayra genomining boshqarish funksiyasiga yangi faktorlar kiritiladi. Qiz hujayralarga defektli axborotning uzluksiz berilishi genotipning o’zgarishi orqali bo’ladi. 9

I L O V A L A R 1-ilova.(a).Hayvon hujayrasinig tuzilishi. 1-plazmatik membrana; 2-mitoxondriya; 3-mikrotanacha; 4-lizosoma; 5- kiprik;6-bazal tanacha; 7-Golji apparati; 8-silliq endoplazmatik to’r; 9-ribosoma; 10-yadro qobig’i; 11- donachali endoplazmatik to’r; 12-yadrocha; 13-yadro; 14-vakuola; 15- xromatin; 16-sitozol; 17-mikrovorsinka; 18-aktin filament; 19-mikronaychalar; 20- sentriola; 21-polisoma; 22pufakcha . 10

1-ilova. (b). O’simlik hujayrasinig tuzilishi. 1-yadro porasi; 2-skelet mikronaychalari; 3- Golji apparati; 4- yadro; 5- mitoxondriya; 6- polisoma 7- ribosoma; 8- mikronaychalar; 9-xloroplast; 10- xloroplast qobig’i; 11-o’rta plastinka; 12-sellyulozali po’st; 13-plazmatik membrana; 14-hujayralararo bo’shliq; 15vakuola; 16-silliq endoplazmatik to’r; 17- donachali endoplazmatik to’r; 18-yadro qobig’i; 19-yadrocha. 11

2-ilova.Trabekulyar sistema. Sitoskelet. 1-tashqi membrana; 2-ichki membrana; 3-donachali endoplazmatik to’r; 4- mikronaycha; 5-ribosoma; 6-mikrofilament; 7-mitoxondriya; 8-aktin filament tutami. 3-ilova. Lipidlarning monomolekulyar qatlami va lipid misellasining suv va yog’da ko’rinishi. 12 8

4-ilova. Sitoplazmatik membrana. a-elektron mikroskopik foto; b-elemntlar membrananing Robertson modeli. Zinger va Nikolson suyuq mozaika modeli; cmuzlatib ajralgan mambrana sxemasi; d-elektron mikroskopik foto.1-plazmatik membrana; 2-oqsil molekulalari; 3-membranani ajratuvchi faktor-qaychi. 13

5 -ilova. Sitoplazmatik membrananing suyuq-mozaik modeli. 1-karbogidrat zanjir; 2-membrananing tashqi yuzasi; 3-glikolipid; 4-membrananing ichki yuzasi; 5-protein transport kanali; 6-protein retseptor yuzasi ; 7-qutbsiz zona . 14

6-ilova. Plazmatik membraning molekulyar tuzilish sxemasi. 1-lipid molekulalari; 2-oqsil molekulalari; 3-glikokaliks qatlami . 7-ilova. O’simlik(a,b,c) va hayvon(d,e,f) hujayrasida osmos hodisasi. Hujayralar izotonik(a,d),gipotonik(b,e), gippertonik(c,f ) eritmalarda. 15

1-xloroplast; 2-vakuola; 3-yadro;4-hujayra qobig’i; 5-plazmatik membrana. 8-ilova.Moddalarni passiv tashilishi. 1-membrana;2-eritmadagi modda;3-tashuvchi oqsil;4-eritma;5-sitoplazma. 9-ilova. Natriy-kaliy nasosi yordamida ionlarning o’tkazilishi. 1-tashuvchi oqsil kanali yopiq holda, 3Na + hujayradan chiqishga tayyor; 16

2-ATFning parchalanishi va fosfat kislotani ajralishi, 3Na + ni tashuvchi oqsilga birikishi; 3-3Na + ni tashuvchi oqsildan ajralishi; 4-tashuvchi oqsil kanalini ochilishi va 2K + ni hujayraga kirishga tayyor holati; 5- 2K + ni tashuvchi oqsil kanaliga kirishi; 6-2K + ni tashuvchi oqsildan ajralishi; 7tashuvchi oqsil; 8-eritma; 9- hujayraichi. 10-ilova.Endotsitoz va ekzotsitoz. a-fagotsitoz; 1,2,3-fagotsitoz bosqichlari; 4-muhit; 5-yadro; 6- 17

sitoplazma; 7-plazmatik membrana;b-pinotsitoz; 1-5 pinotsitoz bosqichlari; c-Didinium nasutum yirik tuxumsimon sodda hayvon infuzoriyani yutish lahzasi; d- Makrofagning 3ta yirik hujayralarni fagatsitoz qilish lahzasi; ekzotsitoz:e-elektron mikroskopik foto,fsxema: 1-plazmatik membrana; 2-sekretor pufakcha; 3-muhit; 4sitoplazma; 5-sekret mahsulot. 11-ilova.Membrananing retseptor funksiyasi. a-retseptor-endotsitoz va ekzotsitoz jarayonlari sxemasi, bendotsitoz pufakchasining hosil bo’lishi(elektron mikroskopik rasm). 18

1-retseptor va hujayraga kiradigan modda – liganda;2membranadan ajralgan, ichida liganda bo’lgan pufakcha; 3sitoplazmadan tashqariga chiqariladigan liganda; 4- ekzotsitoz pufakchasi; 5-retseptor;6-endotsitoz; 7-ekzotstoz; 8-sitoplazma; 9-endotsitoz haqidagi impulsni retseptorga yetkazuvchi modda – klatrin; 10-muhitdagi liganda. A 19

B 12-ilova.Hujayralararo aloqalar. A.O’simlik hujayralari aloqalari: a-elektron mikroskopik foto; bsxema.1- plazmodesma; 2-hujayra qobig’i; 3-membrana. B.Hayvon hujayralari aloqalari: a-desmosomali birikish; b-zich birikish; c- tirqishli birikish. 1-plazmatik membrana; 2-sitoplazmatik disk; 3-hujayralararo filamentlar; 4-hujayralararo bo’shliq; 5-sitoskelet filamentlar; 6-zich birikish; 7-membrana kanallari-tirqishli birikish. 20

13-ilova.Sinaps . a-umumiy ko’rinishi; b-sinaps; c-uning kattalashtirilgan ko’rinishi. 1-dendrid; 2-hujayraning tanasi; 3,11-sinaptik bo’shliq; 4,12-sinaptik pufak; 5-nerv o’tkazuvchi moddalar– mediatorlar; 6-ion kanali; 7,9-presinaptik membrana; 8,10-postsinaptik membrana; 13mitohondriya; 14- sinaptik uchlar; 15-akson. 14-ilova.O’simlik hujayrasi qobig’i selyuloza fibrilining tuzilishi. 21

1-o’simlik hujayrasi; 2-hujayra qobig’i; 3-fibrill; 4-mikrofibrill; 5-selyuloza molekulasi; 6- selyuloza polimeri. 15-ilova.Donachali endoplazmatik to’r. a-elektron mikroskopik foto; b-donachali ET sxemasi; c ribosoma; d-ET ning transport funksiyasi.1-sitozol; 2-endoplazmatik to’r; 3-ribosoma; 4-yadro qobig’i; 5-donachali ET; 6-silliq ET; 7-ribosomaning katta subbirligi; 8- kichik subbirlik; 9-retseptor oqsil; 10-pufakchaning shakllanishi; 11-pufakchaning ajralishi; 12-ET bo’shlig’i; 13-protein molekulasi . 16-ilova. Hayvon hujayrasi Golji apparatida lizosomalarning hosil bo’lishi. 22

a-elektron mikroskopik foto; bsxematik tuzilishi. 1-xaltachalar; 2-yuza qismining shakllanishi; 3-etilayotgan yuza; 4- markaziy qism; 5-sekret pufakcha yoki lizosoma. 17-ilova.Golji apparatining sekret ajralishidagi roli. 1-yadro; 2-yadro porasi; 3-donachali endoplazmatik to’r; 4-ribosomalar; 5-hujayra uchun ishlatiladigan sintezlangan oqsil; 6eksport qilinadigan oqsil; 7-silliq endoplazmatik to’r; 8-Golji apparati; 9-sistern; 10- sekretor pufakcha;11-sekretsiya mahsuloti . 23

18-ilova.Xloroplastning tuzilishi: elektron mikroskopik(a)sxematik(b). 1-ichki membrana; 2-tashqi membrana; 3-stroma; 4-qirra-grana; 5-lamella; 6- tilakoidlar. 24

19-ilova.Muskul tolasining tuzilishi. a-sxematik tuzilishi; b-elektron mikroskopik fotosi; c- sarkomeraning sxematik tuzilishi. 1-T – naycha; 2-mitoxondriya; 3-yadro; 4-sarkoplazma; 5-sarkoplazmatik to’r; 6-miofibrill; 7-sarkolemma; 8-miozin; 9-aktin; 10-Z chiziq; 11- M chiziq; 12-yo’g’on filament; 13-ingichka filament. 25

20-ilova.Muskul qisqarishi. a-bo’shashgan sarkomera; b-qisqargan sarkomera. 1-aktin; 2-miozin; 3-I disk; 4-A disk; 5- X zona; 6- Z chiziq. 26

21-ilova.Fibroblastlarning substratga yopishishi va yassilanishi. A-yonidan ko’rinishi;B-ustidan ko’rinishi. 1-erkin hujayra;2,3-radial yassilanish;4-polyarizatsiya bosqichi . 22-ilova.Aktin mikrofilamentlarning harakatlanayotgan(A) va tinch holdagi fibroblastlarda(B) joylashuvi . 27

23-ilova.Sitoskelet. a-sitoskelet elementlarining fazoviy joylashuvi; b-mikronaychalar; c-oraliq filamentlar; d-aktin filamentlar. 1-mitoxondriya; 2-donachali endoplazmatik to’r; 3-yadro; 4-sentriola; 5- sentrosfera; 6polisoma; 7-aktin to’ri; 8-aktin filament; 9-oraliq filament; 10- 28

plazmatik membrana; 11aktin filament tutami; 12-mikronaycha; 13-tubilin monomeri; 14-vimentin molekulasi 15-aktin monomer. 24-ilova.Sentriola. a-sxemasi;b-fotosi. 1-mikronaychalar;2-duk iplari;3-sentriolalar 25-ilova.Bo’linish duki. a-umumiy ko’rinishi;b-ertaki va kechki anafazalar. 29

1-qutb mikronaychalar;2-kinetoxor mikronaychalar; 3-qutblarga tortilish;4- mikronaychalarning uzilishi; 5-sentriola;6-xromosomalar. 26-ilova.Amyobada psevdopodiylarning hosil bo’lishi. 1-sitoplazma;2-qisqaruvchi vakuola;3-yadro;4- psevdopodiylar; 5- hazm vakuolasi; 27-ilova. Bakterial hujayraning tuzilish sxemasi. 1- kapsula; 2- hujayra qobig’i; 3- hujayra membranasi; 30

4- nukleoid (xromosoma); 5- sitoplazmatik o’simtalar; 6- sitoplazma; 7- ribosoma; 8- mezosoma; 9-kiritma 10-xivchin. 28-ilova. Yadrolarning turli-tumanligi (odam qoni). 1-dumaloq yadroli limfotsitlar;2-loviyasimon yadroli monotsitlar; 3-zanjirsimon yadroli neytrofil;4-bo’lakchali yadroli eozinofil; 5-hasipsimon yadroli bazofil;6-plastinkasimon yadroli trombotsit . 29-ilova.Yirik vakuolali o’simlik hujayrasining elektronmikroskopik sxemasi. 31

1-hujayra po’sti;2-plazmatik membrana;3-yadro;4-yadrocha; 5-vakuola;6-ribosoma; 7-Golji kompleksi; 8-silliq endoplazmatik to’r; 9- mitoxondriya; 10-yadro porasi; 11-sitoplazmatik tortma; 12-hujayra teshigi; 13- sitoplazma;14-donachali endoplazmatik to’r;15-xloroplast. 30-ilova.Oshqozon osti bezi hujayrasining interfaza yadrosi. (Azan bo’yog’i bilan bo’yalgan ) yadrocha qizil, xromonema va xromotsntrlar ko’k,yadro shirasi oqish rangda, 32

31-ilova.Yadroning tuzilishi. Yadroning(a), yadro porasining(c)sxematik tuzilishi; yadro qobig’ining elektronmikroskopik fotosi(b). 1-yadrocha; 2-nukleoplazma; 3-yadro qobig’i; 4-yadro porasi; 5-xromatin; 6-yadro porasi komleksi; 7-tashqi membrana; 8-ichki membrana; 9-markaziy teshik; 10-pora kompleksining markaziy granulasi. 32- ilova.Yadrocha va bir fibrilyar markazning uch o’lchamli ko’rinishi. 33

33-ilova.Xromatidlar. a-meyoz; b-mitoz. 1-xromatidlar; 2-kinetoxor; 3-duk mikronaychasi; 4-chetki xiazmalar; 5- gomologlar 34

34-ilova.Politen xromosomalar (a), uning bir qismining elektronmikroskopik fotosi (b),uning bir qismini turli darajada kattalashtirilgani (c,d). 35

35-ilova.DNK ning tuzilishi. a-DNK qo’shaloq spirali; b-DNK ning komplementar tuzilishi; c,d- nukleotidlarning tuzilishi. 1-A,T,G,C- azotli asoslar; 2-karbonsuv; 3-fosfat kislota. 36 d

36-ilova. DNK ning ikki xil buralishi. a-o’nga buralgan;b-chapga buralgan. 1-egatcha;2-katta egatcha;3-kichik egatcha. 37

37-ilova. DNK ning replikatsiyasi. 1-ona molekula;2-qiz molekulalar;3-eski zanjir;4-yangi zanjir. 38

38-ilova.DNK dan RNK ning sintezlanishi. 1-faol bo’lmagan DNK; 2-RNK polimeraza; 3-RNK sintezlanayotgan DNK zanjiri; 4-sintezlangan i-RNK. 39

39-ilova. Mitoz: I-sxema; II-mikrofoto a-profaza; b-metafaza; c-anafaza; d- telofaza.1-yulduzcha; 2-qutblarga tortilgan mikronaychalar; 3-yadro qobig’i; 40

4-yadrocha; 5-senriola; 6-xromosoma; 7-qutb; 8-mikronaychalar; 9-ekvator plastinkasi; 10-yadro qobig’i qoldiqlari; 11-qiz hromosomalar; 12-bo’linish egatchasi. 40-ilova. Eukariotik organizmlar hujayralarining mitotik bo’linish tiplari. 1-achitqi hujayrasining plevromitozi; 2-yopiq ortomitoz; 3-yarim yopiq ortomitoz; 4-hayvon hujayrasi mitozi; 5-yuksak o’simliklar hujayrasi mitozi; 6- amyoba hujayrasi mitozi. 41

41-ilova.Shpinat tapetumi hujayrasida endomitoz sxemasi. 1-endoprofaza; 2-endometafaza; 3-endoanafaza; 4-endotelofaza. 42-ilova.Yashil suvo’tining rivojlanish sikli. 1-jinssiz ko’payish zoosporalari; 2-gametalar hosil bo’lishi; 3-gametalar kopulyatsiyasi; 4-zigota; 5-meyotik bo’linish; 6-spora o’sish oldidan; 7- zoosporaning chiqishi . 42

43-ilova.Spermatozoid (A) va tuxumning (B) rivojlanish sikli . 1-birinchi tartibli spermatotsit va ootsit; 2-meyozning birinchi metafazasi; 3- ikkinchi tartibli spermatotsit va ootsit; 4-etilishning ikkinchi bo’linishi metafazasi; 5- spermatidalar; 6spermatozoidlar va yetilgan tuhum; 7-birinchi qutb tanacha; 8- ikkilamchi qutb tanachalar. 43

44-ilova.Krossingover( profaza I). a-bivalentning elektronmikroskopik fotosi; b- bivalent; c- krossingover; d-qiz xromatidlar. 1-bivalent; 2-xromatidlar; 3-qiz xromatidlar; 4-xiazma; 5-sentromera; 6- nukleoprotein . 44

O'xshashlar

Hujayra nazariyasi

Hujayra - yadroning bo‘linishi

Mikroorganizmlarning morfologiyasi,hujayra

Hujayra yadrosi. Yadrocha

Hujayra va uning tuzilishi