Oqsillarni dializ qilish - Biologiya - Referatlar

Oqsillarni dializ qilish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

183.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Oqsillarning izoelektrik nuqtasini aniqlash 2. Uglevodlar 3. Monosaxaridlarning qaytaruvchanlik xossalari 4. Disaxaridlar 5. Kraxmalni amilaza ta`sirida gidroliz qilish. 6. Pektin moddalarni sifat jihatidan aniqlash 7/ Yog`larning fizik-ximiyaviy xossalari

www.arxiv.uz Kerakli reaktiv va asboblar: 1. O`simlik oqsili; 2. 1 % li kumush nitrat eritmasi; 3. 10% li nitrit kislota; 4. 1% li mis sulfat eritmasi; 5 10% li natrin gidroksid; 6. Dializator. 7. Pipetkalar; 8. Ximiyaviy stakan. Oqsillarning kolloid zarrachalari yirik bo`lganligi uchun ular yarim o`tkazgich pardalardan (membranalardan) o`tmaydi. Oqsilning suvdagi eritmasi tarkibida bo`ladigan kichik molekulali organik va mineral tuzlar esa bu yarim o`tkazgich pardadan osongina o`tib ketadi. Buning uchun oqsil yarim o`tkazgich xususiyatli membranadan tayyorlangap xaltachaga solinib, uzoq vaqt oqar suvda yuviladi. Dializni yanada tezlashtirish uchun yarim o`tkazgich xaltacha yaqiniga elektr qutblarini ham joylashtirish mumkin. Bu esa zaryadlangan nonlarning yarim o`tkazgich pardalardan o`tishiga yordam beradi. Kristallga oid birikmalarning yarim o`tkazuvchi pardadan o`tib, kolloid moddalarning o`ta olmasdan qolpsh ?odisasiga dializ deb ataladi. Shu jarayonni bajaruvchi moslama dializator deb ata-ladi. Ishning bajarilishi. Yarim o`tkazgich xususiyatiga ega bo`lgan kollodiydan tayyorlangan xaltachaga 10 - 15 ml o`simlik oqsili eritmasi solinadi va xaltacha og`zi ikkita shisha tayoqcha bilan qisib bog`lanadi So`ngra xaltacha 200—250 ml hajmli ximiyaviy stakanga solingan distillangan suvga botib turgan holda osib qo`yiladi (1-rasmga qarang). Dializning tez va yaxshi ketishi uchun stakanga solingan distillangan suv har 15 - 20 daqiqa davomida almashtirib turiladi. Ish davomida dializning qanday tezlikda ketayotganligini bilish uchun vaqt-vaqti bilan stakandagi distillangan suvdan 1—2 ml dan olib, oqsil va xloridlarga sifat reaksiyalari o`tkazib turiladi. Xloridlarga oid sifat reaksiya o`tkazish uchun stakandagi suvdan 1—2 ml olib, uning ustiga 1—2 ml kumush nitrat eritmasi solinadi. Agar kumush nitrat eritmasini qo`shish bilan oq rangdagi cho`kma (AgCl) hosil bo`lsa, u holda oqsil tarkibidagi xloridlarning tashqi eritmaga (suvga)

www.arxiv.uz chiqqanligidan dalolat beradi. Oqsillarning tashqi eritmaga chiqqan- chiqmaganligini bilish uchun dializga berilgan vaqt (1,5 - 2 soat) tamom bo`lishi bilan stakandagi eritmadan 1 ml olib, biuret reaksiyasi o`tkaziladi. Ma`lumki, kolloid xususiyatli yuqori dispers zarrachaga ega bo`lgan oqsil molekulalari yarim o`tkazgich pardadan o`ta olmasdan tutilib qoladi. Shu sababli ham tashqi eritmada biuret reaksiyasi kuzatilmaydi. Tajribadan olingan natijalar daftarga yozib olinadi va undan tegishli xulosalar chiqariladi. OQSILLARNING IZOELEKTRIK NUQTASINI ANIQLASH Kerakli reaktiv va asboblar: 1. O`simlik oqsili yoki jelatinaning 1% li eritmasi; 2. 0,1 va 1 n li asetat kislota eritmasi; 3. 0,2 n li asetat kislotaning natriyli tuzi; 4. 96% li etanol; 5. Pipetkalar; 6. Probirkalar; 7. Shtativ. Ma`lumki, polipeptid zanjirida aminokislotalar bir-biri bilan amino- va karboksil gruppalari orqali birikkan bo`ladi. Ammo, uning tarkibida ma`lum miqdorda ishqor xususiyatli erkin amino- va kislota xususiyatiga ega bo`lgan erkin karboksil gruppalar mavjud. Oqsil molekulasida shu gruppalarning bo`lganligidan, ular amfoter xossaga ega bo`ladi, ya`ni oqsil eritmasi ikki xil zaryad ( Q ) va ( - ) li bo`ladi. Agar n > m bo`lsa, oqsil zarrachasining yi?indi zaryadi manfiy, agar n < m holatda bo`lsa, musbat, n * m holatda esa oqsil molekulasi eritmada elektroneytral bo`ladi. Bir vaqtda ham manfiy, ham musbat tutgan nonni a m f i o n deb ataladi. Eritmadagi vodorod ionlar konsentrasiyasini, ya`ni muhit pH ni o`zgartirish tufayli oqsil tarkibidagi amin va karboksil gruppalarining dissosilanishini kuchaytirish yoki kamaytirish mumkin. Agar oqsil eritmasiga suyultirilgan kislota qo`shilsa, oqsil musbat zaryadlanib, elektromagnit maydonida katod tomon boradi.

www.arxiv.uz Bipolyar Kation Oqsil ioni Agar oqsil eritmasiga ozroq miqdorda ishqor qo`shsak, oqsil tarkibidagi asosli gruppalarning dissosiyalanishi kamayib, u manfiy zaryadga ega bo`ladi va elektromagnit maydonida anod tomonga harakat qiladi. Bipolyar Aanion Oqsil ioni Demak, muhit pH ni o`zgartirish bilan oqsil molekulasi zaryadlarini ham o`zgartirish mumkin. Ammo, eritma pH ko`rsatkichining ma`lum chegarasida muayyan oqsil molekulasining umumiy zaryadi neytral bo`lib qolishi ham mumkin. Bunday paytda, oqsil na anod, na katod tomonga harakatlanmasdan qoladi. Bu holatni izoelektrik holat yoki bu pH ko`rsatkichni i z o – e l ye k t r i k n u q t a deb ataladi. Oqsillar izoelektrik nuqtada beqaror bo`ladi va osonlikcha cho`kmaga tushadi. Shunga asoslanib, turli biologik aralashmalardan oqsillarni ajratib olishda ularni izoelektrik nuqtasida cho`ktirish eng qulay usul hisoblanadi. Oqsillarning izoelektrik nuktasini aniqlashni jelatina misolida ko`rish mumkin. Ishning bajarilishi. Buning uchun 6 ta toza yuvilib quritilgan probirka olib, ularning har biriga jadvalda ko`rsatilgandek eratmalar aralashmasadan quyiladi. 1-jadval Jelatinaning izoelektrik nuqtasini aniqlash

www.arxiv.uz Probirkalardagi eritmalar aralashmasining umumiy hajmi bir xilda, ya`ni 8 ml ga teng. So`ngra 4-probirkadagi aralashma ustiga chayqatganda ham sezilar - sezalmas loyqa hosil bo`lguncha 96% li spirtdan sekin-asta tomiziladi. Qolgan probirkalarga ham xuddi 4-probirkaga solingan miqdorda spirt quyiladi va 20—30 daqiqa tinch saqlanadi. So`ngra probirkalarda hosil bo`lgan loyqa darajasi aniqlanadi. Qaysi bir probirkada kuchli loyqa hosil bo`lgan bo`lsa, o`sha probirkadagi muhitning pH i jelatinaning izoelektrik nuqtasiga tegishli bo`ladi va jadvalning oxirgi katagiga plyus (Q) yoki minus ( - ) belgilari qo`yiladi. Qaysa bir probirkada quyuq loyqa kuchli hosil bo`lgan bo`lsa, 2 ta yoki Z ta plyus belgisini ham qo`yish mumkin. Olingan natijalar daftarga yozib qo`yiladi va tegishli xulosa chiqariladi. UGLEVODLAR Uglevodlar o`simlik va hayvonot dunyosida keng tarqalgan organik birikmalardir. Biosferadagi boshqa hamma organik birikmalarni birgalikda hisoblaganda ham uglevodlar ko`plik qiladi. Bunga sabab α -glyukozaning polimerlari — kraxmal, sellyuloza va glikogenlarning juda keng tarqalganidir. Uglevodlar turli-tuman vazifalarni bajaradi, ba`zilari moddalar almashinuvi prosessida energnya manbai bo`lib xizmat qilsa, boshqalari ho`jayraning eng muhim komponentlari — nuklein kislotalar va kofermentlar tarkibiga kiradi. Ko`pchilik murakkab uglevodlar o`simlik va bakteriyalar hujayra qobiqlarining asosiy tarkibiy qismini tashkil etadi va hayvonlar organizmida oqsillar bilan

www.arxiv.uz birgalikda hujayralararo bo`shliqlarni to`ldiradigan sementlovchi modda vazifasini bajaradi. Uglevodlar uch gruppaga bo`linadi: 1. Monosaxaridlar yoki monozalar. 2. Oligosaxaridlar (bulardan tabiatda ko`proq disaxaridlar uchraydi). 3. Polisaxaridlar — monosaxaridlar asosida hosil bo`lgan yuqori molekulyar biologik polimerlar. Monosaxaridlar — eng oddiy uglevodlar bo`lib, tuzilishi va xossalari jihatidan aralash funksiyali birikmalardir. Ular molekulasida bir vaqtning o`zida gidroksogruppa va aldegid yoki keton gruppalari bo`ladi. Shu sababli ular ichki poluasetallar hosil qilib, ochiq zanjirli va siklik ko`rinishlarda uchraydi. Monosaxaridlarning siklik ko`rinishdagi poluasetal yoki glyukozid gidroksogruppa molekuladagi boshqa gidroksogruppalardan farq qiladi, ular fazoviy joylashuviga qarab α - va β - ko`rinishga ega bo`ladi. Monosaxaridlar molekulasida erkin aldegid gruppa bo`lgani uchun ular qaytaruvchi xossasi ega. Ularning shu xossasidan foydalanib, biologik ob`yektlardagi shakar sifat va miqdoriy jihatdan aniqlanadi.

www.arxiv.uz fruktoza fruktofuranoza fruktofuranozaglukoza glukopiranoza poluasetal yoki gidroksil gruppa

www.arxiv.uz MONOSAXARIDLARGA XOS SIFAT REAKSIYALARI Kerakli asbob va reaktivlar: probirkalar, suv hammomi (80°C li), pipetkalar, α -naftolning spirtdagi 10% li eritmasi, konsentrlangan sulfat kislota, Selivanov reaktivi, fruktozaning 1 % li eritmasi, ribozaning 1 % li eritmasi, Orsin reaktivi, difenilamin eritmasi, dezoksiriboza yoki DNKning 1% li eritmasi. 1-tajriba. Uglevodlarni α -naftol yordamida aniqlash. Bu reaksiya hamma uglevodlar uchun xosdir. Uglevodlar konsentrlangan sulfat kislota ta`sirida furfurol yoki uning hosilalariga aylanadi. Hosil bo`lgan mahsulot 2 mol α -naftol bilan kondensasiyalanib rangli kompleks hosil qiladi. Ishning bajarilishi. Tekshirilayotgan eritmadan 2 ml yoki tarkibi uglevodli qattiq moddadan 0,1 g olib, 1 ml suvda eritiladi, ustiga α - naftolning 10% spirtli eritmasidan 2 tomchi tomiziladi va probirka devoridan ohistalik bilan 1 ml konsentrlangan H 2 SO 4 quyiladi. Sulfat kislotaning zichligi katta bo`lgani uchun probirka tagiga cho`kib, suyuqlik ikki qavatga bo`linadi. Xuddi shu ikki kavat chegarasida binafsha rang (xalqa) hosil bo`ladi. 2-tajriba. Fruktozani rezorsin yordamida aniqlash. Fruktozaga xlorid kislota qo`shib qizdirilganda oksimetilfurfurol hosil bo`ladi, bu mahsulot rezorsin bilan pushti-qizg`ish rangli kompleks hosil qiladi. Bu reaksiya ketogeksozalarni aldogeksozalardan farqlashga imkon beradi. Ishning bajarilishi. Ikkita probirka olib, ularga rezorsinning 20% li xlorid kislotadagi 0,05% li eritmasidan 3 ml dan quyiladi, ularning biriga 0,5 ml fruktoza, ikkinchisiga 0,5 ml glyukoza eritmasidan quyiladi. Har ikkala probirka 80° li suv hammomiga 8 minut solib qo`yiladi. Bu vaqtda fruktozali probirkadagi suyuqlik qizil rangga kiradi. 3-tajriba. Pentozalarni Orsin reaktivi yordamida aniqlash. Pentozalar kislotali muhitda temir (III)-xlorid ishtirokida Orsin reaktivi bilan yashil rangli kompleks hosil qiladi. Bu reaksiya pentozalarning kislota ta`sirida furfurolga aylanishini tasdiqlaydi. Ishning bajarilishi. Probirkaga 1 ml riboza yoki tekshiriluvchi eritma

www.arxiv.uz quyilib, unga teng hajmda Orsin reaktividan qo`shiladi. Aralashma qaynayotgan suv xammomida 20 minut qizdiriladi. Agar tekshirilayotgan suyuqlikda pentoza yoki uning hosilasi bo`lsa, probirkadagi eritma yashil rangga kiradi. 4-tajriba. Dezoksiribozani difenilamin yordamida aniqlash. 2- dezoksipentozaga aromatik amin (difenilamin) qo`shib asta-sekin qizdirilsa, ko`k rangli kompleks birikma hosil bo`ladi. Bu reaksiya yordamida DNK molekulasidagi dezoksiribozani ham aniqlash mumkin. Ishning bajarilishi. 1 ml dezoksiriboza yoki DNK eritmasiga 2 ml difenilamin eritmasi qo`shiladi, so`ngra 10 minut qaynatiladi. Bu vaqtda reaksion aralashma barqaror ko`k rangga kiradi. MONOSAXARIDLARNING QAYTARUVCHANLIK XOSSALARI Kerakli asbob va reaktivlar: 1; 2; 5 ml li pipetkalar, suv hammomi, 50 ml li byuretka, probirka, gaz gorelkasi yoki spirt lampa, 1 % li glyukoza eritmasi, 1 % li laktoza eritmasi, 1% li maltoza eritmasi, Nilander reaktivi, Feling suyuqligi, Barfed reaktivi. Monosaxaridlar ishqoriy muhitda og`ir metall gidroksidlarini, masalan, mis (II)-gidroksidni mis (I)-oksidga, vismut oksidini metall holatgacha, kumush gidroksidni erkin kumushgacha qaytarish xossasiga ega. Bu reaksiyalar monosaxaridlarni sifat va miqdoriy jihatdan aniqlashda qo`llaniladi. Tarkibida erkin aldegid gruppa bo`ladigan disaxaridlar — maltoza, laktoza va sellobiozalar ham qaytaruvchi xossaga ega. Bu shakarlarning oqsidlanishi ishqoriy muhitda oson, iyeytral sharoitda qiyinroq, kislotali sharoitda esa juda qiyin boradi. 1-tajriba. Trommer reaksiyasi. Monosaxaridlar ishqoriy muhitda mis (II)- gidroksidni mis (I)- oksidgacha qaytaradi, bu reaksiya natijasida reaksiya uchun olingan aldozalarga to`g`ri kelgan kislotalar hosil bo`ladi:

www.arxiv.uz d-glukoza α-glukonat kislota Reaksiya mahsuloti sifatida qizil rangli mis (I)-oksid hosil bo`ladi. Bu reaksiyaning kamchiligi shundaki, agar tekshirilayotgan eritmada shakar juda oz bo`lsa, ortiqcha miqdorda hosil bo`lgan mis (II)-gidroksid qizdirilganda parchalanib, qora rangli mis (II)-oksidiga aylanadi. Natijada juda oz miqdorda hosil bo`lgan qizil rangli mis (I)-oksid sezilmay qoladi. Ishning bajarilishi. Probirkaga 1 % li glyukoza eritmasidan 1—2 ml quyib, uning ustiga teng hajmda 10% li NaOH eritmasi qo`shiladi. Aralashmaga chayqatib turilgan holatda tomchilatib 5% li mis sulfat eritmasidan 1 ml qo`shiladi. So`ngra ohistalik bilan probirkadagi suyuqlik qizdiriladi. Avval sariq rangli loyqa paydo bo`lib, vaqt o`tishi bilan qizil rangli mis (I)-oksidga aylanishi kuzatiladi. 2-tajriba. Feling reaksiyasi. Uglevodlarning qaytaruvchanlik xossasini aniqlash uchun ko`p hollarda Feling reaktividan foydalaniladi. Bu reaktiv tarkibidagi ikki valentli mis ioni segnet tuzi (vino kislotaning natriy-kaliyli tuzi) molekulasida bog`langan holatda bo`lib, oksidlanish-qaytarilish reaksiyasiga erkin kirisha oladi. Reaksiya mexanizmi Trommer reaksiyasi bilan bir xil bo`lib, faqat aniqlashga xalaqit berishi mumkin bo`lgan mis (II)-oksid hosil bo`lmaydi. Bu reaksiya asosida glyukozani miqdoriy jihatdan aniqlash usuli ham ishlab chiqilgan:

www.arxiv.uz d-glukoza segnet tuzining misli kompleksi natriy glyukonat segnet tuzi mis (I)- oksid Ishning bajarilishi. Probirkaga 1 % li glyukoza eritmasidan 1 — 2 ml quyib, unga teng hajmda feling reaktividan qo`shiladi va aralashma ohistalik bilan qaynaguncha qizdiriladi. Reaksiya natijasida qizil rangli mis (I)-oksid cho`kmasi hosil bo`lishi kuzatiladi. Bu reaksiyani boshqa uglevodlar — maltoza, laktozalar ham hosil qiladi, saxaroza va kraxmal bilan esa qizil cho`kma hosil bo`lmaydi, chunki ular qaytaruvchanlik xossasiga ega emas. 3-tajriba. Nilander reaksiyasi. Turli biologik suyuqliklardagi shakarni aniqlashda ko`pincha vismut tuzlaridan foydalaniladi, chunki bu tuz mis tuzlaridan farqli o`laroq boshqa qaytaruvchi moddalar, masalan, urat kislota ta`sirida qaytarilmaydi.

www.arxiv.uz glyukoza glyukonat kislota Ishning bajarilishi. 1—2 ml glyukoza eritmasiga 0,5—1 ml Nilander reaktividan qo`shib, 2 minut davomida ohista qaynatiladi. Avval jigar rang, keyin qora vismut cho`kmasi hosil bo`lishi kuzatiladi. 4-tajriba. Barfed reaksiyasi. Monosaxaridlar mis asetatning nordon eritmasi ta`sirida ham oksidlanadi, bunday sharoitda disaxaridlar amalda oksidlanamaydi. Bu reaksiyani Barfed topganligi uchun shu olim nomi bilan yuritiladi va biologik ob`yektlardagi bu ikki gruppa shakarlarni bir-biridan farq qilishda qo`llaniladi. Ishning bajarilishi. 2 ta probirkaga 5 ml dan Barfed reaktividan quyib, biriga 1% li glyukoza eritmasidan 1 ml, ikkinchisiga maltoza yoki laktoza eritmasidan 1 ml qo`shiladi va suv hammomida 10 minut davomida qizdiriladi. Bu vaqtda birinchi probirkada qizil rangli mis (I)-oksid cho`kmasi hosil bo`ladi, ikkinchisida disaxarid oksidlanmaganligi sababli qizil cho`kma hosil bo`lmaydi. Probirkalardagi suyuqliklarni uzoq qizdirmaslik zarur, aks holda disaxaridlar xam oksidlanib ketadi. DISAXARIDLAR Disaxaridlar gidrolizlanganda ikki molekula monosaxaridga parchalanadigan uglevodlar hosil bo`lib, tabiatda uchraydigan oligosaxaridlarning asosiy qismini tashkil qiladi. Disaxaridlar bog`lanish tipiga qarab ikki gruppaga bo`linadi: 1) maltoza tipidagi disaxaridlar—ularning hosil bo`lishida birinchi vismut(III)- gidroksid

www.arxiv.uz monosaxaridning glyukozid gidroksogruppasi bilan ikkinchisining to`rtinchi uglerod atomidagi spirt gruppasi orasida kislorod ko`prigi hosil bo`ladi. Shuning uchun bu disaxaridlar erkin aldegid gruppasiga ega bo`lib, monosaxaridlar singari qaytaruvchanlik xossasini namoyon qiladi. Bu gruppaga maltoza, sut shakari — laktoza, sellobioza kiradi. 2) tregaloza tipidagi disaxaridlar — bu gruppaga kiruvchi shakarlarda har ikkala monosaxarid molekulasidagi glyukozid gidroksogruppasi bog` hosil qilishda ishtirok etadi. Shu sababli qaytaruvchanlik xossasini namoyon qilmaydi. Bu gruppaning asosiy vakili saxaroza (α-D-glyukozid, 1,2 β-D-fruktozid)—lavlagi yoki shakarqamish shakari tabiatda keng tarqalgan disaxariddir. SAXAROZANING GIDROLIZI Kerakli asbob va reaktivlar: probirkalar, pipetkalar (1 ml li, sig`imi 5 ml li), shtativ, gaz gorelkasi yoki spirt lampa, 5% li saxaroza eritmasi, 10% li sulfat kislota eritmasi, 10% li NaOH eritmasi, ss-naftol (10% li spirtli eritma), Selivanov reaktivi, Feling reaktivi, Barfed reaktivi. Saxaroza boshqa uglevodlar singari optik aktivlik xususiyatiga ega bo`lib, qutblangan nur sathini o`ngga buradi. Uning solishtirma burish burchagi g`66,5° ga teng. Gidrolizga uchratilgandan keyin esa gidrolizatning qutblangan nurni burish yo`nalishi va burchagi o`zgarib qoladi. Bu hodisa inversiya deb, hosil bo`lgan shakar esa invertirlangan shakar deb yuritiladi. Ikkinchi tomondan, saxaroza qaytaruvchanlik xossasini namoyon qilmagani xolda, uning gidrolizati Feling va Barfed reaktivlarini qaytaradi. Ishning bajarilishi: 5% li saxaroza eritmasidan 4 ta probirkaga 1 ml dan quyib, birinchisida a- naftol bilan, ikkinchisida rezorsinning 0,05% li eritmasi bilan (Selivanov reaktivi), uchinchisida Feling, to`rtinchisida Barfed reaktivlari bilan tajribalar o`tkaziladi. Shundan keyin alohida probirkaga 5% li saxaroza eritmasidan 5—10 ml quyib, ustiga bir necha tomchi 10% li sulfat kislota qo`shib qaynatiladi. Gidrolizat sovitilgach, ohistalik bilan neytrallanadi va yuqoridagi reaksiyalar takrorlanadi. Kuzatish natijalari quyidagi jadval (1-jadval) ko`rinishida

www.arxiv.uz qayd qilinadi. 1-jadval Kuzatish vaqti Bajariladigan reaksiyalar α -naftol bilan ra- akqiya Selivanov reaksiyasi Feling suyuqligi bilan reaksiya Barfred reaksiyasi Gidrolizgacha Gidrolizdan keyin Eslatma: reaksiya unumiga qarab «g`» yoki « — » ishora yozib qo`yiladi. Xulosa: kuzapsh natijalari yozib qo`yiladi. KRAXMALNI AMILAZA TA`SIRIDA GIDROLIZ QILISH. Kerakli reaktiv va asboblar: 1.Ferment shirasi; 2. Suyultirilgan so`lak aralashmasi; 3. 1% li kraxmalning 0,3% li osh tuzidagi eritmasi; 4. yodning kaliy yodiddagi eritmasi; 5. Feling suyuqligi; 6. Probirkalar; 7. Pipetkalar; 8. Suv hammomi; 9. Voronka; 10. Filtr qog`ozi; 11. Stakan; 12. Termometr; 13. Shisha tayoqcha; 14. Shisha plastinka; 15. Shtativ. Kraxmal (C 6 H 10 O 5 ) — uglevodlar orasida eng muhim ahamiyatga ega bo`lgan polisaxaridlardan biri bo`lib, oziq-ovqat mahsulotlarining un, guruch, kartoshka va boshqalar asosini tashkil etadi. Hayvon organizmida kraxmal so`lak tarkibidagi a m i l a z a deb ataluvchi ferment ta`sirida maltozagacha parchalanadi. Kraxmalning parchalanishi bir necha reaksiyalardan iborat bo`lib, u ovqat hazm qilish kanallarida shakargacha parchalanib, ichak orqali qonga o`tadi. Amilaza fermenti donli o`simliklar urug`larining unish paytida ko`p miqdorda hosil bo`ladi. Hosil bo`lgan ferment urug` tarkibidagi kraxmalni maltozagacha parchalaydi. amilaza Kraxmal Maltoza

www.arxiv.uz Kraxmal yuqori molekulali polisaxarid bo`lib, o`zida erkin aldegid turkumini tutmaydi. Shuning uchun ham, u Trommer va Felint reaksiyalarini bermaydi. Ammo, kraxmalning amilaza fermenti ta`sirida parchalanishidan hosil bo`lgan maltoza, Trommer va Feling reaktivlari bilan ijobiy reaksiya beradi. Kraxmal parchalanishidan hosil bo`lgan va o`zining ximiyaviy tuzilishi jihatidan kraxmalga yaqin bo`lgan dekstrinlar, yod eritmasi bilan ko`k rang beradi. Parchalanish jarayonida ximiyaviy tuzilishi jihatidan kraxmaldan uzoq bo`lgan dekstrinlar ham hosil bo`ladi, ammo ular yod eritmasi bilan qiizil-qo`ng`ir rang beradi. Kraxmal parchalanishida maltozaga yaqin past molekulyar moddalar ham hosil bo`ladi, lekin ular yod bilan rangli reaksiya bermaydi. Kraxmalning parchalanish reaksiyasini so`lak tarkibidagi amilaza fermenti yordamida kuzatish mumkin. So`lak tarkibida amilaza fermentidan tashqari, maltozani parchalovchi m a l t a z a fermenti ham bo`ladi. Maltozaning ferment ta`sirida parchalanish reaksiyasini quyidagicha ifodalash mumkin: maltaza Maltoza Glyukoza Hosil bo`lgan glyukoza Trommer reaksiyasi yoki Feling suyuqligi yordamida aniqlanadi. Kraxmalni kislota yordamida gidrolizga uchratish yo`li bilan ham glyukoza hosil qilish mumkin. Ammo glyukoza hosil bo`lishida ayrim farqlar bor: 1. Agar ferment ishtirokida boradigan reaksiyalar past haroratda — 40°S atrofida borsa, anorganik katalizator yordamida boradigan reaksiyalar ancha yuqori harorat ostida boradi. 2. Fermentlar o`ziga xoslikka ega, ya`ni har bir ferment ma`lum bir ximiyaviy moddaga ta`sir qiladi, masalan, amilaza fermenti kraxmal va unga yaqin bo`lgan glikogenga ta`sir qilib, ularni maltozagacha parchalaydi. Kislotalar esa faqat kraxmalni glyukozagacha parchalabgina qolmay, balki oqsil molekulasini ham parchalaydi. 3. Fermentlar muhitdagi vodorod ionlari konsentrasiyasiga nisbatan sezuvchan — o`zgaruvchan bo`ladi. Ishning bajarilishi. Ikkita probirka olib, ularga 5 ml kraxmal eritmasidan

www.arxiv.uz solinadi. So`ngra probirkalardan biriga 3 ml distillangan suv, ikkinchisiga 3 ml suyultirilgan so`lak yoki ferment shirasidan qo`shib 37°S li suv hammomiga qo`yiladi va vaqt-vaqti bilan shisha tayoqcha bilan aralashtirib turiladi. Ikkita shisha plastinka olib, ularning ustita (5—6 joyga) yod eritmasidan 1—2 tomchidan tomiziladi. Vaqt-vaqti bilan probirkalardagi aralashmadan 1 tomchidan olib, shisha plastinkadagi yod tomchilar i ustiga tomizib turiladi. Reaksiyaning dastlabki davrlarida har ikkala probirkadan olingan aralashma tomchilari yod bilan ko`k rang beradi. Oradan 15—20 daqiqa o`tishi bilan ikkinchi probirkadan olingan aralashma tomchisi yod bilan qizil-qo`ng`ir rang beradi. Ma`lum vaqt o`tishi bilan esa aralashma yod bilan hech qanday rang bermaydi. Birinchi probirkadan olingan aralashma tomchisi esa butun tajriba davomida yod bilan ko`k rang beradi. Ikkinchi probirkadan olingan aralashma tomchisining yod eritmasi bilan bo`yalmasligi, kraxmalning amilaza fermenti ta`sirida, maltozagacha parchalanganligidan dalolat beradi. Maltozaning hosil bo`lganligini Trommer va Feling suyuqligi bilan reaksiyalar o`tkazish orqali ham kuzatish mumkin. Ferment solinmagan probirkada esa bu reaksiyalar qayd qilinmaydi. Tajriba natijalari daftarga yozib olinadi va undan tegishli xulosalar chiqariladi. KRAXMALNING KISLOTA TA`SIRIDAN GIDROLIZLANISHI Kerakli reaktiv va asboblar: 1.1% li kraxmal eritmasi; 2. Feling suyuqligi; 3. 10% li sulfat kislota; 4. yod eritmasi; 5. Stakan; 6. Probirkalar; 7. Pipetkalar; 8. Suv hammomi; 9. Elektr plitka yoki gaz gorelka. Ishning bajarilishi. Uchta stakan olib, ularning har biriga 20 ml dan kraxmal eritmasidan solinadi. So`ngra birinchi stakanga 5 ml distillangan suv, qolgan ikkitasiga esa 5 ml dan 10% li sulfat kislotadan solib, uchala stakan ham qaynayotgan suv hammomida 10 daqiqa tutiladi. qeyin stakaplar suv hammomidan olinib, vodoprovod tagida sovitiladi. Kislota solingan stakanlardan bittasi ishqor bilan neytrallanadi. So`ngra har qaysi stakandagi aralashmadan 1 ml dan olib, unga

www.arxiv.uz yod eritmasi ta`sir ettiriladi. Birinchi stakandagi kislotasiz aralashma yod bilan ijobiy reaksiya beradi. Ikkinchi va uchinchi stakanlardan olingan aralashmalar esa yod bilan reaksiya bermaydi. Aralashmalarning yod bilan reaksiya bermasligi, kraxmalning parchalanganligini ko`rsatadi. Kraxmalning parchalanganligiga ishonch hosil kilish uchun Trommer va Feling suyuqligi bilan reaksiyalar o`tkaziladi. Bundan kislota solingan stakanlarda kraxmalning parchalanishi natijasida maltoza va glyukozaning hosil bo`lganligi haqida fikr yuritish mumkin. PEKTIN MODDALARNI SIFAT JIHATIDAN ANIQLASH Kerakli asbob va reaktivlar: 100 ml li qizdirishga chidamli kolba, qaytar sovitkich, 145°C li moy hammomi, texnik tarozi, suv hammomi, voronka, filtr qog`oz, o`lchov silindri, 1; 2 ml li pipetkalar, 96% li H 2 SO 4 ning 1 % li eritmasi, bariy karbonat kukuni, hayvon ko`miri, etil spirt, qo`rg`oshin asetat. Pektin moddalar o`simliklarda keng tarqalgan yuqori molekulyar birikmalar bo`lib, galakturon kislotaning metil efirining polimeri hisoblanadi. Molekulyar og`irligi 50000—300000 gacha. Pektin moddalarning asosini poligalakturonat kislota yoki pektat kislota tashkil qiladi. Bu moddalar o`simlik hujayralarida sementlovchi modda hisoblanadi va o`zining gbdrofil xossasi bilan o`simliklarni qurib qolishidan saqlaydi, turgor holatini ta`minlaydi. Tajriba. Galakturonat kislotani ajratib olish. Ishning bajarilishi. Kolbaga 3 g maydalangan o`simlik materiali va 50 ml 1% li H 2 SO 4 quyib qaytar sovitkich o`rnatib, moy hammomida 145°C da 30 minut davomida gidroliz qilinadi. Hosil bo`lgan gidrolizatga (2—3 g) bariy karbonat qo`shib, 15 minut davomida qaynayotgan suv hammomida qizdirish yo`li bilan sulfatlar va karbonatlardan tozalanadi. Aralashma filtrlanib, filtrat bug`latilib, hajmi kamaytiriladi. Olingan eritmani hayvon ko`miri bilan ishlanadi. Filtratga uch baravar hajmda etil spirt quyilib, galakturonat kislota cho`ktiriladi. Cho`kma

www.arxiv.uz ajratib olinib, suvda eritiladi va ortiqcha miqdordagi qo`rg`oshin asetat bilan aralashtiriladi. Aralashma suv hammomida qbzdirilganda galakturonat kislota bo`lsa, g`isht-qizil cho`kma hosil bo`ladi. YOG`LARNING FIZIK-XIMIYAVIY XOSSALARI Yuqorida ta`kidlab o`tganimizdek, yog`lar suvda mutlaqo erimaydi, ammo oddiy sharoitda spirtda qiyin, issiq spirtda esa yaxshi eriydi. Benzol, efir, xloroform, benzin va boshqa bir qancha organik erituvchilar yog`lar uchun eng yaxshi erituvchi hisoblanadi. Yog`lar suvda erimasdan, u bilan aralashib emulsiya hosil qiladi. Ammo hosil bo`lgan emulsiya turg`un bo`lmaydi. Agar yog` va suv aralashmasi ustiga ozroq miqdorda emulgator qo`shib chayqatilsa, turg`un emulsiya hosil bo`ladi. Turg`un emulsiya hosil bo`lishiga olib keluvchi emulgatorlar uchun misol tariqasida oqsil, sovun, soda, ishqor eritmalarini ko`rsatish mumkin. a) YOG`LARNING AKROLEIN REAKSIYASI Kerakli reaktiv va asboblar: 1. Chigit yoki kungaboqar moyi; 2. Kaliy gidrosulfat tuzi; 3. Probirkalar; 4. Pipetkalar; 5. Shtativ; 6. Pichoq; 7. Elektr plitka yoki gaz gorelka. Yog` tarkibida gliserin bo`lganligi uchun ham yog`lar akrolein reaksiyasini beradi. Akrolein o`zining tabiati jihatidan qo`lansa hidli to`yinmagan aldegid bo`lib, odatda u gliserindan olinadi. Glitserin Akrolein

www.arxiv.uz Reaksiya tenglamasidan ko`rinib turibdiki, gliserin molekulasidan 2 molekula suv ajralishi bilan akrolein hosil bo`ladi. Gliserin molekulasidan suvni tortib olishda, kaliy gidrosulfatdan foydalaniladi. Ishning bajarilishi. Toza yuvib quritilgan pro-birkaga 2—3 tomchi paxta yoki kungaboqar moyidan solib, uning ustiga pichoq uchida 0,2—0,3 g kaliy gidrosulfat tuzi qo`shiladi va elektr plitkada quyuq oq bug` chiqqunga qadar qizdiriladi. O`tkir qo`lansa hidning (ehtiyotkorlik bilan hidlang!) paydo bo`lishi, akrolein hosil bo`lganligidan dalolat beradi. b) MOYLARNING RANGLI REAKSIYALARI Kerakli reaktiv va asboblar: 1. Paxta yoki kungaboqar moyi; 2. 1 % li osmiy kislota; 3. Chinni kosacha; 4. Mikroskopning buyum oynasi. Ishning bajarilishi. Mikroskopning buyum oynasi ustiga yoki chinni kosachaga 1— 2 tomchi moy tomizib, uning ustiga osmiy kislotaning 1% li eritmasidan 1 tomchi tomizilsa, qora rang hosil bo`ladi. Osmiy (VIII)-oksid (OsO 4 ) kuchli oksidlovchi xossaga ega bo`lganligidan u yog`lar bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi. Natijada moy oksidlanadi, osmiy (VIII)-oksid esa qaytarilib, qora tusli osmiy (IV)-oksid OsO 2 ga o`tadi. Olingan natija daftarga yozib olinadi. MOYLARNING SOVUNLANISH REAKSIYASI (YOG`LARNI GIDROLIZLASH) Kerakli reaktiv va asboblar: 1. Paxta yoki kungaboqar moyi; 2. 0,5 n natriy yoki kaliy gidroksidning spirtdagi eritmasi; 3. Etil spirt; 4. Konsentrlangan xlorid kislota; 5. 10% li soda (Na 2 CO 3 ) eritmasi; 6. 5% li kalsiy xlorid; 7. 10% li qo`rg`oshin asetat eritmasi; 8. Efir; 9. Natriy xlorid (quruq holda); 10. Fenolftalein; 11. Lakmus qog`ozi; 12. Sovutgich (xolodilnik); 13. 50—100 ml li kolbalar; 14. Suv hammomi; 15. Shisha naycha; 16. Shtativ; 17. Probirkalar; 18. Elektr plitka

www.arxiv.uz yoki gaz gorelka. Yog`lar ham xuddi boshqa murakkab efirlar singari gidrolizlanadi. Neytral yog`lar suv bilan birikib, gliserin va yog` kislotalarigacha parchalanadi; Yog` (triglitserid) Glitserin. Erkin yog` kislotasi Bunday reaksiyalar ishqorlar, kislotalar ta`sirida yoki tegishli fermentlar ishtirokida amalga oshadi. Yog`lar ishqoriy muhitda gidrolizlanganda, erkin yog` kislotalari o`rniga, ularning tuzlari, ya`ni sovun (C 17 H 35 COONa) hosil bo`ladi. Yog` (triglitserid) Gliserin Sovun Yog`larning ishqorlar ta`sirida gidrolizlanish jarayoni —sovunlanish, hosil bo`lgan yog` kislotalarining tuzlari esa s o v u n deb ataladi. Yog` kislotalarining natriy va kaliy ishqorlari bilan bergan tuzlari suvda yaxshi eriydi, ammo ishqoriy yer va og`ir metallar bilan bergan tuzlari esa suvda yaxshi erimaydi yoki butunlay erimaydi. Ishning bajarilishi. 50—100 ml hajmdagi kolbaga 0,5—1,0 ml moy solinib, uning ustiga 10 ml kaliy yoki natriy gidroksiddan qo`shiladi. So`ngra kolba og`zini, uzunligi 50—60 sm keladigan shisha naychaga o`rnatilgan tiqin bilan berkitiladi. Shisha naychaning yuqori uchiga sovutgich ulansa yanada yaxshi bo`ladi. So`ngra kolba qaynab turgan suv hammomida 30 daqiqa davomida

www.arxiv.uz saqlanadi. Bu davrda yog`ning ishqor bilan qaynashi natijasida, yog` to`la gidrolizlanib, parchalanadi. Buni suv ustida yuradigan yog` tomchilarining yo`qolib ketishidan ham bilish mumkin. Yog`ning to`la gidrolizlanganligiga ishonch hosil qilish uchun kolbadagi gidrolizatdan pipetka yordamida 3—4 tomchi olib, uni 1—2 ml suv bilan aralashtirilib ko`riladi yoki 1—2 tomchi gidrolizatni gazmol va qog`oz parchasi ustiga tomizib quritiladi. Agar gazmol yoki qog`oz parchasida dog` paydo bo`lmasa, yog` to`la parchalangan deb hisoblanadi; mabodo dog` hosil bo`lsa, kolbadagi aralashmani suv hammomida qaynatish davom ettiriladi. Gidrolizlanish jarayoni tamom bo`lishi bilan kolbadagi gidrolizat chinni kosachaga o`tkazilib, unga 10 ml distillangan suv qo`shiladi va undagi spirtni bug`latish maqsadida chinni kosacha qaynayotgan suv xammomiga qo`yiladi, so`ngra u bilan quyidagi reaksiyalar o`tkaziladi. I. Gidrolizatdan 2—3 ml olib, toza yuvilgan probirkaga solinadi va uning ustiga 2—3 tomchi konsentrlangan xlorid kislota tomiziladi. Natijada yog` kislotalar cho`kmaga tushadi. Cho`kma filtrlanadi. Filtrda qolgan cho`kmani distillangan suv bilan bir necha marta yuviladi. Cho`kmani yuvish, filtrdan tushayotgan suvning neytral holga kelguniga qadar davom ettiriladi. So`ngra cho`kma 2—3 ml efirda eritilib, boshqa idishga solinadi. Toza yuvib quritilgan probirkaga 1—1,5 ml etil spirt solib, uning ustiga 1— 2 tomchi sodaning 10% li eritmasidan va 1—2 tomchi fenolftalein eritmasidan tomizilsa, probirkada qizil rang hosil bo`ladi. Probirkada hosil bo`lgan rangli aralashma ustiga efirda eritilgan cho`kma eritmasidan bir necha tomchi tomizilsa, qizil rang o`chadi. Bu sodaning (ishqoriy muhitning) yog` kislota ta`sirida neytrallanganligidan dalolat beradi. II. 4 ta probirka olib, ularning har biriga o`sha gidrolizatdan 1 ml dan quyiladi. Agar birinchi probirkadagi gidrolizat ustiga 1 ml distillangan suv solib chayqatilsa, probirkada ko`pik hosil bo`ladi. Bu yog`ning gidrolizlanishi natijasida sovun xosil bo`lganligini ko`rsatadi. Ikkinchi probirkadagi gidrolizat osh tuzi bilan to`yintirilsa, cho`kma tushadi.

www.arxiv.uz Agar uchinchi probirkadagi gidrolizat ustiga 5% li kalsiy xlorid eritmasidan, to`rtinchi probirkadagi gidrolizat ustiga esa 10% li qo`rg`oshin asetat eritmasidan bir necha tomchi tomizilsa, suvda erimaydigan cho`kma hosil bo`ladi. Bu jarayonda tuzlar ta`siridan yog` kislotalarining kalsiyli va qo`rg`oshinli tuzlari hosil bo`ladi. Reaksiya ko`rinishi tubandagicha bo`ladi: 16. YOG`LARNING TO`YINGANLIK DARAJASINI ANIQLASH Kerakli asbob va reaktivlar: 25 yoki 50 ml li stakan yoki kolba, mikrobyuretka, 250 ml li shlifli kolba, analitik-tarozi, penisillin idishi, 100 ml li o`lchov silindri, byuretka (25 ml li), 1 ml li pipetka, xloroform, yodning 0,001 n eritmasi,, yodning 0,2 n spirtli eritmasi, tiosulfatning 0,1 n eritmasi, qo`y yog`i, mol yog`i, margarin, paxta yoki boshqa o`simlik moyi. Tabiiy yog`lar tarkibida to`yinmagan yog` kislotalar, bo`lishi bilan bir- biridan farq qiladi. To`yinmagan birikmalar o`z molekulasidagi qo`shbog` hisobiga galogenlarni biriktirib olish reaksiyasiga oson kirishadi. Odatda, yog`larning to`yinmaganlik darajasi yod soni bilan belgilanadi. 100 g yog` biriktirib olgan yod miqdori yod soni deb yuritiladi. Yog`larning yod soni ularning eng muhim ximiyaviy xarakteristikasi bo`lib, u yog`larning turli o`zgarishlarga moyilligini aniqlashga yordam beradi. 1-tajriba. Turli yog`larning to`yinmaganlik darajasini taqqoslash. Turli xil yog`lar (mol, qo`y yog`i, margarin, paxta moyi yoki boshqa o`simlik moyi)dan 0,5 g dan tortib olinadi va ularning har biri 3 ml xloroformda eritiladi va mikrobyuretkada yodning 0,001 n eritmasi bilan titrlanadi. Yod eritmasi asosida qancha sarflanganiga qarab olingan yog`larning to`yinmaganlik darajasi taqqoslanadi. 2-tajriba . Yod sonini aniqlash. Ikkita 50 ml li quruq kolba olib, birinchisiga 0,1—0,2 g tekshiriladigan yog` solinadi. Ikkinchisiga 0,1—0,2 ml suv

www.arxiv.uz quyiladi. YOg`ni eritish uchun har ikkala kolbaga 10 ml dan absolyut spirt quyiladi, yog` yaxshi erimasa uni suv hammomida bir oz isitiladi. Ikkala kolbaga 10 ml dan yodning spirtdagi 0,1 n eritmasidan quyib, ustiga 10,1 ml dan distillangan suv qo`shiladi va kolba probkasi berkitib yaxshilab chayqatiladi. 5 minut o`tgach, kolbadagi suyuqlik 0,1 n tiosulfat eritmasi bilan och sariq rangga kirguncha, so`ngra 1 ml kraxmal eritmasidan qo`shib, ko`k rang yo`qolguncha titrlanadi. Kontrol va tajriba uchun sarflangan 0,1 n tiosulfat eritmalari hajmlarining farqi olingan moyning yod soniga to`g`ri keladi. Iod soni quyidagi formula bo`yicha hisoblab topiladi: bu yerda: V1—kontrol titrlash uchun sarflangan 0,1 n tiosulfat eritmasining ml miqdori; V2— tajriba uchun ketgan 0,1 n tiosulfatning ml miqdori; 0,127 — tiosulfatning yod bo`yicha titri; a — olingan yog`ning miqdori (g). Yod soni =

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Qosimov A. va boshqalar. Bioximiya. Toshkent. «O`qituvchi», 19 88 . 2. A.Q.Qosimov, Q . Q .Qo`chqorov, D.X.Muborakova. Bioximiyadan amaliy mashg`ulotlar. “ O`qituvchi ”, 1987. 3. R.Abdullaev va boshqalar. O`simliklar bioximiyasidan amaliy mashg`ulotlar. “ O`qituvchi ”, 1994. 4. R.F.Sultonov, N.M.Xolmuhamedova . Bioximiyadan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent. Abu Ali ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti. 1995. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Turlarni muhofaza qilish

Insonning biosferaga ta’siri. Biosferani himoya qilish muammolari

Vakuolyar tizim

Azotli moddalarning aylanishi

Yog'larning kislota sonini aniqlash