Yog'larning kislota sonini aniqlash - Biologiya - Referatlar

Yog'larning kislota sonini aniqlash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

162.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Lesitinga xos sifat reaksiyasi. 2. Sterinlar va steridlar 3. Murakkab oqsillar 4. Fosfoproteinlarga xos reaksiyalar 5. Sutdan kazein ajratib olish 6. Glyukoproteinlar 7. Fermentlar 8. Vitaminlar 9. Gormonlar 10. Yog'larning fizik-ximiyaviy xossalari 11. Siydik minerallarini aniqlash

Kerakli asbob va reaktivlar: analitik tarozi, penisillin idishi, 100 ml li Eylenmeyer kolbasi, mikrobyuretka, neytrallangan 1:1 nisbatli spirt-efir aralashmasi, fenolftaleinning spirtdagi 0,1% li eritmasi, kaliy gidroksidning spirtdagi 0,1 n eritmasi. Boshqa fizik - ximiyaviy ko ' rsatkichlar qatori yog ' larning kislota sonini aniqlash ham katta ahamiyatga ega . Agar yog ' yaxshi pishib yetilgan urug ' lardan olingan bo ' lsa , erkin yog ' kislotalar oz , pishmagan urug ' lardan olingan bo ' lsa , ko ' p bo ' ladi . Yog ' uzoq saqlangan bo ' lsa , gliseridlar qisman gidrolizlanib erkin yog ' kislotalar to ' planishiga olib keladi . Yog ' lardagi erkin kislotalar miqdorini ifodalovchi ko ' rsatkich kislota soni deb ataladi . 1 g yog ' dagi erkin yog ' kislotalarini neytrallash uchun sarf bo ' lgan kaliy gidroksidining mg miqdori yog ' larning kislota sonini belgilaydi . Yog'ning kislota soni qancha yuqori bo'lsa, sifati shuncha past bo'ladi. Yog'larning kislota sonini aniqlash yog'lardagi erkin yog' kislotalarini 0,1 n KON bilan titrlashga asoslangan. Titrlash uchun albatta kaliy gidroksiddan foydalanish kerak, chunki hosil bo'ladigan kaliyli sovun tajriba sharoitida suvda yaxshi eriydi. Ishning bajarilishi. Iod sonini aniqlashdagi singari, 1 g yog'ni aniq tortib olib, 50 ml sig'imli Eylenmeyer kolbasiga solinadi va 10 ml neytral spirt-efir aralashmasida (1:1) eritiladi. yog' erigandan keyin 2 tomchi fenolftalein eritmasidan tomizib, aralashma och pushti rangga kirguncha o'yuvchi kaliyning spirtdagi 0,1 n eritmasi bilan titrlanadi. Chayqatilganda 0,5 — 1 minut davomida yo'qolmaydigan rang hosil bo'lguncha titrlash davom ettiriladi. Yog'ning kislota soni quyidagi formula bo'yicha hisoblab topiladi: bu yerda: K — kislota soni; V — sarflangan 0,1 n o'yuvchi kaliyning ml miqdori; T — 0,1 n KON ning titri. Uning titri 5,6 ga teng. LESITINGA XOS SIFAT REAKSIYASI. 2

3 ta probirka olib biriga lesitinning spirtli eritmasi (1—2 ml), ikkinchisiga xolesterinning xloroformli eritmasi, uchinchisiga o'simlik moyi quyiladi. Har uchala probirkaga 0,5—1,0 ml dan kadmiy xloridning spirtli eritmasidan qo'shiladi. 1- probirkada loyqa hosil bo'ladi. 2—3-probirkalardagi suyuqlik loyqalanmaydi. a) LESITINNI GIDROLIZLASH Kerakli asbob va reaktivlar: suv hammomi, shtativ, asbest to'ri, shisha tayoqcha, tigel, shpatel, gaz gorelkasi yoki spirt lampa, 10% li natriy gidroksidning eritmasi, 10% li xlorid kislotaning eritmasi, kaliy gidrosulfat kukuni, kaliy nitrat kukuni, natriy karbonat kukuni, konsentrlangan nitrat kislota, molibdat reaktivi. Lesitinga ishqor eritmasi qo'shib qizdirilsa, gidrolizga uchrab gliserin, yog' kislota, fosfat kislota va xolin hosil bo'ladi: yog’ kislotalari fosfat kislota xolin Gidroliz prosessida hosil bo'lgan gliserinni akroleinga xos reaksiya yordamida aniqlash mumkin. Xolin esa ishqoriy muhitda parchalanib, tuzlangan baliq kidini eslatuvchi trimetilaminga aylanadi. Yog' kislotalarni aniqlash uchun gidolizatga kislotali muhit hosil bo'lguncha 10% li xlorid kislota quyiladi, bunda yuqori yog' kislotalar cho'kadi. Fosfat kislota esa molibdat reaktivi yordamida aniqlanadi. U 3L e sitin glitsirin

fosfat kislotali muhitda ammoniy molibdat bilan reaksiyaga kirishib, sariq rangli ammoniy fosfomolibdat hosil qiladi. Bu reaksiya quyidagicha boradi: Ishning bajarilishi. Ajratib olingan lesitin cho'kmasidan probirkaga ozgina solib, uning ustiga 3—4 ml 10% li o'yuvchi natriy eritmasidan quyiladi va 15 minut qaynayotgan suv hammomida qizdiriladi. Natijada lesitin tarkibiy qismlarga parchalanadi. Gidrolizatdan 1 ml dan olib, boshqa probirkaga quyiladi, qolganini 10% li HCl yordamida nordonlashtiriladi. Bu vaqtda lesitin tarkibidagi yog' kislotalar cho'kadi. Cho'kma filtrlab olinadi. Filtrat bilan gliseringa xos reaksiya qilinadi. Buning uchun filtrat fenolftalein ishtirokida 10% li o'yuvchi natriy eritmasi bilan neytrallanadi. Neytrallangan aralashma suv hammomida quritiladi. quritblgan massa ustiga ozgina KHSO 4 kukuni sepib, aralashma suyuqlanguncha gaz alangasida qizdiriladi. qizdirilganda akroleinga xos «oshqozon hidi» keladi. Gidrolizatdan olib, qoldirilgan alikvotni gaz alangasida qizdiriladi. Bu vaqtda «tuzlangan baliq hidi» keladi. Bu hid xolinning parchalanishidan hosil bo'lgan trimetilaminga xos hiddir. b) LESITINDAGI FOSFATNI ANIQLASH Tigelga ajratib olingan lesitindan ozgina solinadi, uning ustiga ortiqcha miqdorda 2:1 nisbatdagi Na 2 CO 3 va KNO 3 kukuni aralashmasidan solib, shisha tayoqcha bilan aralashtiriladi va gaz alangasi yoki spirt lampasida qizdirib suyuqlantiriladi. Agar tigeldagi aralashma qoraysa, qizdirish rangsizlanguncha davom ettiriladi. So'ngra tigel sovitiladi va uning ustiga 10—15 tomchi (0,5—1 ml) nitrat kislota tomizib, yaxshilab aralashtiriladi. Tigeldagi aralashma toza probirkaga quyilib, unga ortiqcha miqdorda molibdat reaktividan qo'shiladi va qizdiriladi. Natijada sariq rangli ammoniy fosfomolibdat loykasi hosil bo'ladi. 4

v) BOSH MIYA TO'QIMASIDAGI FOSFATIDLARNI ANIQLASH Kerakli asbob va reaktivlar: probirka, termometrli suv hammomi yoki suvli termostat, shisha tayoqcha, filtr qog'oz, gips, etil spirt, aseton, kadmby xloridning spirtdagi eritmasi, formalinda fiksasiya qilingan miya. Miya to'qimasi fosfatidlarga boyligi bilan boshqa to'qimalardan ajralib turadi. Bu to'qimadagi fosfolipidlarni aniqlash uchun ularni avval ajratib olish kerak. Buning uchun avval miya to'kimasi suvsizlantiriladi, so'ngra fosfatidlar spirt yordamida ekstraksiya qilinadi. Spirtli ekstraktdan fosfatid (lesitin) ni aseton yoki kadmiy xlorid yordamida cho'ktirib olish mumkin. Ishning bajarilishi: quruq probirkaga diametri 5—6 mm kattalikdagi miya bo'lakchasi solib, ustiga shuncha miqdorda gips qo'shiladi. Probirkaga 7— 8 ml etil spirt quyib, shisha tayoqcha yordamida maydalanadi. Probirkani 3—5 minut davomida 50° li suv hammomiga qo'yiladi. Tayyor bo'lgan spirtli ekstraktni 3 ta probirkaga har biriga 0,5—1 ml dan suyuqlik o'tguncha filtrlanadi. Birinchisiga teng miqdorda suv, ikkinchisiga asetoi va uchinchisiga kadmiy xlorid qo'shiladi. Probirkalarda fosfatidlar cho'kmasi hosil bo'lishi kuzatiladi. STERINLAR VA STERIDLAR Sterin va steridlar siklopentanopergidrofenantrenning hosilalari bo'lib, o'simlik va hayvonot dunyosida keng tarqalgan. Sterinlar ximiyaviy tarkibi jihatidan to'yinmagan siklik spirt bo'lib, tabiatda erkin hamda yuqori yog' kislotalar bilan bergan efirlari holatda uchrashi mumkin. Sterinlar ajratib olingan manbalariga qarab, hayvon sterinlari — zoosterinlar va o'simlik sterinlari — fitosterinlarga bo'linadi. Birinchisiga xolesterin, ikkinchisiga ergosterin misol bo'ladi. Sterinlar suvda erimaydi, ular xloroform, efir, benzol va hamda issiq spirtda oson eriydi. BIOLOGIK MATERIALDAN XOLESTERIN AJRATIB OLISH VA UNGA 5

XOS SIFAT REAKSIYALARI Kerakli asbob va reaktivlar: quritkich shkaf, hovoncha, shpatel, pichoq yoki skalpel, probirkalar, voronka, filtr qog'oz, shisha plastinka (10X10 sm li), gips, xloroform, muz-sirka kislota, sirka angidrid, konsentrlangan sulfat kislota, xoleste- rinning muz-sirka kislotadagi 0,1% li eritmasi, xolesterinning xloroformli ekstrakti (avvalgi ishda olingan), maydalangan miya. Xolesterin birinchi marta o't toshidan ajratib olingan, o't toshining 90% xolesteringa to'g'ri keladi. Hayvon organizmi quruq massasining 0,25—0,3% ni xolesterin tashkil etadi. Nerv to'qimasi xolesteringa boy bo'lib, uning nam massasining 2—3% bosh miya kul rang moddasining 0,9—1,4%, oq moddasining esa 4—5,3% xolesterindir. Xolesterin ximiyaviy tarkibi jihatidan to'yinmagan siklik spirt bo'lib, kuchli suv tortib oluvchi moddalar ta'sirida osongina suv yo'qotib, to'yinmagan siklik birikma — xolesteringa, oksidlanish yo'li bilan kondensasiyalanib yashil rangli bixolestadiyenga aylanishi mumkin. Ishning bajarilishi. Bosh miyadan xolesterin quyidagicha ajratib olinadi: 3—5 g miya materiali avval 6—10 g gips bilan hovonchada yaxshilab maydalanadi, so'ngra olingan massani shisha plastinkaga yupka qilib surkaladi va gaz gorelkasida ohistalik bilan quritiladi. Quruq massani plastinkadan to'plab, quruq probirkaga solinadi. Probirkaga 5—6 ml xloroform quyib 5—10 minut davomida ekstrakt olinadi. Tayyor bo'lgan xloroformli ekstrakt filtrlanib, olingan filtrat keyingi ishlar uchun saqlab qo'yiladi. 1-tajriba. XOLESTERINGA XOS SALKOVSKIY REAKSIYASI. 2 ta probirka olib, biriga 1 ml xloroform ekstrakti, ikkinchisiga xolesterinning 1%li eritmasidan quyiladi. Har ikkala probirkaga teng hajmda konsentrlangan sulfat kislota quyiladi. Ikki kavat chegarasida qizil halqa hosil bo'ladi. Probirkadagi 6

suyuqlik ohistalik bilan chayqatilib tindirilsa, ustki qavat qizil rangga, pastki qavat esa yashil fluoressensiyali to'q sariq rangga kiradi. Agar pastki qavatiga muz-sirka kislota qo'shilsa, suyuqlik fluoressensiyasi saqlangan holda pushti-qizil rangga bo'yaladi. 2- tajriba. LIBERMAN-BURXARD REAKSIYASI. Ikkita probirkaning biriga 1 ml xolesterin ekstrakti, ikkinchisiga shuncha miqdorda xolesterinning 1% li xloroformdagi eritmasi quyiladi. So'ngra ularning ustiga 10 tomchidan sirka angidrid va 2 tomchidan konsentrlangan sulfat kislota qo'shib, yaxshilab chayqatiladi. Suyuqlik avval qizil, keyin qizg'ish-binafsha, binafsha-ko'k va nihoyat, yashil rashta bo'yaladi. Eritmada yashil rang hosil bo'ladi. MURAKKAB OQSILLAR Gidrolizlanganda aminokislotalar bilan bir qatorda prostetik gruppa deb ataluvchi turli ximiyaviy tarkibli moddalar hosil qiluvchi yuqori molekulyar biologik polimerlar murakkab oqsillar deb ataladi. Prostetik gruppaning ximiyaviy tarkibiga qarab murakkab oqsillar xromoproteinlar, nukleoproteinlar, lipoproteinlar, glikoproteinlar, fosfoproteinlar va metallopooteinlarga bo'linadi. Prostetik gruppa sifatida tarkibida oqsil xarakteriga ega bo'lmagan turli xil rangli birikmalar bo'ladigan murakkab oqsillar xromoproteinlar deb ataladi. Xromoproteinlar hayvonot va o'simlik olamida keng tarqalgan bo'lib, organizmda ketadigan turli bioximik, metabolitik prosesslarda muhim rol o'ynaydi. Tabiatda tarkibida gem va shunga o'xshash birikmalar bor xromoproteinlar keng tarqalgan. Bularga qon gemoglobini, muskul to'qimasining mioglobini, o'simlik va hayvonot dunyosida keng tarqalgan fermentlar — katalaza, peroksidaza, sitoxromlar, tarkibida xlorofill bor plastid oqsillari misol bo'la oladi. Gem yadrosidagi temir birinchidan o'zgaruvchan valentli bo'lganligi, ikkinchidan koordinasion bog' hosil qila olish qobiliyati bo'lganligi uchun tarkibida 7

gem bo'ladigan murakkab oqsillarning tirik organizmda ishtirok etadigan moddalar almashinuv prosesslari miqyosi juda keng. Gemoglobin oqsil qismi globindan va pigment qismi gemdan tashkil topgan. Odam va hayvonlar gemoglobinining turaro o'ziga xosligi uning oqsil qismi globin strukturasiga bog'liq. Gemning tuzilishi gemin tabiatli barcha murakkab oqsillarda bir xil. Ikki valentli temir bilan bog'langan protoporfirin gemning asosini tashkil etadi. a) XROMOPROTEIDLARGA XOS REAKSIYALAR OKSIGEMOGLOBIN KRISTALINI AJRATIB OLISH Kerakli asbob va reaktivlar: stakan (50 ml li), pipetkalar, shisha tayoqcha, mikroskop, buyum va qoplagich oynalar, sentrifuga, filtr qog'oz, voronka, og'zi berk idish. Quyon, it yoki qoramol qoni, suv bilan efir aralashmasi (1:1 nisbatda), (NH 4 ) 2 SO 4 nint to'yingan eritmasi. Organizm sharoitida odam qonidagi gemoglobinning 60—65% oksigemoglobin ko'rinishida bo'ladi. Agar qon tipotonik eritmalar, distillangan suv bilan ishlanganda eritrositlar gemolizga uchraydi. Organik erituvchilar efir, toluol qo'shilsa ham qizil qon tanachalari devori erib, undagi oqsillar eritmaga o'tadi. Hosil bo'lgan gemolizatdan oksigemoglobinni ammoniy sulfat yordamida cho'ktirish orqali ajratib olish mumkin. Ishning bajarilishi. Gemoliz qilish uchun 10 ml qonga (quyon, it, ot, koramol yoki donor qoni) suv bilan efir (1:1) ning 2 ml aralashmasi quyiladi va aralashtiriladi. Gemoliz ketishini mikroskop yordamida kuzatib turish mumkin. Gemolizlangan qonga teng miqdorda (12 ml) ammoniy sulfatning to'yingan eritmasi quyilib aralashtirilgach, darhol sentrifugalanadi yoki filtrlanadi. Filtratni og'zi berk idishga quyib sovuq joyda bir sutka qoldiriladi, keyin mikroskop ostida prizmatik yoki plastinkasimon qizil rangli oksigemoglobin kristallari kuzatiladi. 8

b) GEMOGLOBINDAGI GEMIN GRUPPANI BENZINDIN VA GVAYAKOL REAKSIYALARI YORDAMIDA ANIQLASH Kerakli asbob va reaktivlar: shtativ, probirkalar, pipetkalar, benzidinning sirka kislotadagi 1 % li eritmasi, yangi tayyorlangan gvayakol smolasining 1 % li eritmasi, vodorod peroksidning 3% li eritmasi, 50—100 marta suyultirilgan qon. Benzin vodorod peroksid yordamida oksidlanib para-xinoiddiminga aylanishi mumkin. Bu reaksiya oddiy sharoitda juda sekin ketgani uchun amalda sezilmaydi. Agar reaksion aralashmaga juda oz miqdorda nihoyatda suyultirilgan qon qo'shilsa, reaksiya birdaniga tezlashib, probirkadagi suyuqlik yashil yoki ko'k rangga kiradi: Gvayakol smolasining vodorod peroksid bilan oksidlanishi ham benzidin reaksiyasidagidek suyultirilgan qon ta'sirida tezlashadi. Bu reaksiyada gemoglobinning gem yadrosi katalizator rolini o'ynaydi. Ishning bajaralishi. Ikkita probirka olib birinchisiga 4—5 tomchi benzidinning muz-sirka kislotadagi 1%li eritmasi, ikkinchisiga 4—5 tomchi yangi tayyorlangan 1%li gvayakol smolasining spirtli eritmasini kuyib, har ikkala probirkaga 5 tomchidan 3% li vodorod peroksid, 5 tomchi 50—100 marta suyultirilgan qon qo'shiladi. Probirkalardagi aralashma yashil yoki ko'k rangga kirishi kuzatiladi. FOSFOPROTEINLAR Tarkibidagi murakkab efir bog'i yordamida bog'langan fosfat kislotali 9benzidin para - xinoiddiimin

murakkab oqsillar fosfoproteinlar deb ataladi: serinfosfat treonin fosfat Fosfoproteinlar tarkibida fosfat kislota har xil miqdorda (0,5—1,0%) bo'ladi. Tarkibida ko'p miqdorda fosfat kislota bo'ladigan fosfoprotein — fosvitindir (10%). Fosfoproteinlar kislotali xossaga ega bo'lib, ishqoriy muhitda eriydi. Muhit nordonlashtirilsa cho'kadi. Fosfoproteinlarning keng tarqalgan birikmalaridan sut kazeini, tuxum sarig'idan olingan vittelin, baliq ikrasida uchrovchi ixtullin va boshqalar ma'lum. FOSFOPROTEINLARGA XOS REAKSIYALAR SUTDAN KAZEIN AJRATIB OLISH Kerakli asbob va reaktivlar: o'lchov probirkasi, shtativ, probirkalar, pipetkalar, filtr qog'oz, voronka, kazein kukuni, natriy gidroksidning 10% li eritmasi, sirka kislotaning 10% li eritmasi, mis (II)-sulfatning 1% li eritmasi, konsentrlangan 10

nitrat kislota. Sutda kazein suvda eriydigan kalsiy tuzi ko'rinishida uchraydi. Kislotali muhit yaratilsa, kalsiy tuzi parchalanib kazein cho'kadi. Bunda ortiqcha miqdorda kislota qo'shishdan ehtiyot bo'lish kerak, chunki oqsil izoelektrik nuqtadan past pH (kazeinning izoelektrik nuqtasi pH-4,7 ga teng) ko'rsatkichida qayta zaryadlanib erib ketishi mumkin. Ishning bajarilishi. 2 ml sut olib, teng miqdordagi distillangan suv bilan suyultiriladi va uning ustiga 2 tomchi 10% li sirka kislota qo'shiladi. Kazeinning pag'a-pag'a cho'kmasi paydo bo'ladi, cho'kma filtrlab olinib, distillangan suv bilan yuviladi. Cho'kmadan ozgina miqdorda olib oqsilga xos rangli reaksiyalar qilish (biuret, Millon, Adamkevich, Ksantoprotein va boshqalar) uchun ishlatiladi. b) KAZEINNI GIDROLIZ QILISH VA GIDROLIZATDAGI FOSFAT KISLOTANI ANIQLASH Kerakli asbob va reaktivlar: probirkalar, shisha nay o'tkazilgan probka, asbest to'r, shtativ, gaz gorelkasi, voronka, filtr qog'oz, kazein kukuni, natriy gidroksidning 10% li eritmasi, konsentrlangan nitrat kislota, molibden reaktivi. Ishning bajarilishi. 100 mg kazein kukuni 3 ml 10% li o'yuvchi natriy eritmasida eritiladi. Probirkani shisha nay o'tkazilgan probka bilan (sovitgich sifatida) berkitiladi va asbest to'r bilan jihozlangan shtativga mahkamlab, qizdiriladi (7-rasm). 1 soatdan keyin gidroliz to'xtatiladi va suyuqlik filtrlab olingach, filtrdan 2—3 tomchi olib, unga 1 ml molibden reaktivi qo'shib qizdiriladi. Limon sarig'i rangli ammoniy-fosfomolibdat cho'kmasi hosil bo'ladi. GLYUKOPROTEINLAR Glyukoproteinlar tarkibida polisaxaridlar ko'rinishidagi uglevodlar bo'ladigan murakkab oqsillardir. Ular to'liq gidrolizlanganda aminokislotalar, geksozaminlar, 11

geksozalar va glyukuron kislota hosil bo'ladi. Glyukoproteinlar organizmning barcha to'qima va suyuqliklarida uchraydi va ular umumiy nom bilan mukoid va musinlar deb yuritiladi. Musin so'lak bezlari sekretlarida uchrab, oziqlik massaning og'izdan oshqozonga o'tishida ovqat hazm qilish yo'lini mexanik jarohatlanishidan saqlaydi. Mukoidlar suyak (ostemukoid), tog'ay (xondromukoid), biriktiruvchi to'qima (tendomukoid) va boshqa joylarda uchraydi. Glyukoproteinlar suvda erimaydi, ishqorlarda yaxshi eriydi. Glyukoproteinlar eritmalari qaynatilganda iviqqa aylanmaydi. Glyukoproteinlarning prostetik gruppasi mukopolisaxaridlar deb ataladi. Mukopolisaxaridlarga gialuronat, xondroitin-sulfat kislotalar va geparin kiradi. Gialuronat kislota biriktiruvchi to'kima, ko'zning shoh pardasi, shishasimon tana va boshqa joylarda ko'p uchraydi. Xondroitin-sulfat kislota tog'ay va biriktiruvchi to'qima tarkibiga kiradi, geparin esa jigar va o'pka to'qimasidan ko'p topilgan. Mukopolisaxaridlar gidrolizlaganda glyukozamin, asetil-glyukozamin yoki asetilgalaktozamin, glyukurolat va sulfat kislotalar hosil bo'ladi: 12

GLIKOPROTEIDLARGA XOS REAKSIYALAR GLYUKOPROTEIN AJRATIB OLISH VA UNING TARKIBIY QISMIGA SIFAT REAKSIYALAR 13D-glyukozaamin D- galatozaamin N-asetil D-glyukozaamin glyukuron kislota

Kerakli asbob va reaktivlar: shtativ, probirkalar, pipetkalar, shisha tayoqcha, chinni hovoncha, kvars qumi, voronka, filtr qog'oz. So'lak, konsentrlangan CH 3 COOH, aorta to'qimasi, sirka kislotaning 5% li eritmasi, α -naftolning spirtdagi 1% li eritmasi, konsentrlangan sulfat kislota, timolning 1 % li eritmasi. Ishning bajarilishi. 1. Probirkaga 2—3 ml so'lak solib, ustiga shisha tayoqchada aralashtirib turgan holda tomchilatib, musin cho'kmasi hosil bo'lguncha konsentrlangan sirka kislota tomiziladi. Musin cho'kmasi shisha tayoqcha bilan toza probirkaga olinadi va uglevod komponentiga xos reaksiya qilinadi. (3- punkt.) 2. Aorta to'qimasidan 0,5—1 g olib, ustiga 5 ml 5% li sirka kislota qo'shiladi va 15 minut davomida chinni hovonchada toza qum yordamida maydalanadi. Olingan ekstrakt filtrlanadi va tarkibida glikoproteid bo'lgan filtrat bilan uglevod komponentiga xos reaksiyalar qilinadi. 3.2 ta probirka olib, birinchisiga musin cho'kmasi, ikkinchisiga aorta ekstrakti olinib, ikkalasiga ham 1—2 tomchidan α - naftolning 1%li spirtli eritmasidan va probirka devori orqali 15— 20 tomchi konsentrlangan sulfat kislota oxista tomiziladi. 2 qavat suyuqlik chegarasida qizg'ish- binafsha halqa hosil bo'ladi. Agar α -naftol o'rniga 1 % li timol olinsa, qizil halqa yaqqol ko'rinadi. FERMENTLAR Tirik hujayra izotermik ximiyaviy mashina hisoblanadi, bu mashina normal — to'xtovsiz ishlab turishi uchun fermentlar deb ataluvchi biologik katalizatorlar bo'lishi kerak. Fermentlar tabiatan oqsil molekulalari bo'lib, har bir ferment ma'lum bir tipdagi ximiyaviy reaksiyani katalizlaydi. Ular genlar ta'sirini ro'yobga chiqaradigan hujayraning ishchi apparatidir. Fermentlar anorganik katalizatorlardai o'ziga xosligi, katalitik aktivligi va mo''tadil sharoit, ya'ni o'rtacha temperatura va vodorod ionlarining fiziologik konsentrasiyasida ta'sir qila olishi bilan afzal hisoblanadi. Ular ko'p bosqichli murakkab reaksiyalarni millisekundlarda ketishini ta'minlaydi. Tirik hujayralarda fermentlar ishtirokida ketadigan ximiyaviy reaksiyalarning 14

yana bir nodir xususiyati shundaki, bunda maxsulot to'liq hosil bo'ladi va keraksiz qo'shimcha moddalar ajralib chiqmaydi. Fermentlar minglab ximiyaviy reaksiyalarni tezlashtiradi, hujayralardagi moddalar almashinuvv fermentlar ishtirokida boradi. Fermentlar tabiatiga ko'ra katalizatorlar bo'lganligi uchun, ular ta'sirida termodinamik jihatdan imkoni bor reaksiyalargina amalga oshirilishi mumkin. Bunga fermentning substrat (reaksiyaga kirishuvchi modda) bilan oraliq kompleks hosil qilnshi natijasida katalizlanadigan reaksiyaning aktivlanish energiyasini pasaytirishi evaziga erishiladi. Fermentlar ximiyaviy tarkibi jihatidan oqsil moddalar bo'lib, yuqori molekulyar massaga (masalan, ribonukleazaning molekulyar massasi —12700 bo'lsa, piruvat degidrogenaza kompleksiniki 4000000 ga teng) va kolloid xossaga ega. Fermentlar tarkibiga ko'ra bir komponentli (oddiy oqsillar) va ikki komponentli (murakkab oqsillar) bo'ladi. Ikki komponentli fermentlarda oddiy oqsil qismi apoferment deb, quyi molekulyar termostabil prostetik gruppasi koferment deb ataladi. qoferment sifatida vitaminlar, nukleotidlar, tarkibida porfin yadrosi bo'lgan gem tabiatli moddalar, uglevodlarning fosforli efirlari, kichik molekulali metabolitik aktiv peptidlar va boshqalar yashtirok etadi. Fermentlarning koferment qismi oqsil qismi bilan turli darajada bog'langan. Masalan, sitoxromlarda gem oqsil qismi bilan kovalent bog' yordamida bog'lansa, ba'zi degidrogenazalarning kofermenti dializ qilinganda ham ajralib ketishi mumkin. Fermentlar xujayra va organizm moddalar almashishuvining qay uchastkasida ishtiroki va bajaradigan funksiyasiga qarab monomer yoki multimer ko'rinishida tarqalishi mumkin. Ko'pchilik proteolitik fermentlar monomer ko'rinishida bo'ladi. Oksidlanish — qaytarilish reaksiyalarini, moddalar almashinuvida qator bir-biriga bog'liq reaksiyalarni katalizlovchi fermentlar ko'proq multimer ko'rinishiga o'tishi orqali kompleksning fermentativ aktivligi, shu orqali enzimatik reaksiyaning tezligi yuqori darajada ortadi. Masalan, laktat degidrogenaza fermentida 5 ta subbirlik bo'lsa, piruvat degidrogenaza kompleksining hosil bo'lishida 24 molekula piruvat degidrogenaza, bir molekula degidrolipoil-transasetilaza va 12 molekula digidrolipoil 15

— degidrogenaza fermentlari ishtirok etadi. Umuman bu kompleks tuzilishida 60 ta polipeptid molekulasi qatnashadi. Fermentlarning fizik-ximiyaviy xususiyatlari ularning oqsil tabiatiga bog'liq. Shu sababli yuqori temperatura va muhit o'zgarishlari oqsillarni denaturasiyaga uchratgani singari, fermentlarning ham aktivligini yo'qotadi. Fermentlarni toza holatda ajratib olish ancha murakkab. Hozirgi vaqtda mikroorgannzmlardan 80, o'simlik va hayvon to'qimalaridan 150 dan ortiq fermentlar toza kristall holda ajratib olingan. Fermentlar turli biologik suyuqliklar: qon, sut, ovqat hazm qilish shiralarining hujayra protoplazmasi, uning struktura elementlari tarkibida adsorbilangan holatda bo'ladi. Fermentlarni ajratib olish uchun hujayra qobig'ini buzish, to'qimani gomogenizasiya qilish, turli tuz eritmalari va organik erituvchilar yordamida ekstraksiya qilish kerak. Fermentlarni ajratib olish ishlari 0 C atrofida (sovuq xonalarda), agar organik erituvchilar ishlatilsa, 0 dan past (1 — 2 — 5°C da) temperaturalarda olib borilishi kerak. Aks holda ferment aktivligini yo'qotib qo'yadi. Hozirgi vaqtda mingdan ortiq fermentlar ma'lum bo'lib Xalqaro Bioximklar Ittifoqining fermentlar bo'yicha komissiyasi 1961 yilda ularning klassifikasiyasi va nomlanishini ishlab chiqqan. Har bir fermentning nomeri to'rtta sondan tarkib topib, bu sonlar turli ma'noni anglatgani uchun nuqtalar bilan ajratilgan. FERMENTLARGA XOS REAKSIYALAR ANORGANIK KATALIZATORLAR BILAN FERMENTLAR TA'SIRINI TAQQOSLASH Kerakli asbob va reaktivlar: shtatiz, probirkalar, pipetkalar, naq o'tkazilgan probka, gaz gorelka yoki spirt lampasi, suv termometri, suv hammomi, kraxmalning 1% li eritmasi, xlorid kislotaning 10% li eritmasi, Lyugol eritmasi, natriy gidroksidning 10% li eritmasi, mis (II)- sulfatning 1% li eritmasi, kraxmalning 0,3 M natriy xloriddagi 1% li eritmasi, distillangan suv, 10 marta suyultirilgan so'lak. Fermentlar anorganik katalizatorlardan bir qancha xossalari bilan farq qiladi. Fermentlar yuqori darajada o'ziga xos biologik katalizatorlardir. Ular o'rtacha 16

temperaturada, mo''tadil sharoitda (ko'chsiz kislotali, neytral yoki kuchsiz ishqoriy muhit, ion kuchi past bo'lgan eritmalarda, normal atmosfera bosimi sharoitida) yuqori aktivlikni namoyon qila oladi. Anorganik va sun'iy katalizatorlar esa yuqori temperatura (100 — 1000°), kuchli kislotali yoki kuchli ishqoriy muhit, yuqori bosim sharoitida optimal aktivlikka ega bo'ladi. Bunday sharoit abiotik muhit hisoblanadi. Anorganik va biologik katalizatorlarning aktivligini kraxmalning gidrolizlaiishi misolida solishtirib ko'rish mumkin. Kraxmal xlorid yoki sulfat kislota ta'sirida uzoq vaqt qaynatilganda gidrolizlanadi, avval dekstrinlarga, so'ngra glyukozaga aylanadi: kraxmal glyukoza Kraxmal fermentlar (amilaza) ta'sirida, g`37°C da, bir necha minutda, disaxarid — maltozagacha parchalanadi. Kraxmal yod bilan ko'k rang beradi, qaytaruvchanlik xususiyatiga ega emas. Gidroliz mahsulotlari esa aksincha yod bilan biiafsha, qizil, jigar rang-sariq tus beradi, qaytaruvchanlik xususiyatiga ega. Shuning uchun kraxmal kislotalar yoki fermentatlar ta'sirida gidrolizlansa, rangli reaksiyalar yordamida bu prosessning borishini kuzatib turish mumkin. 1-tajriba. Kraxmalni xlorid kislota ishtirokida gidrolizlash. Ishning bajarilishi. Probirkaga 2 ml 1 % li kraxmal olib 1 ml 10% li xlorid kislota eritmasidan qo'shiladi. Probirka og'zi gaz o'tkazuvchi nay o'rnatilgan probka bilan berkitiladi va 10 minut davomida oxista qaynatiladi, so'ngra 2 ta probirkaga 10 tomchidan gidrolizatdan quyib, birinchisiga 1—2 tomchi Lyugol eritmasi tomiziladi. Ikkinchisiga 10 ml 10% li o'yuvchi natriy, 5 tomchi 1% li CuSO 4 eritmasi qo'shib, qizdiriladi. Trommer reaksiyasi natijasida probirkadagi suyuqlik ko'k rangga kirsa, kraxmal gidrolizlanmagani, har ikkala probirkadagi suyuqlik sariq yoki qizil rangga kirishi kraxmal gidrolizlanganidan darak beradi. 2- t a j r i b a. Kraxmalning fermentatlar va kislotalar ta'sirida 17katalizator Dekstrinlar

gidrolizlanishi. 3 ta probirkaga kraxmalning 0,3% li NaCl eritmasidagi 1% li eritmasidan 10 tomchidan quyib, birinchisiga 10 marta suyultirilgan so'lakdan 5 tomchi, ikkinchisiga 10% li xlorid kislota eritmasidan 5 tomchi, uchinchi probirkaga 5 tomchi suv (kontrol) quyib uchala probirka 38° li suv hammomida 10 minut davomida isitiladi. Ko'rsatilgan vaqt o'tgandan keyin probirkalardagi suyukliklarni 2 ga bo'lib, bir qismi bilan kraxmalga yod ta'sir ettirish, ikkinchi qismi bilan Trommer reaksiyalari qilib ko'riladi. Tajribalarning natijalari jadval (11-jadval) ko'rinishida qayd etiladi. 11-jadval Kraxmalning anorganik va biologik katalizator ta'sirida gidrolizlanishi № Substrat Katali- zator Tempera- tura Kraxmalning yod bilan reaksiyasi Trommer reaksiyasi Xulosa 18

VITAMINLAR Vitaminlar (darmondorilar) barcha tirik organizmlarning hayot faoliyati uchun zarur bo'lgan pastmolekulyar biologik aktiv moddalardir. Vitaminlar 1880 yilda rus olimi N. I. Lunin tomonidan kashf etilgan. 1911 yilda polyak olimi Kazimir Funk tomonidan vitaminlarning ximiyaviy tarkibida azot elementi borligi aniqlangan. Vitamin deb nom berilishiga sabab (vitos — latincha hayot degani), «amin» tarkibida azot tutuvchi ximiyaviy birikma borligini bildiradi, ya'ni vitamin «hayot omili» degan ma'noni anglatadi. Ammo hamma vitaminlar ham azot elementini tutavermaydi, ya'ni o'z tarkibida azot tutmagan vitaminlar ham mavjud. Masalan, askorbin kislota hech qanday azot elementini tutmaydi, shunga qaramasdan u ham vitamin hisoblanadi. Vitaminlar har xil ximiyaviy tuzilishga ega bo'lib, oziq-ovqat mahsulotlarining tarkibiy qismini tashkil etadi. Oziq moddalarning tarkibida vitaminlarning yetishmasligi natijasida organizmlarda moddalar almashinuvi jarayoni buziladi. C VITAMINNING SIFAT REAKSIYALARI Kerakli reaktiv va asboblar: 1. Kartoshka yoki na'matak mevasi; 2. 0,001 n 2,6-dixlorfenolin-dofenol eritmasi; 3. 10% li xlorid kislota; 4. 3% li vodorod peroksid; 5. qizil qon tuzining to'yingan eritmasi; 6. 1% li temir (III)-xlorid eritmasi; 7. Byuretka; 8. Shtativ; 9. Probirkalar; 10. Pipetkalar. S vitaminga boy o'simliklarni (kartoshka, na'matak, piyozni) olib, chinni hovonchada yaxshilab yanchiladi va hosil bo'lgan shirani filtrdan o'tkaziladi. Filtratdan vitamin S manbai sifatida foydalaniladi. Ishning bajarilishi . Tajriba ikki variantda olib boriladi: a) ikkita probirka olib, ularning har biriga 2 ml dan vitamin shirasi solinadi. Birinchi probirkaga 5—6 tomchi vodorod peroksid tomizib, 1—2 daqiqa davomida qaynatiladi. Ikkinchi probirkadagi vitamin shirasi oddiy xona haroratida tutiladi. Birinchi probirkani olovdan olib sovitiladi va har ikkala probirkaga ham xlorid kislotaning 10% li eritmasidan 1—2 19

tomchidan tomizib, aralashma chayqatiladi, so'ngra probirkalardagi aralashma och pushti rangga kirguncha 2,6- dixlorfenolindofenol eritmasi bilan titrlanadi. Birinchi probirkada (qaynatilgan probirkada) 1—2 tomchi indikator tomizish bilan och pushti rang hosil bo'ladi. Bu askorbin kislotaning vodorod peroksid ishtirokida, yuqori harorat ta'sirida parchalanganligi sababli 2,6-dixlorfenolindofenolning qaytarilishi yuz bermaydi. Ikkinchi probirkada esa askorbin kislota borligi tufayli och pushti rangning hosil bo'lishi 2,6 - dixlorfenolindofenolning ko'proq sarflanishi bilan sodir bo'ladi. Probirkada och pushti rangning hosil bo'lishi, askorbin kislotaning to'la oksidlanganligidan yoki 2,6-dixlorfenolindofenolning to'la qaytarilganligidan dalolat beradi. b) probirkaga 1—2 ml filtratdan olib, uning ustiga bir tomchi qizil qon tuzining to'yingan va temir (III)-xloridning 1% li eritmasidan qo'shib chayqatilsa, probirkadagi aralashma ko'k rangga bo'yaladi. Bu askorbin kislotaning qizil qon tuzi — K 3 qFe(CN) 6 g` ta'sirida oksidlanganligini va qizil qon tuzining qaytarilib, sariq qon tuziga — K 4 qFe(CN) 6 g` o'tganligini ko'rsatadi. Hosil bo'lgan sariq qon tuzi esa temir (III)-xlorid bilan berlin zangorisini beradi. GORMONLAR Sut emizuvchi hayvonlarning endokrin bezlari to'g'ridan-to'g'ri qonga ajratadigan, yuqori darajadagi biologik aktivlikka ega bo'lgan moddalarni 1905 yili E. N. Starling gormonlar (yunoncha «hormoa»— qo'zg'ataman degan ma'noni anglatadi) degan nom bilan atashni taklif etadi. Gormonlar turli-tuman ximiyaviy tuzilishga ega bo'lgan moddalar bo'lib, ular moddalar almashinuvining ta'siri orqali butun tirik organizmlardagi o'sish, rivojlanish va shu singari hayotiy prosesslarni boshqarib turadi. Gormonlar informasiyalarni hujayraga tashuvchb ximiyaviy vositachi sifatida ham xizmat qiladi. Gormonlar turli-tuman prosesslarga plazmatik membranalar orqali ionlar tashilishidan tortib to genom transkripsiyasigacha ta'sir ko'rsata oladi. Gormonlar faqat endokrin bezlarida ishlab chiqariladi, ba'zi gormonlar o'zi 20

sintezlangan organning o'zida ta'sirini o'tkazishi mumkin. Odatda gormonlar hujayralarda ketadigan prosesslarni tezlashtiradi, shu bilan birga ular bu prosesslarning tormozlanishiga olib keluvchi informasiyani ham yetkazib berishi mumkin. Fiziologik sharoitlarda gormonlar tezda sintezlanib va parchalanib turadi. Ularning yarim yashash davri 1 soatdan oshmaydi. Shu sababli gormonlar organizmda normal fiziologik holatni tutib turish uchun doimo sintezlanib, darhol boshqaruvchi ta'sirini o'tkazishi va shu vaqtning o'zida tezlik bilan aktivligini yo'qotishi zarur. Gormonlarning ta'sir mexanizmi juda murakkab. Ularning qondagi konsentrasiyasi 10 -8 M dan oshmaydi. Bu qadar past konsentrasiyada bo'lishiga qaramay, ular hujayradagi metabolitik prosesslarning asosiy regulyatorlari hisoblanadi. Ko'pchilik gormonlarning hujayra plazmatik membranalarida o'ziga xos reseptor oqsillari bo'lib, gormon ta'siri shu sezgir oqsil bilan bog'langandan keyingina xujayra javob reaksiyasini qaytaradi. Tireoid gormonlar va insulin bundan mustasno. Gormonlar hujayra membranasidagi reseptor oqsil bilan bog'langandan keyin adenilatsiklaza (yoki guanilatsiklaza) fermenti aktivlashib siklik AMF yoki siklik GMF sintezi kuchayadi. Siklik AMF gormonlar ta'sirini hujayradagi metabolitik prosesslarga o'tkazib beruvchi ikkinchi yoki uchinchi darajali vositachi vazifasini o'taydi. Siklik nukleotidning asosiy roli proteinkinaza ta'sirida oqsillarning fosforlanishini stimullashdir. Sitoplazmadagi oqsillar ichida ribosoma oqsillarining fosforlanishi sintezlanadigan oqsilning xarakteri va miqdoriga ta'sir ko'rsatishi mumkin. Ba'zi gormonlar xususan, insulin va tireoid gormonlar uchun plazmatik membranadagi reseptordan tashqari xujayra yadrosida ham gormonlar bog'lanadigan spesifik joylar aniqlangan. Steroid gormonlar spesifik oqsillar sinteziga ta'sir ko'rsatadi. Bu gormonlar o'zi ta'sir ko'rsatadigan hujayra sitoplazmasiga kiradi va spesifik sitoplazmatik oqsillar bilan birikib, xromatinga nisbatan yuqori moyillikka ega bo'lgan steriod-oqsil kompleksini hosil qiladi va yadro membranasidan ham oson o'ta oladigan ko'rinishga 21

o'tadi. Hosil bo'lgan steroid — oqsil kompleksi yadroga kirib xromatinga bog'lanishi natijasida spesifik i-RNK sintezi boshlanadi, bu esa yangi biologik aktiv oqsil sinteziga olib keladi. Gormonlar ximiyaviy tabiatiga ko'ra 4 gruppaga bo'linadi. 1. Peptid va oqsil tabiatli gormonlar. Bularga oshqozon osti bezi, qolqonsimon bez va qolqonsimon oldi bezida, gipotalamus, gipofiz va ovqat hazm qilish organlarining shiliq pardalarida ishlab chiqariladigan gormonlar — paratgormon, tireokalsitonin, insulin, glyukagon, tiroliberin, lyuliberin, somatostatin, oksitosin, vazopressin, somatotropin adrenokor-tikotropin, tireotropin, gonadotropin, melanositlarni stimullovchi gormon, gastrin, sekretin, pankreozimin, xolesistokinin, enterogastron va villikininlar kiradi. 2. Aminokislota tabiatli va ulardan hosil bo'lgan gormonlar. Bularga asosan qolqonsimon bez va buyrak usti bezining mag'iz qismida ishlab chiqaradigan tiroksin, di-, triyodtirozin, adrenalin va noradrenalin kiradi. Bu gruppaga ximiyaviy tarkibi va tuzilishi jihatidan aminokislotalarning hosilalariga o'xshash bo'lgan fitogormonlarni ham kiritish mumkin. 3. Steroid gormonlar. Bu gruppaga kiruvchi gormonlar buyrak usti bezining po'st kismida, urug'donlar, tuxumdonlar va ba'zi bir boshqa organ va to'qimalarda ishlab chiqariladi. Bu moddalar uchun umumiylik shuki, ularning molekulalarining hammasida siklopentano-pergidrofenantren yadrosi bor. Ulardan eng muhimlari kortikosteron, gidrokortizon, kortizon, u-dezoksikor-tikosteron, aldosteron, testesteron, estradiol va progesteronlardir. 4. Yog' kislotalaridan hosil bo'luvchi gormonlar. Bu gormonlar prostaglandinlar deb xam nomlanadi, ximiyaviy tarkibi jihatidan to'yinmagan yog' kislotalari oisoblanadi. Bu gormonoid moddalar ko'pchilik organlar va to'qimalarda hosil bo'lib, haqiqiy gormonal ta'sirga ega emas. Hozirgi davrda prostaglandinlarning ximiyaviy tabiati, biosintezi va moddalar almashinuvidagi roli keng o'rganilmoqda. Quyida gormonlar gruppalarining eng muhim vakillarining fizik-ximiyaviy xossalariga to'xtalib o'tiladi. 22

GORMONLARGA XOS REAKSIYALAR OSHQOZON OSTI BEZINING GORMONI — INSULINGA XOS REAKSIYA Kerakli asbob va reaktivlar: probirkalar, pipetkalar, konsentrlangan nitrat kislota, insulin erntmasi (ampulalarda), o'yuvchi natriyning 10% li eritmasi, mis (II)- sulfatning 1% li eritmasi, fol reaktivi. Oshqozon osti bezi — Langergans orolchalarining β -hujayralari ishlab chiqqan, gormonal aktivlikka ega, oqsil tabiatli modda insulin (latincha — insula — orol) deb ataladi. Langergans orolchalarining α -hujayralari esa glyukagon gormoni ishlab chiqaradi. Insulin o'z molekulasida 2 ta polipeptid zanjirini tashkil qiluvchi 51 ta aminokislota qoldig'i (A— zanjir 21 ta aminokislota qoldig'idan, B — zanjir esa 30 ta aminokislota qoldig'i) dan tarkib topgan. Insulinning molekulyar massasi 5733 ga teng. Insulin uglevod almashinuviga har tomonlama ta'sir ko'rsatadi. Uning asosiy roli uglevodlar almashinuvida namoyon bo'ladi: insulin hujayralar membranasining glyukozaga nisbatan o'tkazuvchanligini oshiradi, glyukokinaza fermentini aktivlaydi, glikolitik fermentlar biosintezini induksiyalaydi, glikogen sintezini, pentoz siklini stimullaydi. Insulin ta'snrida oqsillar va uglevodlardan lipidlar sintezi tezlashadi. Insulin oqsillarga xos barcha sifat reaksiyalarni beradi. 1- tajriba. Geller reaksiyasi. Ishning bajarilishi. Probirkaga 0,5—1 ml konsentrlangan nitrat kislota quyib, uning ustiga ehtiyotkorlik bilan probirka devori bo'ylab teng hajmda insulin eritmasi qo'shiladi. Probirkadagi qavatlarga bo'lingan suyuklik aralashib ketmasligi kerak. Bu vaqtda har ikkala qavat chegarasida yupqa halqa ko'rinishidagi oq amorf cho'kma hosil bo'ladi. 2-tajriba. Biuret reaksiyasi. Probirkaga 0,5—1,0 ml insulin eritmasidan quyib, uning ustiga teng hajmda 10% li o'yuvchi natriy va 1— 2 tomchi 1% li mis sulfat eritmasidan qo'shib chayqatiladi. Probirkadagi suyuqlik binafsha rangga kiradi. 3-tajriba. Fol reaksiyasi. 23

Insulin molekulasidagi 51 ta aminokislota qoldig'idan 6 tasi tarkibida oltingugurt bo'lgan aminokislota — sisteinga to'g'ri keladi. Probirkaga 0,5 ml (10 tomchi) insulin eritmasidan quyib, ustiga teng hajmda Fol reaktividan qo'shiladi va qaynatiladi. 1—2 minutdan so'ng probirkada qo'ng'ir yoki qora rangli qo'rg'oshin sulfid cho'kmasi hosil bo'ladi. YOG'LARNING FIZIK-XIMIYAVIY XOSSALARI Yuqorida ta'kidlab o'tganimizdek, yog'lar suvda mutlaqo erimaydi, ammo oddiy sharoitda spirtda qiyin, issiq spirtda esa yaxshi eriydi. Benzol, efir, xloroform, benzin va boshqa bir qancha organik erituvchilar yog'lar uchun eng yaxshi erituvchi hisoblanadi. Yog'lar suvda erimasdan, u bilan aralashib emulsiya hosil qiladi. Ammo hosil bo'lgan emulsiya turg'un bo'lmaydi. Agar yog' va suv aralashmasi ustiga ozroq miqdorda emulgator qo'shib chayqatilsa, turg'un emulsiya hosil bo'ladi. Turg'un emulsiya hosil bo'lishiga olib keluvchi emulgatorlar uchun misol tariqasida oqsil, sovun, soda, ishqor eritmalarini ko'rsatish mumkin. MOYLARNING ERISHI VA EMULSIYA HOSIL QILISHINI ANIQLASH Kerakli reaktiv va asboblar: 1. Chigit yoki kungaboqar moyi; 2. Benzol; 3. Xloroform; 4. Efir; 5. Benzin yoki kerosin; 6. Uglerod (IV) xlorid — CCl 4 ; 7. Etil spirt; 8. Oqsil eritmasi; 9. 1 % li kaliy gidroksid eritmasi; 10. 1% li soda (Na 2 SO 3 ) eritmasi; 11. Sovun eritmasi; 12. Shtativ; 13. Probirkalar; 14. Pipetkalar; 15. Suv hammomi. Ishning bajarilishi. I. Ishni bajarish uchun 6 ta toza yuvilgan quruq probirka olib, ularning har biriga 5—6 tomchidan yog' tomiziladi. So'ngra, birinchi probirkaga 2—3 tomchi benzin yoki kerosin, ikkinchisiga benzol, uchinchisiga xloroform, to'rtinchisiga uglerod (IV)-xlorid, beshinchisiga efir, oltinchisiga esa spirt solib, yog'larning bu erituvchilardagi eruvchanligi kuzatiladi. Olingan natijalar asosida 24

xulosalar qilinib daftarga yozib olinadi. II. 6 ta probirka olib, ularning har biriga 4—5 tomchidan yog' va 2 ml dan distillangan suv qo'yiladi. So'ngra, birinchi probirkaga oqsil eritmasi, ikkinchisiga kaliy gidroksid, uchinchisiga soda, to'rtinchisiga sovun eritmasi, beshinchisiga esa 4 —5 tomchi distillangan suv solinadi. Oltinchi probirkaga (kontrol) hech qanday boshqa narsa qo'shilmaydi. So'ngra hamma probirkalarni qisqa muddatga suv hammomidagi issiq suvga tushiriladi. Probirkalar suv hammomidan olinib, aralashmalar yaxshilab chayqatilib, shtativga qo'yiladi va emulsiyaning hosil bo'lish jarayoni kuzatiladi. Oxirgi probirkadan tashqari, hamma probirkalarda turg'un emulsiya hosil bo'lganligini ko'rish mumkin. Olingan natijalar daftarga yozib olinadi. SIYDIK MINERALLARINI ANIQLASH Bir kunlik siydikda 12—25 g mineral modda bo'ladi. Ular anionlardan xlorid, sulfat, fosfat (digidrofosfat, gidrofosfat) karbonat va kationlardan kaliy, natriy, kalsiy va hokazolar holida bo'ladi. Kalsiy va magniy tuzlari erigan va erimagan holda uchraydi. Siydikdagi fosfor birinchi o'rinni olgan natriy digidrofosfat, natriy gidrofosfat, kalsiy digidrofosfat holida ajratiladi. Bolalar siydigining mineral tarkibi kattalarnikidan deyarli farq qilmaydi. Ayrim kasalliklarda (harorat ko'tarilganda, rak kasalligida, ozib ketish —kaxeksiya) xloridlarning organizmda ushlanib qolishi va boshqa o'zgarishlar kuzatiladi. XLORIDLARGA SIFAT REAKSIYA Usulning asosi: Azot kislota bilan nordonlashtirilgan siydikka kumush nitrat ta'sir ettirilganda yorug'likda qorayadigan kumush xlorid cho'kmasi hosil bo'ladi. U ammiakda erib, kompleks birikma hosil qiladi. Tekshiriluvchi material: siydik. 25

Reaktivlar: 1 % li kumush nitrat eritmasi, 10 % li nitrat kislota eritmasi. Kerakli aijomlar: tomizgichlar, probirkalar. Bajariladigan ish tartibi: Bir ml siydikka 2 — 5 tomchi 1 % li kumush nitrat eritmasi va 2 tomchi 10 % li azot kislota solinadi. Oq ipir-ipir cho'kma hosil bo'ladi. moy tozalangan hisoblanadi. 26

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Qosimov A. va boshqalar. Bioximiya. Toshkent. «O`qituvchi», 19 88 . 2. A.Q.Qosimov, Q . Q .Qo`chqorov, D.X.Muborakova. Bioximiyadan amaliy mashg`ulotlar. “ O`qituvchi ”, 1987. 3. R.Abdullaev va boshqalar. O`simliklar bioximiyasidan amaliy mashg`ulotlar. “ O`qituvchi ”, 1994. 4. R.F.Sultonov, N.M.Xolmuhamedova . Bioximiyadan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent. Abu Ali ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti. 1995. 5. www.ziyonet.uz 27

O'xshashlar

Oqsillarni dializ qilish

Dorivor o’simliklar xom ashyosining mikroflorasi o’simliklarda kasallik qo’zg’atuvchi mikroorganizmlar tayyor dorilarning mikroflorasi va aniqlash usullari

Virusologiyaning prеdmеti, vazifalari va uning rivojlanish tarixi

Mikroorganizmlarning o‘sishi va ko‘payishi

Umumiy virusologiya tuzilishi klassifikasiyasi reproduksiyasi bakterofaglar