Azotli moddalarning aylanishi - Biologiya - Referatlar

Azotli moddalarning aylanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Chirish jarayoni (ammonifikatsiya). 2. Chirish jarayonini qo’zg’ovchi mikroorganizmlar. 3. Nitrifikatsiya jarayoni. 4. Denitrifikatsiya jarayoni. 5. Denitrifikatsiyaga qarshi kurash.

www.arxiv.uz 2.1. Chirish jarayoni (ammonifikatsiya). Azot  hayvon va o’simlik oqsillarining, ya‘ni tirik materiyaning zarur va doimiy qismidir. Azot miqdori havo tarkibining taxminan 4 / 5 qismiga to’g’ri keladi, shunga qaramay yashil o’simliklar va hayvonlar havodan azotni o’zlashtira olmaydi, balki faqat kimyoviy bog’langan azotni assimilyatsiya qiladi. O’simliklar faqat anorganik azotni ammoniyli tuzlar shaklida o’zlashtira oladi va nitrat kislota tuzlarini osonroq o’zlashtiradi, nit ratlar o’simlik tanasida organik azot birikmalariga aylanadi, bular esa o’simlik oqsilining tarkibiga kiradi. Hayvon organizmi o’simlik oqsilini iste‘mol qilib, parchalaydi va o’z oqsilini sintez qiladi. Or ganik azotdan doimo anorganik azot hosil bo’lib turishi uchun mikroblar ishtirok etishi shart, ular murakkab organik birikmalarni parchalaydi, so’ngra o’simliklar yaxshi o’zlashtiradigan nitratlarni hosil qiladi. Shu tariqa, dalalar hosildorligi va qolaversa butun organik hayot tup roqdagi ba‘zi mikroblar faoliyatiga bog’liq. Azot aylanib yurishining ayrim bosqichlarini ko’zdan kechiraylik. Chirish jarayoni. Turli organizmlarning jasadlari, shuningdek ularning chiqindilari (go’ng, najas, siydik) tuproqqa tushadi va unda mu ayyan harorat va namlikda chirituvchi mikroblar ta‘sirida parchalana boshlaydi. Chirish  azotli moddalarning mikroblar tomonidan parchala nishidir. Odam va hayvonlarning yo’g’on ichagida chirituvchi mikroblar ayniqsa ko’p, shuning uchun jasadlarning chirishi qorin bo’shlig’idan bosh lanadi. Dastlab oqsillar anaerob sharoitda parchalanadi va oqsil mole kulasi chala parchalanadi, so’ngra aerob sharoitda esa oqsilning parchala nishi to’laroq bo’ladi  chirishning oxirgi mahsulotlari vujudga kel guncha davom etadi. Havo bemalol tegib to’rgandagi chirishni tutash deyi ladi. Oqsil parchalanishining bosqichlariga qarab, chirishda goh anaerob mikroblar, goh aerob mikroblar qatnashadi. Anaerob mikroblardan В. putrificus, В. sporogenes va boshqa mikroblar, aerob mikroblardan esa В. proteus, В. mycoides, mog’or zamburug’lari va boshqa mikroorganizmlar chirish jarayoniga sabab bo’ladi.

www.arxiv.uz Oqsil molekulasi sekin–asta polipeptid, pepton, albumoza, ami - nokislotalargacha parchalanadi, bunda sassiq hidli moddalar ( indol, skatol, vodorod sulfid ajralib chiqadi. Oqsil oxirigacha parchalanganda ammiak, vodorod sulfid, karbonat angidrid, suv, vodorod hosil bo’ladi. Bu moddalarning bir qismi havoga ko’tariladi, boshqalari, masalan, ammiak tuproqdagi anorganik tuzlar bilan qo’shilib, ammoniy tuzlarini hosil qiladi. 2.2. Chirish jarayonini qo’zg’ovchi mikroorganizmlar. Quyida chirish jarayonini qo’zg’ovchi mikroorganizmlardan eng ko’p tarqalgan turlaridan misollar keltirilgan. Pichan va kartoshka tayoqchalari  aerob, harakatchan, gramm musbat, spora hosil qiluvchi bakteriyalar. Ularning sporalari yuqori haroratga bardoshliligi bilan ajralib turadi. Bu bakteriyalar 35–55  С haroratda yaxshi rivojlanadi. Ular 5  С dan past haroratda ko’payishmaydi. Pichan va kartoshka tayoqchalari tabiatda juda ko’p tarqalgan bo’lib. Ko’pgina oziq–ovqat mahsulotlarining bo’zuvchisi hisoblanadi. Pseudomonas turidagi bakteriyalar  aerob, harakatchan tayoqcha bo’lib, spora hosil qilmaydi, gramm manfiydir. Bularning ko’pgina tur lari sovuqqa bardoshlidir, minimal o’sish harorati –2 dan –5  С ni tashkil etadi. Protey ( P roteus vulgaris)  mayda gramm manfiy sporasiz tayoqchadir. Anaerob, uglevodlarni bijg’itib kislota va gazlar hosil qiladi. U 25–35  С haroratlarda yaxshi rivojlanadi. 5  С ga yaqin haroratda ko’payishi to’xtaydi, lekin u muzlagan mahsulotlar tarkibida ham saqlanadi. Proteylarning ba‘zi turlari inson uchun toksik hisoblanadi. Clostridium putrificum  anaerob harakatchan, spora hosil qiluvchi tayoqchadir. Sporalari issiqqa bardoshli. Bu bakteriyalar uglevodlarni bijg’itmaydi. Oqsillarni parchalab ammiak va vodorod sulfid hosil qiladi. Qo’lay rivojlanish harorati 37–43  С ni tashkil etadi. Minimal harorat 5  С .

www.arxiv.uz Clostridium sporogenes  anaerob harakatchan, spora hosil qiluvchi tayoqchadir. Sporalari issiqqa bardoshli, tez spora hosil qilish qobiliyatiga ega. Bu bakteriyalar uglevodlarni bijg’itib kislota va gaz lar hosil qiladi. Oqsillarni parchalab vodorod sulfid gazi hosil qiladi. Qo’lay rivojlanish harorati 35–40  С ni tashkil etadi. Minimal harorat 5  С ga yaqin. Klostridiy turidagi ikki bakteriya ham bankali konservalarning bo’zuvchilari hisoblanadi. 2.3. Nitrifikatsiya jarayoni. Oqsilning chirishi natijasida to’plangan ammiak va ammoniy tuzlari o’ziga xos mikroorganizmlar tomonidan ok sidlanadi. Oksidlanish jarayonida nitrit va nitrat kislota hamda uning tuzlari hosil bo’ladi. Bu jarayon nitrifikatsiya deb ataladi. Nitrifikatsiya jarayonida qatnashgan mikroorganizmlarni boshqa turli bakteriyalardan ajratib olish usulini 1888–1890 yillarda rus mikrobiologi S.N.Vinogradskiy ishlab chiqdi. Ammiakning oksidla nishi biologik jarayon ekanligini olimlar e‘tirof qilgan bo’lsalar–da, bu jarayonda qanday mikroorganizmlar ishtirok qilganligi o’sha davrgacha aniqlangan emas edi. Bu masalani S.N.Vinogradskiy hal qilib berdi. U o’zining amaliy tajribalarida nitrifikatsiya jarayonini qo’zg’ovchi bakteriyalar organik moddali muhitda rivojlana olmasligini aniqladi. Bu bakteriyalar tar kibida 0,2 % chamasi organik modda (pepton yoki glyukoza) bo’lgan muhitda ham yashay olmasliklariga ishonch hosil qildi. Shuni nazar da tutib S.N.Vinogradskiy nitrobakteriyalar uchun maxsus anorganik moddalardan oziq muhitini ishlab chiqdi. Shu bilan birga S.N.Vinogradskiy o’zining chuqur va izchillik bi lan olib borgan amaliy tajriba natijalariga asoslanib, nitrifikatsiya jarayoni 2 fazadan iborat ekanligini va bu jarayonlar ikki turli bak teriyalarning ishtirokida borishini isbotlab berdi. Nitrifikatsiyaning birinchi fazasida ammiak va ammoniy tuzlari nitrit kislotagacha oksidlanadi.

www.arxiv.uz Nitrifikatsiya jarayonining birinchi fazasini oval shakldagi nit rozomonas (Nitrosomonas) nomli bakteriya qo’zg’atadi. Bu bakteriya harakatchan va uning xivchini tanasiga nisbatan 50 baravar uzun bo’ladi. Nitrozomonas hujayrasining katta–kichikligiga qarab: a, b, s, tur xil lari uchraydi. Nitrifikatsiyaning ikkinchi fazasida nitrit kislota nitrat kis lotagacha oksidlanadi. Bu fazada uchburchak shaklidagi mayda tayoqchasimon nitrobakter (Ni - trobacter) qatnashadi. Nitrifikatsiya jarayonini qo’zg’ovchi bakteriyalar oksidlanish reak tsiyalarini o’tkazayotganda energiya ajralib chiqadi. Ana shu energiya hisobiga bu bakteriyalar karbonat angidridni o’zlashtirib o’z tanasini tuzish uchun zarur bo’lgan organik moddalarni (jumladan uglevodlarni) tayyorlaydi. Demak, bu bakteriyalar ham yashil o’simliklar singari, oziqlanish jarayonida karbonat angidridni o’zlashtiradi. Yashil o’simliklar karbonat angidridni o’zlashtirishda quyosh ener giyasidan foydalanib organik moddalarni tayyorlaydi. Bu jarayon  fo tosintez deb ataladi. Nitrobakteriyalar karbonat angidridni o’zlashtirib, organik mod dalarni yaratish uchun kimyoviy reaktsiyalar vaqtida ajralib chiqqan ener giyadan foydalaniladi. Shunga binoan bu jarayon  ximosintez deb ataladi. 2.4. Denitrifikatsiya jarayoni. Muhit (tuproq) tarkibidagi nitrit, nitrat, ammiak va amin birikmalaridagi azot ba‘zi mikroorganizmlar tomonidan molekulyar azotgacha qaytariladi. Bu jarayonni denitrifikatsiya jarayoni deyiladi. Denitrifikatorlar tabiatda keng tarqalgan bo’lib, tuproqda, daryo va hatto dengiz suvlarida ham uchraydi. Bu mikroorganizmlar Shimoliy muz okeanida hayot kechirganliklari rus olimi B.L.Isachenko tomonidan aniqlangan. Potapov ma‘lumotlariga ko’ra, denitrifikatorlarning miqdori bahor va kuz fasllarida ko’payib, yoz faslida kamayadi, ular tup roqning 10–15 sm chuqurligidagi qavatiga joylashadi.

www.arxiv.uz Denitrifikatorlar ta‘siridan tuproqdagi nitratlarning miqdori kamayadi. Shu sababli ular qishloq xo’jaligiga ziyon keltiruvchi jara yonni qo’zg’ovchi mikroorganizmlar qatoriga kiradi. Denitrifikatsiya jarayoni quyidagi ikki xil ko’rinishda yuz be radi: a) nitrat kislota bilan amid birikmalari o’rtasida ro’y bergan re aktsiyalar vaqtida azot erkin holda ajralib chiqadi, natijada tuproq tarkibidagi nitratlar miqdori kamayadi; bu shakldagi denitrifikatsiya jarayonida tirik mikroorganizm (bakteriya) lar qatnashmaydi; b) denitrifikatsiya jarayonining ikkinchi xili turli–tuman bakteriyalar-ning ishtirokida o’tadi, ular molekulyar azotdan tashqari ko’p miqdorda СО 2 gazi ajratadi, bu reaktsiya natijasida to’plangan karbonat tuzlari hisobiga muhit (tuproq) ning ishqoriylik xususiyati kuchayadi. Denitrifikatorlar fakultativ anaerob organizmlar bo’lib, ular aerob sharoitda uglevod, spirt, organik kislota va boshqa organik bi rikmalar bilan oziqlanayotganida, bu birikmalarni oksidlash uchun er kin kisloroddan foydalaniladi. Anaerob sharoitda yashagan vaqtida esa moddalarni oksidlash uchun nitratlar tarkibidagi kislorodni sarflaydi. Shu paytda nitrat tarki bidagi azot elementi ammiak va molekulyar azotgacha qaytariladi. Yuqorida aytib o’tilgan oksidlanish reaktsiyalari natijasida hosil bo’lgan energiya denitrifikatorlarning hayot faoliyatida sarflanadi. 2.5. Denitrifikatsiyaga qarshi kurash. Tuproqdagi nitrat tuzlarining denitrifikatorlar tomonidan par chalanishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida tuproqni erkin havo bilan boyi tish zarur. Buning uchun qishloq xo’jaligida yerni chopish va tuproqni yumshatish tadbirlari qo’llanadi. Yerni chopish tuproqdagi nitrat tuzla rini saqlab qolishdan tashqari, nitrifikatsiya jarayonini qo’zg’ovchi bak teriyalarning hayot faoliyatini kuchaytiradi, natijada o’simlik uchun za rur nitrat tuzlarining miqdori ham oshadi.

www.arxiv.uz Denitrifikatsiya jarayonini qo’zg’ovchi bakterium denitrifikans (Bacterium Denitrificans) nomli bakteriya peritrixial xivchinlangan, harakatchan, kichkina tayoqchadan iborat bo’lib, spora hosil qilmaydi. Nitrit kislota tuzlarini erkin azotgacha parchalaydi. Bakterium koli (Bfcterium Coli) nomli bakteriyaning ishtirokida bakterium denitrifi kans nitratlarni ham parchalay oladi. Nihoyat, denitrifikatorlar qatoriga uzunligi 0,5 va kengligi 0,3  keladigan axromobakter stutzeri (Achromobacter Stutzeri) nomli bakte riyalar ham kiradi. Ular harakatchan, polyar xivchinlangan kichkina tayoqchalardan iborat bo’lib, bir– biriga yopishib zanjir hosil qiladi. Sutni achitadi, shakarni parchalaganda gaz va peptonli muhitda H 2 S hosil etadi. Nitratlarni molekulyar azotgacha qaytaradi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati : 1. Buriev S. «Mikrobiologiya va virusologiya asoslari» fanidan ma‘ruza matnlari. Buxoro, 2000 y. 2. Vakil M.M., Jarikova G.G., Xoshimov X. Mikrobiologiya va biotexnologiya asoslari. Toshkent, 1999 y. 3. Gariev B.G. Mikrobiologiya. Toshkent, «Mehnat» nashriyoti, 1990 y. 4. Kabulova F.D., Keldiyarov X.A. Mikrobiologiya i virusologiya. Samarkand, 2001 y. 5. Mustaqimov G.D. O’simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. Toshkent, «O’qituvchi» nashriyoti, 1995 y. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Azotsiz organik moddalarning aylanishi

Biosferada moddalar va energiyaning aylanishi. Biogen migratsiya

Tabiatda uglerod va azot aylanishida mikroorganizmlarning roli aerob va anaerob sharoitda kletchatkani parchalovchi mikroblar

Protoplast hosilalari va ularning tarkibi

Mikroorganizmlarning biokimyоviy faoliyаti