Ирсият ва ўзгарувчанлик, хужайра назарияси - Biologiya - Referatlar

Ирсият ва ўзгарувчанлик, хужайра назарияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

290.5 KB

Ko'chirib olish

Ирсият ва ўзгарувчанлик, хужайра назарияси РЕЖА: 1. Одам генетик объект. 2. Ирсият ва ўзгарувчанлик. 3. Одам ва ўсимлик ирсиятини ўргаиш услублари- генеологик, эгизаклар, цитогенетик ва биокимёвий одам хулқ-атвор белгиларининг ирсийланиши. 4. Одамда ва ўсимликда учрайдиган ирсий касалликлар. 5. Хужайра назарияси . Биотехнология, клон.

Генетика барча тирик организмларда кузатиладиган ирсият ва ўзгарувчанлик қонуниятларини ўргатадиган фан ҳисобланади. Ирсият жаъми тирик организмларнинг белги ва хусусиятларини авлоддан-авлодга насл бериш орқали ўтказиш имконидир. Ўзгарувчанлик-тирик организмларнинг ташқи ва ички омиллар таъсирида янги, ўзгарган белги ва хусусиятларни ҳосил қилишдан иборат. Ўзгарувчанликда рецессивлик туфайли организмлар ота-онадан ва бир- биридан маълум белги ва хусусиятлари билан фарқ қилади. Ўзгарувчанлик тирик организмлар учун муҳим бўлган хусусиятдир. Агарда логанизмлар авлоддан-авлодга ўзгармаса яхлит бир хил тур ва авлодлар кўпайиб кетар эди. Ирсиятнинг бошланғич қонунияти чех олими Грегор Мендель (1865 й.) томонидан очилди. Мендель силлиқ ва бурушқоқ донли нўхатларни чатиштириб, биринчи авлодда фақат силлиқ донли нўхат, иккинчи авлодда 1/4 қисм бурушқоқ ёки ғадир-будур донли нўхат олди. Олим шунда янги муртак ҳужайрага ота-онадан иккита янги ирсий бўғин ўтишини англаб етди. Янги авлодда-гибридда доминант белгилар яққол кўриниб, рецессив белгилар яширин ҳолда бўлади, кейинги авлодларда бу белгилар 311 ҳолатда учраб камаяди ёки кўпаяди. Аммо олимнинг бу ишлари илмий дунёда ҳеч қандай қизиқиш уйғотмади. Мендел ишлари 1900 йилдан кейин олимлар томонидан қайта ўрганилди ва бу жараёнлар тан олинди. Жумладан, Август Вейсман жинсий ҳужайраларнинг бошқа организмлардан алоҳида эканлиги ва уларнинг бошқа таъсирга берилмаслигини аниқлади. Гуго-де авлоддан ўтиб борувчи мутацияни ва унга таъсир остидаги ўзгаришни аниқлаб, организмларда мутация таъсирида янги авлодлар пайдо бўлишини кашф қилди.

Генетикада иккинчи босқич Г.Морган томонидан бошланиб, ирсиятнинг хромосомалар назарияси кашф қилинди. У ирсий маълумотларни ташувчи ҳужайра ядросидаги хромосомалар эканлигини кўрсатди. Изланишлардан маълум бўлишича, авлодлар орасидаги алоқа ҳужайралар орқали бўлиб, генетик информацияни фақатгина ядро хромосомаси эмас, балки цитоплазма ҳам олиб ўтувчидир. Морган ҳар бир биологик тур алоҳида хромосомалар сонига эга эканлигини аниқлади. Генетикада бу кашфиёт жуда катта аҳамиятга эга бўлди. Генетикада ўзгарувчанликнинг иккита шакли бўлиб, улар генотип ва фенотипларга бўлинади: фенотип ўзгарувчанлик авлоддан-авлодга берилмайди, ташқи муҳит таъсирида ҳосил бўлиб, тезда парчаланиб кетади. Организмларда ирсий белгилар мутация натижасида яққол намоён бўлади ёки бу ирсият асосларининг қайта қурилиши ва генотипнинг такрорланишидир. Мутация-ген структураларининг қисман ўзгаришидир. Мутацияга учраган организмда ирсий морфо-физиологик белгиларнинг ўз туридан маълум хусусиятлари билан ўзгарганлигини кўрамиз. Мутацияда мутант генлар билан кодлашган оқсилларнинг хоссалари ўзгаради. Организмда ҳосил бўлган мутация йўқолмайди, балки у аста-секин шу организмда тўпланади. Мутация организмларда радиация, нурланиш, ҳароратнинг ўзгариши, кимёвий таъсир натижасида ва баъзан ўз-ўзидан пайдо бўлади. XX асрда бир қатор табиий фанлар биокимё, молекуляр биология, генетика, микробиология ва биофизика ривожланиши натижасида биотехнология фани вужудга келди. Биотехнология-тирик организмлар ва уларнинг маълум йўналишлар бўйича саноат миқёсида маҳсулот ишлаб чиқарувчи технологиялари йиғиндисидир. Биология фани саноат учун жуда кўплаб маҳсулотлар етказиб берган. Биомаҳсулотлар қадимдан ҳамир, вино, пиво, сирка тайёрлаш ва сут маҳсулотларини қайта тайёрлашда олинган.

Биотехнологияда бактерияларнинг аҳамияти катта. Улар ҳужайраларда ўзи олиб борган она ҳужайранинг ирсий белгиларини акс эттиради. Бактерияларнинг бир неча марта қайта бўлиниши туфайли ҳосил бўлган ҳужайралардан бактерия клони (клон асли юнонча сўз бўлиб «авлод», «дарахт шохи» деган маъноларни билдиради) ҳосил бўлади. Генетика фани ривожланиб бориши туфайли муайян ирсий хусусиятга эга бўлган бактерия штаммлари (клонлар) хилма-хил мутация ҳосил қилиш натижасида кўпайтирилмоқда. Клон усули билан мутация штаммлари ҳосил қилиниб, улардан селекция ишларида фойдаланилмоқда. Генинженерия усули билан геннинг исталган қисмида ДНК алмаштириш биотехнологияси ишлаб чиқилди. Ген инженериясида трансформация деб, бир тирик организм генининг иккинчи бир тирик организм генига ирсий бирикишига айтилади. Трансдукция-эса алоҳида қурилмага эга, ДНК бўлагининг хромоса билан бирикиши ва ундан ажралиб чиқишидир. Дезоксирибонуклеин кислота млекулалари ирсий информация ва материал тарқатувчи бўлиб, ирсий белгиларни қайта такрорловчи вазифасини бажаради. Инсон хужайрасила ДНК 23 жуфт хромосомага бўлишга 1 млрд. жуфт асоси бор ва узунлиги 1 м. атрофида бўлади. Информация тарқатувчи-нуклеин кислота-азот сақлайди ва уч функцияни бажаради: - Ўз-ўзидан қайта таркрорланиш; - Информацияни сақлаш; - Янги хужайралар ҳосил бўлишида бу информацияни реализация қилиш. Қайта такрорланиш 3 қисмдан иборат. Репликация -ДНК молекулалари икки марта кўпайиши, кейинги хужайраларининг бўлинишидан зарур бўлади.

Транскрипция -ДНК кодини бир занжирли РНК информацион молекулаларни ДНК нинг бир ипида ҳосил қилиш йўли билан олиб ўтишни бажаради. Трансляция -хужайранинг махсус қисмларида генетик код асосида оқсил синтези информацияси рибосомада боради. Чунки аминокислоталар таранпорти РНК орқали боради. Ҳужайрани 1665 йилда Роберт Гук кашф қилди. У майда заррачаларни топиб, уларни катакчалар ёки «клеткалар» деб атади («клетка» грекча «клетос» сўзидан олинган бўлиб, бўшлиқ, демакдир). Бу клеткаларга олим ҳужайра-целлула деб ном берди. XVII асрнинг охирида голландиялик олим Антони Левенгук (1632-1723 й.й.) ўша даврдаги микроскопни тузилиш жиҳатидан мураккаблаштирди ва катталаштирувчанлигини оширди. У шу микроскоп орқали ўсимлик тўқималаридаги бир ҳужайрали организмларни биринчи бўлиб кўрди. Ҳужайра назарияси-ўсимлик ва ҳайвонот оламининг келиб чиқиш ҳамда тузилиш, ривожланиш принципларининг асосий бирлигини тасдиқловчи биологик назариядир. Ҳужайра назариясига биноан ўсимлик ва ҳайвоннинг асосий структура элементи ҳужайра ҳисобланади. Жумладан, ҳужайра назариясининг кейинги тараққиёти протоплазма ва ҳужайра бўлинишининг кашф қилиниши билан боғлиқ. Ҳозирги замон ҳужайра назарияси кўп ҳужайрали организмларнинг ҳужайрага бўлиниш бирлиги ва организм бир бутунлигига асосланди. Организм қанча мураккаб бўлса, унинг бир бутунлиги шунча кўп юзага чиқади. Электрон микроскоп текширишлари ўсимлик ва ҳайвон ҳужайрасидаги органоидлар универсал эканлигини кўрсатади. Биологик эволюцияда одамнинг пайдо бўлиши табиатнинг ривожланишига катта туртки берди. Биологик эволюция қонунларига назар солсак,Одам-биологик ва ижтимоий тирик организм

одам ҳамма тирик организмларнинг ривожланиши учун зарур бўлган жараёнларни ўтади. У ҳам яшаш учун курашди, табиий танланишга дош берди, озиқланади, нафас олади, кўпайиб, насл қолдиради, ирсий белгиларини авлоддан-авлодга ўтказади, маълум ташқи ва ички омиллар натижасида ўзгаради. Хуллас, ривожланишининг охирида қариб, сўнг биологик жиҳатдан йўқ бўлади. Инсон организми биологик фанлар томонидан узлуксиз илмий ўрганилмоқда. Шуни яхши билиш керакки, одам фақат одамлар ўртасида яшаганда одам бўлади, у қайси муҳитга тушса, шу муҳитга мослашиб, шаклланади. Янги туғилган чақалоқни одамдан ажратиб қўйилса, у мутлақо ўз ота-онасига ўхшамай ўсади, қаерда, қайси муҳитда яшаса, шундай шаклланади. Бир қизча ит билан бирга 3 йил яшагандан сўнг у тўрт оёқлаб юрар, одамларга итга ўхшаб хурар, овқатни ҳам итга ўхшаб, тили билан овқат ичганини ҳамма телевизордан кўрган. Уни топиб, болалар уйига келтиришганда у сўзлашни мутлоқ билмасди, одамларнинг сўзларига ҳам тушунмасди. Орадан йиллар ўтгач ҳам у итларни яхши кўрар, улар орасида ўзини эркин сезар, ақли 16 ёшга кирганда 7 ёшли боланинг ақлидек эди. Ўн йил ўтгач ҳам бу қиз учун кучуклар энг яхши дўст, қиз ҳам уларни яхши тушунарди. Ёки Маугли ҳақидаги эртакни эслайлик. Бу каби далиллар одам қайси муҳитга тушса, у шу муҳитга мос ҳолда тарбияланади. Ирсий хусусиятлар ота ва онадан ўтган билан инсон боласида ўз-ўзидан намоён бўлмайди. Масалан, оддий овқатланишни олайлик. Қ андай овқатланиш лозимлиги болага ўргатилади, қошиқ вилка, чўплар ёки қўл билан. Ўсиш даврида бола ёнида ким бўлса, шуни кузатади, кўрганини бош мия орқали қабул қилиб, ҳаракатланади. Бош миянинг кузатиш ва қабул қилиш бўйича асаб нейронлари жуда яхши ишлайди. Бола овоз чиқаргани, эшитгани билан у одамлар орасида яшамас экан, ўз-ўзидан сўзлаб кета олмайди. Бу ҳолатларни табиатдаги ташқи омилларга киритамиз ёки бу хусусиятлар жой ва муҳитга қараб ўзгариб боради. Одамлар бир-бирига ўрганган, билган нарсаларини генетик йўл билан эмас, оддий ўрганиш йўли

билан беради, ёш авлодда кузатиш, ўрганиш, ҳаракат ёки меҳнат билан юзага чиқади. Одам фақатгина одамлар ўртасида, жамиятда одам бўлиб яшайди, жамиятсиз, муҳитсиз унинг бошқа тирик организмлардан фарқи жуда катта бўлмайди. Эволюциянинг биринчи босқичларида табиий танлаш орқали одам ташқи муҳитга тез мослашди ва унда бошқа организмларга нисбатан яшаш учун кураш ҳал қилувчи ўрин эгаллади. Одамлар яшаш жараёнида ирсий, генетик бўлмаган, кўрган, ўрганган, таъсирланган нарсаларини ёзувни, суратни, илмни, қўл ҳунарини, меҳнат, маданий тушунчаларни авлоддан- авлодга узатиб, янада шакллантириб, онг-идроки ривожланиб табиий танлаш таъсиридан чиқиб, жамиятга боғланиб қолди. Шунинг учун ҳам одам эволюциясини ўрганар эканмиз, табиатда одам алоҳида ўрин эгаллайди, ўз биологик хусусиятлари ва яшаш жараёни билан бошқа организмлардан мутлақо фарқ қилади. Бошқа организмларда инсон каби танланиш ва мослашиш ҳолатлари жуда кам. Шу боисдан ҳам биз одамни бир вақтнинг ўзида ҳам биологик, ҳам ижтимоий тирик организм деб атаймиз. Демак, унда биологик ва ижтимоий келиб чиқиш бирдек ривожланишини таъминлаш йўлидан боришимиз лозим. Инсон учун унинг биологик келиб чиқиши ва ижтимоий шаклланиши бирдек зарур. 3 - машғулот бўйича хулоса Ушбу мавзуда генетика бу фаннинг бугунги кундаги аҳамияти билан ирсият ва ўзгарувчанлик, клон, биотехнология, гени ўзгартирилган махсулотлар тўғрисида талабага кундалик хаётдан мисоллар келтирилади. Генетика фанининг ривожи, ютуқлари хамда мутация оқибатлари, ирсий белгилар хақида мисолларни талабага тегишли бўлган авлодларидан излаш уларда бу фанга нисбатан талабаларда катта қизиқиш ўйғотади. Ирсият ва ўзгарувчанлик, мутация, клон, клонлаштириш каби тушунчалар бугунги фаннинг ривожланишида органик дунёнинг сақланиб

қолишида ҳамда фанда катта инқилоблар қилишга қодир эканлиги ушбу мавзуда акс этади. Ирсият ва ўзгарувчанлик ирсий белгиларининг авлоддан- авлодга ўтиши, қон гуруҳлари, ирсий касалликлар ҳамқидаги тушунчаларини талабалар жуда қизиқиш билан ўзлаштиради. 3.1-слайд ДНК занжирининг кўриниши.

3 .2-слайд ДНК занжиридаги боғланишнинг водородли боғламлари

3.3-слайд

3 .4-слайд

Адабиётлар 1. Тўрақулов Ё. ва бошқалар. Умумий биология.-Т. 2002. 2. Солопов В.С. Концепции современного естествознания.-М. Мысль. 1998. 3. Ратишев И.Я. Концепции современного естествознания. М.М ы сль. 1998. 4. Горелов А.А. Концепция современного естествознания. М. стр.137-144 5. Солопов Е.Ф. Концепция современного естествознания. М.1998 г. стр.133- 139 6. Кендрью.Дж. Нить жизни. М.1968. 7. Плевильщиков Н.Н. Гомункулус. М.1971. 8. Вавилов Н.И. Жизнь коротка, надо спешить. М. 1990. 9. Общая биология. М.1980. 10. Дубинин Н.П. Генетика и человек. М.1978. 11. Елдышев Ю.Н. Климат: риски подлинные и мнимые. Ж.Экология и жизнь. 2004, № 4, 5, 6. 12. Климат: риски подленные и мнимал. Журнал «Nature», «NAUKA.RU» и «RBC daily». 13. Н.Ф. Ткаченко. Энергетика и климат. Ж.Экология и жизнь 2004, №3 .

O'xshashlar

Ўзгарувчанлик ва унинг хиллари

Хужайра физиологияси ва

Ирсият конунлари

Хужайра инженерияси

Хужайра органоидлари