Ирсият конунлари - Biologiya - Referatlar

Ирсият конунлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

335.5 KB

Ko'chirib olish

Режа: 1. Монодурагайларда ирсийланиш 2. Дидурагай чатиштиришда белгиларнинг Ирсийланиши 3. Дидурагайларда гаметалар софлик гипотезасининг цитологик асослари

Қадимдан одамлар фарзандлари ўғил ёки қизнинг ўз ота-оналарига ўхшашлигини кузатганлар. Лекин шунга қарамай, кўп асрлар мобайнида ирсият муаммоси ҳал қилинмаган. Фақат XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб, ирсият қонунларини ихтиро қилишга мушарраф бўлди. Дарсликнинг III - V боблари мазкур олимларнинг бу соҳадаги кашфиётларига бағишланади Ш бобда ирсиятнинг дурагайлаш методи, Мендельнинг ирсият қонунлари одам ирсиятига ҳам тегишли эканлиги исботланилган. Бу соҳа бўйича берилган масалаларни ечиш билимнинг янада мустаҳкам бўлишига кўмак беради. Дурагайлаш методи . Нима учун буғдойдан буғдой, арпадан арпа ҳосил бўлади, қўйдан қўзичоқ туғилади, ҳар бир бола ота-онасига ўхшаш бўлади, деган масала минг йиллар мобайнида одамларни қизиқтириб келган. Фақат чех табииётшуноси Грегор Мендель биринчи маротаба бу жумбоқни ечди ва ирсият қонунларини ихтиро қилишга муваффақ бўлди. Ирсият қонунларини яратишга имкон берган Мендель тадқиқотларининг ўзига хос жиҳатлари нималардан иборат? Биринчидан, Мендель ўз ўтмишдошларидан фарқли равишда ота-она организмларнинг кўп белги хоссаларини бирдан эмас, балки айрим белгиларининг ирсийланишини тадқиқ қилди. Иккинчидан, Мендель дурагайлаш учун ирсий жиҳатдан тоза организмларни танлаб олди. Учинчидан, Мендель дурагайлаш учун қарама-қарши белгиларга эга организмларни жалб этди. Тўртинчидан, у ота-она белгиларнинг ирсийланишини дурагайларнинг бир неча авлодида ўрганишни мақсад қилиб қўйди. Бешинчидан, Мендель дурагайлар орасидан ота-онага ўхшаш индивидларни ҳисоблаб чиқишга ва уларнинг нисбатини аниқлашга ҳаракат қилди. Буларнинг ҳаммаси ирсият қонунларини ихтиро қилишга имкон яратди. Юқоридаги талабларни ўсимлик ва ҳайвонларга нисбатан қўллаш мумкин. Шу жиҳатдан қараганда, одам генетик тадқиқотларни олиб бориш

учун ноқулай объект саналади. Шунга қарамай, тадқиқотчи олимлар томонидан одамларда кўп белги-хоссаларнинг ирсийланиши аниқланган. МОНОДУРАГАЙЛАРДА ИРСИЙЛАНИШ Дурагайлаш учун танланган ота-она организмлари биргина қарама- қарши белгиси билан фарқланса, улардан ҳосил бўлган дурагайларни монодурагайлар деб аталади. Мендель тажрибаларида нўхат ўсимлигининг дони текис ва бужур, дони сариқ ва яшил, гул тожбарглари қизил ва оқ, пояси узун ва калта бошқа қарама-қарши белгили хилларини чатиштириб, улардан олинган дурагайларнинг бир неча авлодида мазкур белгиларнинг ирсийланиши ўрганилди. Мендель олиб борган тажрибаларининг бирида дони сариқ ва яшил бўлган хилларини чатиштирди. Олинган дурагайларнинг биринчи авлодида дурагайларнинг дони сариқ рангда эканлиги маълум бўлди. Мендель биринчи авлод дурагайларнинг ривожланган белгисини доминант , ривожланмаган-яширин белгисини рецессив деб номлади. Биринчи авлод дурагайларнинг ҳаммасида ранги бир хил сариқ бўлганлигини эътиборга олиб, Мендель « биринчи авлод дурагайларнинг бир хиллик қонунини » кашф этди. Бу Мендель томонидан очилган ирсиятнинг биринчи қонуни саналади. Мендель ўз тажрибасини давом эттириб, биринчи авлод дурагайларни ўзаро чатиштирди. Дурагайларнинг иккинчи авлоди текширилганда уларнинг тўртдан уч қисми сариқ донли, тўртдан бир қисми яшил донли эканлиги маълум бўлди. Мендель тажрибаларида мана шундай дурагайларнинг иккинчи авлодида 478 ўсимлик олинган. Уларнинг 355 таси сариқ, 123 таси яшил донли бўлган. Бу сариқ ва яшил донли ўсимликларнинг иккинчи авлодидаги ўзаро нисбати 3:1 га яқин эканлигини кўрсатади.

Дурагайларнинг иккинчи авлодида ўрганилаётган белги бўйича хилма-хиллик рўй бериши, бошқача айтганда, доминант белгили ўсимликлар билан бир қаторда рецессив белгили ўсимликларнинг ривожланиши ва уларнинг ўзаро 3:1 нисбатда бўлиши Мендель томонидан ихтиро қилинган ирсиятнинг иккинчи қонунидир. У фанда « иккинчи авлод дурагайларнинг хилма-хиллик бериши ва улар нисбатининг 3:1 схемада бўлиши » деб аталади. Мендель томонидан кашф этилган ирсиятнинг биринчи ва иккинчи қонунлари одамлар никоҳида ҳам ўз тасдиғини топади. Чунончи никоҳланган эркак ва аёлнинг бирининг қоши айри-айри, иккинчисиники бир-бири билан қўшилган ҳолда бўлса, уларнинг фарзандларининг қоши айри-айри бўлади. Бинобарин, қошнинг айри-айри ҳолатда эканлиги доминант, бир-бири билан бирлашганлиги рецессивдир. Мабодо шундай белгили икки нотаниш оиланинг ўғил ва қизлари ўзаро никоҳлансалар, невараларининг 3/4 тасида қошлар айри-айри, 1/4 тасида эса бир-бири билан қўшилган ҳолатда бўлади. Худди шундай ҳолат қалин лабли ва юпқа лабли эркак ва аёлларнинг никоҳи ва уларнинг ўғил ва қизларининг бўлган никохида ҳам кузатилади. Бунда қалин лаб доминант, юпқа лаб эса рецессив белги ҳисобланади. Мендель нима сабабдан иккинчи авлод дурагайлари хилма-хиллик берадилар ва уларда доминант ва рецессив белгили индивидларнинг нисбати 3:1 схемада бўлади, - деган муаммони хал этиш учун ўз даврида гаметалар софлиги илмий фараз (гипотеза) сини илгари сурди. Бу фараз хали фанда ҳужайранинг митоз ва мейоз бўлиниши кашф қилинмасдан анча илгари сурилганлигини таъкидлаб ўтиш жоиздир. Мазкур илмий фаразга биноан ҳар бир организм жинсий ҳужайраларида ота-она белги-хоссаларини авлоддан- авлодга олиб ўтувчи ирсиятнинг моддий асослари бўлади. Ирсиятнинг бундай асосларини Мендель лотин алифбоси ҳарфлари билан ифодалашни лозим топди. Доминант белгининг моддий ирсий асосини бош ҳарф,

рецессив белгининг моддий ирсий асосини эса кичик ҳарф билан ифодалаш кераклигини қайд қилди. Масалан, одамда лабнинг қалинлиги – А, юпқалиги – а билан ифода қилинади. Маълум жинсий усул билан кўпаядиган ўсимликлар, ҳайвонларнинг янги насли ота-она организмларининг чатишишидан яъни, ота-она жинсий хужайраларининг ўзаро қўшилишидан пайдо бўлади. Жинсий ҳужайралар мейоз бўлиниш орқали ривожланганликлари сабабли уларнинг ҳар бирида хромосомаларнинг гаплоид тўплами, яъни ирсий омилларнинг ярми бўлади. Уруғланган тухум хужайрада эса, хромосомаларнинг диплоид тўплами бўлади. Хулоса қилиб айтганда, ҳар бир ўсимлик, ҳайвон, одам организмида белги-хоссалардан ташқари авлоддан- авлодга олиб ўтувчи ирсиятнинг моддий асослари –омиллар мавжуд. Генетикада организмларнинг ташқи, ички белги-хоссаларининг мажмуасини фенотип , моддий ирсий омилларнинг йиғиндисини эса генотип деб аталади. Модомики шундай экан, у ҳолда генетик символлардан фойдаланган ҳолда лаби қалин ва лаби юпқа эркак ва аёл организми, уларнинг никоҳидан ҳосил бўлган фарзандлар ҳамда неваралари ҳақида тубандагича изоҳ бериш мумкин. фенотип ♀ қалин лабли ♂ юпқа лабли Р генотип АА х аа гаметалар А А а а фенотип ♀ қалин лабли ♂ қалин лабли (бегона эркак) F 1 генотип А а х А а гаметалар А а А а

фенотип қалин лабли қалин лабли қалин лабли юпқа лабли (неваралар) F 2 генотип АА: А а : А а: аа Кўриниб турибдики, илгари қайд қилинганидек биринчи авлод дурагайларнинг барчасининг лаби қалин, фенотип жиҳатдан ўхшаш. Дурагайларнинг иккинчи авлодида фенотип бўйича 3:1 нисбат олинган, бошқача айтганда, ташқи белгилари бўйича уч ҳисса қалин лабли, бир ҳисса юпқа лабли неваралар туғилган. (23-расм) 23 – расм. Лаб қалинлиги ва юпқалигининг ирсийланиши. Одамларнинг кўпчилигида тери буғдой ранг баъзиларида эса тамоман оқ-альбинос бўлади. Агар шундай эркак ва аёл никоҳланса, уларнинг фарзандларида буғдой ранг, бинобарин буғдой ранг доминант, оқ ранг рецессив эканлигини кўрамиз. Мабодо шундай никоҳдаги икки бошқа-бошқа оилаларнинг йигит ва қизлари бир-бирига никоҳланса, туғилган фарзандларнинг тўртдан уч қисми доминант белгили, тўртдан бир қисми эса рецессив белгили бўладилар, яъни фен ♀ буғдой рангли оқ рангли фен ♂ буғдой рангли оқ рангли Р ген АА х аа Р ген А а х аа

гам А а А а а фен буғдой рангли фен буғдой рангли оқ рангли F 1 ген А а F 1 ген А а аа фен буғдой рангли буғдой рангли F 1 ген А а х А а гам А а А а фен буғдой рангли оқ рангли F 2 ген АА: А а : А а : аа Худди шундай натижа кўзи нормал кўрадиган одамлар билан кўзи яқинни яхши кўрадиган одамлар никоҳида ҳам кузатилади фен ♀ кўзи нормал кўрадиган ♂ кўзи яқинни яхши кўрадиган Р ген аа х АА гам а А фен кўзи яқинни яхши кўрадиган F 1 ген А а Агар шундай никоҳдан туғилган бошқа-бошқа оилаларнинг ўғил ва қизлари ўзаро турмуш қурсалар, у ҳолда биринчи тажрибадаги каби туғилган фарзандларнинг тўртдан уч қисми яқинни яхши кўрадиган, тўртдан бир қисми нормал кўрадиган бўладилар. Уларни генетик символлар ёрдамида шундай изоҳлаш мумкин:

фен ♀ кўзи яқинни яхши кўрадиган ♂ кўзи яқинни яхши кўрадиган F 1 ген А а А а х гам А а А а фен кўзи яқинни яхши кўрадиган кўзи нормал кўрадиган F 2 ген АА: А а : А а : аа Генетикада бир хил ота-она организмларининг чатишишидан ҳосил бўлган ва келгусида ўрганилаётган белги-хоссалар бўйича хилма-хиллик бермайдиган организмларни гомозигота , ҳар хил ирсиятга эга ота-она организмларининг чатишишидан олинган ва келгусида авлодларда хилма-хиллик берадиганларни гетерозигота организмлар дейилади. Таҳлилий чатиштириш. Агар ота ёки онадаги доминант белги тўлиқ ҳолда авлоддан-авлодга берилса, дурагайларнинг гомозигота ва гетерозигота формалари фенотип жиҳатдан ўхшаш бўлганликлари сабабли уларни бир- биридан фарқлаш қийин. Буларнинг генетик жиҳатдан ҳар хил эканлигини келгуси авлодда билиш мумкин. Одатда гомозигота ва гетерозиготанинг генетик жиҳатдан фарқини билиш учун фенотип жиҳатдан ўхшаш бўлган дурагайларнинг ҳар бирини рецессив белгига эга ота ёки она билан такрорий чатиштирилади. Агар шундай чатиштиришдан ҳосил бўлган авлодлар ўрганилаётган белги бўйича ўзаро ўхшаш, яъни бир хил бўлса, чатиштириш учун олинган доминант белгили организм гомозигота, ҳар хил бўлса, гетерозигота ҳисобланади. Тахлилий чатиштиришни одамлар никоҳида кўриб чиқайлик. Кўпчилик одамларда панжалар нормал узунликда, айримларда эса қисқа бўлади. Бармоқларнинг қисқалиги брахидактилия деб номланади. Бу белги доминант, бармоқларнинг нормал узунликда бўлиши рецессив белги

ҳисобланади. Брахидактилияли одамларнинг гомозигота ёки гетерозигота эканлиги оиладаги фарзандларнинг бармоқ узунлигига қараб аниқланади. Масалан, иккита бранхилидактилияли йигит иккита бармоқ узунлиги нормал қизга уйланди деб фараз қилайлик, агар биринчи оиланинг барча фарзандларининг бармоқлари қисқа-бранхидактилия бўлса, демак, йигит гомозигота ҳисобланади. Уни генетик символлар ёрдамида ифодалаймиз. фен ♀ бну ♂ Брхд Р ген вв х ВВ гам в В фен брхд F 1 ген В в Иккинчи оилада болаларнинг 50% қисқа бармоқли, 50% нормал бармоқ узунлигига эга бўлса, бу эркак гетерозигота ҳисобланади. фен ♀ бну ♂ Брхд Р ген вв х В в гам в В в фен брхд бну F 1 ген В в вв Брхд – брахидактилия, бну – бармоқлар нормал узунликда Оралиқ ирсийланиш. Айрим ҳолатларда бир-бирига қарама-қарши белгиларга эркак ва аёл никоҳланса, уларнинг фарзандлари ўрганилаётган бедги бўйича отага ҳам, онага ҳам ўхшамайдиган бўлади. Бошқача айтганда,

фарзандларнинг белгиси ота-она белгилари ўртасида оралиқ кўринишда намоён бўлади. Масалан, одамларда, жингалак сочли йигит билан тўғри сочли қиз турмуш қурса, болаларда соч тўлқинсимон ёки қоши қопқора аёл билан қоши сомон рангли бўлган йигит турмушидан туғилган фарзандларининг қош ранги оралиқ, яъни ним қора бўлади. Дурдайган лабли (дл) йигит билан, оддий лабли (ол) аёл турмуш қурса, болаларда лаб нисбатан дурдайган (ндл) бўлади. Монодурагайларда белгилар тўлиқ ирсийланса, F 2 фенотип бўйича хилма-хиллик 3:1, белги оралиқ ҳолда ирсийланса 1:2:1 нисбат кузатилади, яъни иккита фенотип синф эмас, учта фенотип синф юзага келади. Бинобарин фенотипик ва генотипик синфлар нисбати ўзаро ўхшаш бўлади. 7-жадвал Б Е Л Г И Л А Р № Доминант Рецессив 1. Кўз рангининг қора булиши Кўз рангининг ҳаворанг бўлиши 2. Монголоид кўз Европоид кўз 3. Киприкларнинг узун бўлиши Киприкларнинг калта бўлиши 4. Қошнинг энгли бўлиши Қошнинг энсиз бўлиши 5. Қошларнинг айрим ҳолда бўлиши Қошларнинг бирлашган ҳолда бўлиши 6. Кўзнинг катта бўлиши Кўзнинг кичик бўлиши 7. Оғизнинг катталиги Оғизнинг кичиклиги 8. Лабнинг қалинлиги Лабнинг юпқалиги 9. Қулоқда Дарвин дўнглиги Қулоқда Дарвин дўнглигининг йўқлиги

10. Юздаги сепкиллик Сепкилнинг йўқлиги 11. Сочнинг қора бўлиши Сочнинг малла бўлиши 12. Сочнинг жингалак бўлиши Сочнинг текис бўлиши 13. Қулоқда юнг бўлиши Қулоқда юнг йўқлиги 14. Паканалик Бўйнинг нормаллиги 15. Синдактилия (панжалар орасида парда бўлиши) Нормал панжалар 16. Брахидактилия – бармоқларнинг қисқа бўлиши Нормал панжалар 17. Қоннинг нормал ивиши Гемофилия 18. Эритроцитларнинг нормал шакли Эритроцитларнинг ўроқсимон шакли 19. А 1 В, АВ қон группалари 0 қон группаси 20. Кўзнинг яқиндан кўриши Кўзнинг нормал кўриши 21. Тери рангининг нормал бўлиши Альбинизм 22. Тери рангининг қора бўлиши Тери рангининг нормал бўлиши 23. Юзда ботиқлик (чуқурча) бўлиши Юзда ботиқлик (чуқурча) йўқлиги 24. Кўз оралиғининг узоқлиги Кўз оралиғининг яқинлиги 25. Эрта каллик Нормал соч тўкилиши 26. Глаукома Кўзнинг нормаллиги 27. Қуён лаб Нормал лаб 28. Суякларнинг мўртлиги Суякларнинг нормал қаттиқлиги 29. Қандсиз диабет Нормал соғлиқ 30. Сил касаллигига чидамлилиги Сил касалга мойиллик 31. Катаракта Кўзнинг нормаллиги 32. Нормал эшитиш Туғма карлик 33. Қонда қандни нормал бўлиши Қандли диабет 34. Нормал соғлиқ Шизофриния касали Одамларда кўз оралиғининг, яқинлиги, оғизнинг катта бўлиши, лабнинг дурдайганлиги оралиқ ҳолда авлоддан-авлодга берилади. Масалан катта ва кичик кўзли эру-хотиндан туғилган фарзандларнинг кўз катталиги ўртача, кўз оралиғи яқин ва кўз оралиғи узоқ аёл ва эркак никоҳидан кўз оралиғи ўртача бўлган фарзандлар туғилади. У генетик символ ёрдамида шундай ифодаланади.

♀ к.о.я ♂ к.о.у. к.о.я - кўз оралиғи яқин Р ТТ х tt к.о.у - кўз оралиғи узоқ к.о.ў - кўз оралиғи ўртача фен к.о.ў F 1 ген T t Генетик тадқиқотлар натижасида фақат ўсимлик ва ҳайвонлардагина эмас, одамларда ҳам қайси белгилар доминант, қайси белгилар рецессив ҳолда ирсийланиши аниқланган. Бу тўғридаги маълумотлар юқоридаги 7- жадвалда берилган. ОРАЛИҚ Ҳ ОЛДА ИРСИЙЛАНУВЧИ БЕЛГИЛАР 1. Кўзлар оралиғининг яқинлиги 2. Кўзлар катталиги 3. Оғизнинг катталиги 4. Лабнинг дўрдайганлиги 5. Буруннинг катталиги 6. Сочнинг жингалаклиги Одамда айрим морфологик белгиларнинг ирсийланиши Соч типи Жингалак JJ тўлқинсимон J j текис jj Қ ош қ алинлиги Қуюқ- қалин қош QQ,Q q сийрак ингичка қош qq

Қ ошларнинг жойлашиши Бир-бирига қўшилмаган NN, N n Бир-бирига қўшилган nn Кўз орали ғ и Кўз оралиғи яқин ТТ Кўз оралиғи ўртача Т t Кўз оралиғи узоқ tt К ў з катталиги Катта EE ўртача Ee Кичик ee Кўз шакли Чўзинчоқ AA , A a Юмалоқ aa Киприклар Узун LL , Ll калта ll О ғ из катталиги Катта MM ўртача M м кичик мм

Қалин лаб AA , A a юпқа лаб aa Жуда дўрдайган DD Нисбатан дўрдайган D d дўрдаймаган dd Юзда сепкилликнинг ирсийланиши Юздаги сепкиллик YY , Y y Сепкил йўқлиги yy Пешонадаги сепкиллик PP , P p Сепкил йўқлиги pp ДИДУРАГАЙ ЧАТИШТИРИШДА БЕЛГИЛАРНИНГ ИРСИЙЛАНИШИ Мендель ўз тажрибаларида ота-онаси бир белгиси билан фарқланган ўсимликларни чатиштириш билан чекланмай, балки ота-онаси икки, уч, белгиси билан фарқланган ўсимликларни ҳам чатиштириб, уларнинг дурагайларида ана шу белгиларнинг авлоддан-авлодга ирсийланишини ҳам

ўрганди. Одатда, ота-онаси икки жуфт белгилари билан фарқланганларни чатиштириш натижасида олинган дурагайларни дидурагайлар , иккидан ортиқ белгилари билан тафовут қилувчиларнинг чатишишидан ҳосил бўлган дурагайларни полидурагайлар деб аталади. Сизлар 9-синфда Менделнинг ирсият соҳасидаги ишлари билан танишганда ди ва полидурагайларда олим ўзининг ирсият тўғрисидаги учинчи қонунини кашф этганлигини биласиз. Бу қонун икки жуфт белгиларнинг бир-биридан мустақил ирсийланиши яъни сариқ текис нўхат белгилари, яшил бужур белгиларнинг алоҳида-алоҳида ирсийланиши тўғрисидадир. Шунга биноан иккинчи авлодда тўрт хил фенотипик синф: сариқ текис, сариқ буришган, яшил текис, яшил буришган донли ўсимликлар ҳосил бўлганлини эсланг. Белгилар тўлиқ ирсийланганда иккинчи авлод дурагайлари фенотип бўйича 9:3:3:1 нисбат беради. Яъни 9/16 сариқ текис донли, 3/16 сариқ буришган донли, 3/16 яшил текис донли, 1/16 яшил буришган донли нўхатлар ҳосил бўлади. Агар биз дурагайларда олинган бундай натижани айрим белгилар бўйича таҳлил қилсак, яъни доннинг сариқ ранг белгисини яшил ранг белгига нисбатан, текис дон белгисини, буришган дон белгисига нисбатан олсак, ҳар икки ҳолда ҳам 12:4, 12:4 нисбатни кўрамиз. Бу монодурагайларда белгиларнинг тўлиқ ирсийланишида олинган 3:1 нисбатнинг ўзгинасидир. Бинобарин дидурагайларнинг иккинчи бўғинида олинган натижани айрим-айрим белгилари билан таҳлил қилганда Менделнинг иккинчи қонуни ўз тасдиғини топади. Бошқача айтганда, юқорида келтирилган мисолда 9:3:3:1=(3:1) 2 тенг. Агар биз буни генетик тил билан баён қилсак, 9СТ : 3СБ : 3ЯТ: 1ЯБ бўлиб, уларни айрим белгилари билан жамласак, 12С : 4Я , 12Т : 4Б яъни 3:1,3:1га тенгдир. Мендель томонидан кашф қилинган ирсиятнинг учинчи қонуни одамлар никоҳида ҳам ўз ифодасини топади. Масалан, одамда терининг буғдой ранги доминант, альбинослиги рецессив, лабнинг қалинлиги

доминант, юпқалиги рецессив белги ҳисобланади. Буни қуйидагича ифодалаймиз: 8-жадвал Ген Белги А Терининг буғдой ранги а Альбинос В Лабнинг қалин бўлиши в Лабнинг юпқа бўлиши Агар гомозигота териси оқ, қалин лабли йигит гомозигота териси буғдой ранг, юпқа лабли қизга уйланса, бундай никоҳдан туғилган фарзандларда териси буғдой ранг, лаби қалин бўлади. Агар шундай никоҳдан туғилган қиз вояга етгач бошқа оиланинг шундай никоҳдан туғилган йигитга турмушга чиқса, яъни қариндош бўлмаган, икки жуфт белгиси бўйича гетерозигота одамлар оила қурсалар, у ҳолда болаларда ҳар икки белгининг ирсийланиши тубандагича бўлиши кутилади. фен ♀ Б-р, л-қ ♂ Б-р, л-қ Р ген АаВв х АаВв АВ Ав аВ ав АВ Б-р, л-қ ААВВ Б-р, л-қ ААВ в Б-р, л-қ А а ВВ Б-р, л-қ А а В в А в Б-р, л-қ ААВ в Б-р, л-ю АА вв Б-р, л-қ А а В в Б-р, л-ю А авв а В Б-р, л-қ А а ВВ Б-р, л-қ А а В в Алб, л-қ аа ВВ Ал, л-қ аа В в А в Б-р, л-қ А а В в Б-р, л-ю А авв Ал, л-қ аа В в Ал, л-ю аавв Б-р, л-қ – буғдой ранг, лаби қалин; Алб, л-қ – альбинос, лаби қалин; Б-р, л-ю – буғдой ранг, лаби юпқа; Алб, л-қ – альбинос, лаби қалин.

Жадвалдан кўриниб турибдики, бундай никоҳдан 4 хил фенотипга эга ўғил ва қиз болалар туғилади. ААВВ–1, А а ВВ–2, ААВ в –2, А а В в –4 генотипли фарзандларнинг териси буғдой ранг, лаби қалин, А авв -1, А авв -2 генотиплиларда эса, териси буғдой ранг, лаби юпқа, аа ВВ-1, аа В в -2 генотипли фарзандлар эса альбинос, қалин лабли, аавв -1 ли эса альбинос, юпқа лабли бўлади. Агар нўхат ўсимлигининг дидурагайларникидек ҳар бир жуфт белгини алоҳида-алоҳида таҳлил қилсак, у ҳолда фарзандларнинг 12/16 териси буғдой ранг, 4/16 оқ-альбинос, 12/16 лаби қалин, 4/16 лаби юпқа бўлади, яъни ҳар икки жуфт белги бўйича 3:1х3:1 нисбат олинади. Шундай қилиб, белгилар тўлиқ ҳолда ирсийланганда фенотипик синфлар билан генотипик синфлар орасида номувофиқлик, яъни фенотипик 4 хил, генотипик 9 хил синфлар юзага келади. ДИДУРАГАЙЛАРДА ГАМЕТАЛАР СОФЛИК ГИПОТЕЗАСИНИНГ ЦИТОЛОГИК АСОСЛАРИ Дурагайлар генотипини таҳлил қилганда, биз терининг буғдой ранг гени А, оқ ранг (альбинос) – а , лабнинг қалин бўлиши В, лабнинг юпқа бўлиши – в генлари билан ифода қилинганлигини қайд қилган эдик. Мазкур белгилар бўйича дигетерозигота йигит ва қиз никохланганда болаларда ушбу белгилар қандай ривожланиш имкониятларини жадвалда танишиб чиқдик. Мендель ўз даврида иккинчи авлод дурагайлар доминант ва рецессив белгиларининг маълум нисбатда намоён бўлишини тушунтириш учун гаметалар софлиги гипотезасини илгари сурганлигини айтиб ўтган эдик. Шуни таъкидлаш лозимки, Мендель гаметалар софлиги гипотезасини илгари сурган пайтда хали биология фанида хромосома, ген тушунчалари йўқ эди. Фақат 1870-90 йиллар мобайнида ҳужайранинг митоз, мейоз бўлиниши

ихтиро қилингандан сўнг хромосома, кейинчалик ген тушунчалари пайдо бўлди. Мендель кашфиётлари иккинчи маротаба ихтиро қилинган даврга келиб ҳар бир хромосома жуфт-жуфт ҳолатда бўлишлиги, улар генлардан ташкил топганлиги, ирсий омиллар-генлар жуфтларини бир-биридан мустақил жинсий хужайраларга тарқалиши билан номогологик хромосомаларнинг мейоз бўлинишидаги хатти-ҳаракатида уйғунлик борлиги маълум бўлди. Натижада Менделнинг гаметалар софлиги гипотезасининг илмий жиҳатдан тўғри эканлиги цитологик йўл билан исботлаб берилди. Фараз қилайлик, терининг буғдой ранг аллели таёқчасимон қизил рангли хромосомада, оқ (альбинос) ранг аллели таёқчасимон кўк рангли хромосомада жойлашган, у ҳолда никохланган йигит ва қизнинг хромосомалари кўринишда бўладилар. Одатда ҳужайранинг мейоз бўлинишида диплоид тўпламли хромосомали ташкил топган тана ҳужайралардан гиплоид хромосома тўпламига эга гаметалар ривожаланади. Менделнинг гаметалар софлиги гипотезасига биноан дигетерозиготаларда ота-онанинг генлари ва улар жойлашган жуфт хромосомалар жинсий хужайра- гаметаларга тасодифий тарқалиб 4 хил хромосомали гаметаларни барпо этадилар. Бундай ота-она гаметаларининг тасодифан қўшилиши натижасида 16 хил хромосомалар комбинацияси ҳосил бўлади 24-расм. Топшириқ: Мавзу якунида берилган расмга қараб, қизил рангли хромосомаларга доминант белгилар, кўк рангли хромосомаларга рецессив белгилар аллелларини ёзиб чиқинг ва уларга асосланиб, Менделнинг гаметалар софлиги гипотезасини цитологик далиллар, яъни, икки жуфт ногомологик хромосомаларни редукцион бўлинишда гаметаларга тасодифий тарқалиши орасида уйғунлик борлигини исботланг.

♂ ♀ 24-расм. Дидурагайларнинг цитологик асослари. Оралиқ ирсийланиш. Агар белгилар оралиқ ҳолда авлодларга берилса, у ҳолда юқорида қайд қилинганидек фенотипик ва генотипик синфлар ўхшаш бўлади. Мисол учун одамлардаги соч шакли ва оғиз катталиги белгиларининг ирсийланишини олиб кўрайлик. Баъзи одамларнинг оғзи катта, айримларники кичик, бошқаларники ўртача эканлигини ҳамма билади. Шунга ўхшаш одамларнинг сочи ҳам ҳар хил жингалак, қисман жингалак, текис шаклда учрайди. Оғизнинг катта, ўртача бўлиши доминант, кичик бўлиши рецессив, сочнинг жингалак, қисман жингалак бўлиши доминант, текис шаклдалиги рецессив белги саналади. Уларни символлар билан ифодалаймиз. 9-жадвал Ген Белги О Оғизнинг катта бўлиши О Оғизнинг кичик бўлиши С Сочнинг жингалак бўлиши С Сочнинг текис бўлиши

Ҳаётда шундай белгилар бўйича дигетерозигота қариндош бўлмаган йигит ва қиз никоҳланиши мумкин. Агар шундай никоҳ рўй берса, болалар оғиз катталиги, соч жингалаклиги тубандагича фарзандларда намоён бўлиши мумкин. фен Оў.Қжс Оў.Қжс Р Ген О о С с х О о С с ♀ ♂ ОС Ос ОС ос ОС Ок. Жс ООСС Ок.Қжс ООС с Оў.Жс О о СС Оў.Қжс О о С с О с Ок Қжс ООС с Ок.Тс О осс Оў.Қжс О о С с Оўк.Тс О осс о С Оўк.Жс О о СС Оў.Қжс О о С с Ок.Жс О о СС Ок.Қжс ООС с ос Оў Қжс О о С с Оў Тс О осс Оқ.Қжс О о С с Ок.Тс оосс Ок – оғиз катта, Оў – оғиз ўртача катталикда, Ок – оғиз кичик, Жс – жингалак соч, Қжс – қисман жингалак соч, Тс – текис соч. Агар биз фарзандларни фенотип ва генотип жиҳатдан тахлил қилсак, тубандаги натижани оламиз. ООСС 1 Оғиз катта, жингалак соч ООС с 2 Оғиз катта, қисман жингалак соч О о СС 2 Оғиз ўртача, жингалак соч О о С с 4 Оғиз ўртача, қисман жингалак соч ОО сс 1 Оғиз катта, текис соч О осс 2 Оғиз кичик, текис соч оо СС 1 Оғиз ўртача, жингалак соч оо С с 2 Оғиз кичик, қисман жингалак соч оосс 1 Оғиз кичик, текис соч

Фарзандлар айрим белгилари бўйича таҳлил қилинганда, улар орасида 4 катта оғизли, 8 ўрта оғизли, 4 кичик оғизли, 4 жингалак сочли, 8 қисман жингалак сочли, 4 текис сочлилар борлигини кўрамиз. Бинобарин, ҳар икки жуфт белги бўйича монодурагайларнинг оралиқ ирсийланишида кузатилган нисбат 1:2:1 содир бўлади. Кодоминантлик ҳолда белгиларнинг ирсийланиши. Монодурагай, дидурагайлар мисолида бир аллел, иккинчи аллел масалан, А аллели а аллели устидан В аллели в аллели устидан доминантлик қилишини кўрдик. Лекин баъзи ҳолларда аллель генларнинг ҳар бири мустақил равишда белгини ҳосил этиши мумкин. Бунга мисол қилиб, одамлардаги қон гуруҳининг ирсийланишини олиш мумкин. Одам ва унинг саломатлиги ўқув курсидан маълумки, одамларда 4 хил I , II , III , IV қон гуруҳлари мавжуд. Уларни ҳосил қилувчи аллеллар АВО ҳисобланади. Одатда, I A генотипига эга одамлар гомозигота I A I A ёки гетерозигота I A I O ҳолатда иккинчи қон гуруҳини, I B генотипли одамлар эса гомозигота ёки I B I B ёки гетерозигота I B I O ҳолатда учинчи қон гуруҳини ҳосил этадилар. I A ва I B аллеллари I O аллелига нисбатан доминант саналади. I O I O аллели эса биринчи қон гуруҳини ҳосил этади. Гомозигота генотипли иккинчи ва учинчи қон гуруҳларига эга одамлар никоҳидан туғилган фарзандлар эса тўртинчи қон гуруҳи I А I В га эга бўладилар. Белгиларни мустақил ҳосил этадиган доминант аллелларнинг ўзаро бир-бирига таъсир этиб, янги белгини ҳосил қилиши кодоминантлик деб номланади. Одамларда тўртинчи қон гуруҳини кодоминантликка мисол қилиб олиш мумкин.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР: 1. Айала Ф., Кайгер Дж. Современная генетика. М.: Мир 1987. В 3 2. А.Т.Ғофуров, С.С.Файзуллаев, Х.Холматов. Генетикадан масала ва машқлар.-Т.: ¡қитувчи, 1991. 3. Биологический энциклопедический словарь.- М., 1986. 4. Бочков Н.П., Захаров А.Ф., Иванов В.И. Медицинская генетика. - М.: Медицина, 1984. 5. Бочков Н.П., Чеботарев А.Н. Наследственность человека и мутагена внешней среды. - М., 1989. 6. Гладкова Т.Д. Элемент кожного рельефа пальцев и ладоней в группах родственников. - М.: Наука, 1964. 7. Головачев Г.Д. Наследственность человека и внутриутробная гибель. - М.: Медицина, 1983. 8. Головачев Г.Д. Соотношение полов у человека и отбор, связанный с полом при рождении Генетика. – 1978. - т 14. - № 11. 9. Грин Н., Стаун У., Тейлор Д. Биология в 3 томах. М.: Мир 1990. 10. Гуськов Е.П., Шкурат Т.П. Нестабильность генома соматических клеток человека как адаптивная норма Успехи современной биологии. – Т. 108.- Вып 215., 1989. 11. Залатаева Т.А., Будяков В.И. Дерматоглифика как метод исследования в медицинской генетике: Учебное пос. - М.: Центральный институт усовершенствования врачей, 1976. 12. Захаров А.Ф., Бенюш В.А., Кулешов Н.П., Барановская Л.И. Хромосомы человека Атлас - М.: Медицина, 1987. 13. Карузина.И.Т. Генетика асослари (¢қув қ¢лланма.)-Т.:Медицина, 1989. 14. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Ирсият ва ўзгарувчанлик, хужайра назарияси

Эволюцион гоялар тарихи. Берунийнинг эволюцион карашлари. Ламаркнинг эволюцион канцепцияси.

Генетика фанининг предмети ва вазифалари

Г. Мендел кашф этган ирсийланиш қонунлари

Эволюцианинг харакатлантирувчи кучлари