Ўзгарувчанлик ва унинг хиллари - Biologiya - Referatlar

Ўзгарувчанлик ва унинг хиллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

663 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Генотипик ўзгарувчанлик 2. Модификацион ўзгарувчанлик 3. Со ғ лом авлод ва унинг камоли

нетика фақат ирсиятнигина эмас, шу билан бир қатор ўзгарувчанликни ҳам ўрганади. Ўзгарувчанлик ниҳоятда турлича кўринишда намоён бўлади. Сиз VI боб билан танишиш мобайнида ўзгарувчанлик тўғрисида умумий тушунча генотипик, фенотипик ўзгарувчанлик, уларнинг хиллари тўғрисида етарлича билим оласиз. Ўзгарувчанлик. Ўзгарувчанлик ирсиятга қарама-қарши хоссадир. У барча тирик мавжудотларга хос. Одамлардаги ўзгарувчанлик деганда бир ота- онадан туғилган фарзандларнинг олдинги авлоддан ва ўзаро тафоввут қилиши тушунилади. Ўзгарувчанлик организмнинг атроф муҳитга мослашишида муҳим аҳамият касб этади. Одамлар популяциясида ўзгарувчанлик юз тузилиши, соч ранги, шакли, тери ранги, кўз шакли, ранги, қош шакли, бўй узунлиги, тана оғирлиги ва бошқа белги-хоссаларда кўзга ташланади. Ўзгарувчанлик икки тоифага фенотипик ва генотипик ўзгарувчанликка бўлинади. Фенотипик ўзгарувчанлик организмнинг ташқи, ички белги- хоссаларининг ўзгаришидан иборат бўлиб, у наслдан-наслга берилмайди. Фенотипик ўзгарувчанлик муҳит шароитининг ўзгариши билан алоқадор. Чунончи ёз кунлари одам танасининг қуёш тушган қисмларининг қорайиши, ёки кўп овқат ейдиган одам вазнининг ортиши фенотипик ўзгаришдан бошқа нарса эмас. Одатда ташқи муҳитнинг таъсири натижасида пайдо бўладиган фенотипик ўзгаришларни модификацион ўзгарувчанлик деб аталади. Фенотипик ўзгарувчанликнинг иккинчи хили онтогенетик ўзгарувчанликдир . Ҳар бир тирик мавжудот, шу қатори одамнинг ҳам умр давомида ирсиятининг моддий асослари бўлмиш хромосомалари, генлари деярли доимий бўлади. Шунга қарамай унинг фенотипик – ташқи қиёфаси тараққиётининг турли босқичида турлича бўлади. Буни биз ҳар бир одамнинг боғчагача, боғча, бошланғич мактаб, ўрта мактаб ва ундан кейинги ҳаёти давомида олинган расмларини ўзаро таққослаганда яққол кўришимиз мумкин. Одамнинг ҳар хил ёшда турлича фенотипга эга бўлиши, ҳужайранинг морфогенези ва табақаланиши билан узвий алоқадор. Бундай ёшга боғлиқ ўзгаришлар онтогенетик ўзгаришлардир. Ўзгарувчанлик яна бир хили генотипик ўзгарувчанлик ҳақида мушоҳада юритамиз. 2

ГЕНОТИПИК ЎЗГАРУВЧАНЛИК Генотипик ўзгарувчанлик организм генотипининг ўзгариши билан алоқадор. Шу туфайли у авлоддан-авлодга берилади. Генотипик ўзгарувчанлик комбинатив ва мутацион ўзгарувчанликка бўлинади. Комбинатив ўзгарувчанлик ота-она гаметаларининг қўшилишидан юзага келади. Ота-она гаметаларнинг қўшилиши натижасида хромосомалар ва генлар тўпламининг турли хил комбинациялари ҳосил бўлади. Одамларда эркак ва аёл гаметаларининг қўшилиш комбинациялари 2 23 га тенгдир. Кроссинговер оқибатида хромосомалардаги генлар бирикишининг янги хилларининг пайдо бўлиши комбинатив ўзгарувчанликка таъсир этувчи омил саналади. Мендель қонунлари, генларнинг ўзаро таъсири, бириккан ҳолда ирсийланиш мавзуларидаги маълумотларнинг аксарият кўпчилиги комбинатив ўзгарувчанликка мисолдир. Генотипик ўзгарувчанликнинг иккинчи хили мутацион ўзгарувчанликдир. Мутацион ўзгарувчанлик. Мутацион назария 1901-1903 йилларда голланд олими Г.де-Фриз томонидан яратилган. Унинг асосий мазмуни қуйидагилардан иборат. Мутация ирсийланадиган, сифат жиҳатдан фарқ қиладиган, турли йўналишдаги ўзгарувчанликдир. У тўсатдан, аҳён-аҳёнда рўй берадиган ўзгарувчанликдир. У организм учун у фойдали, зиён, бефарқ бўлади. Мутация ҳ иллари. Мутацияларнинг бир неча хиллари мавжуд. Чунончи мутация пайдо бўлишига қараб спонтан ва индуцирланган хилларга ажралади. Спонтан мутациялар табиатда инсон иштирокисиз тирик мавжудодларда ахён- ахёнда, тўсатдан рўй бериши мумкин. Меваси тукли шафтолидан меваси туксиз шафтолининг ҳосил бўлиши, нормал оёқли қўй зотидан калта оёқли хили ёки қора танли одамлар оиласидан оқ танли боланинг туғилиши каби ҳодисалар спонтан мутациядан бошқа нарса эмас. Индуцирланган мутациялар организмга физикавий, кимёвий, биологик, механик фактор таъсир этиши натижасида пайдо бўлади. Радиация таъсирида ёки спиртли ичимликларни кўп истеъмол қилиш, гиёҳвандлик билан мунтазам 3

шуғулланган одамларда туғилган, руҳий, жисмоний камомадли болалар ҳам индуцирланган мутацияларга мисолдир. Организмнинг қайси қисмида пайдо бўлишига қараб мутация соматик ва генератив хилларга бўлинади. Соматик мутация тананинг турли қисмларида рўй беради. Баъзи одамларда иккита кўз рангининг бир-биридан бирмунча фарқ қилиши, бир кўзнинг нисбатан катта ёки кичик бўлиши, қўлдаги бармоқлар сонининг ортиқча ёки калта бўлиши, соматик мутацияларга мисолдир. Генератив мутациялар одатда жинсий безлар, гаметаларда рўй беради. Агар бундай мутациялар доминант бўлса, кейинги авлод фенотипида кўзга ташланади. Мабодо генератив мутация рецессив ҳолатда бўлса, уни келгуси авлодда ҳам кузатиш қийин. Унинг фенотипида намоён бўлиши учун бир хил рецессив генератив мутацияга учраган ҳар хил жинсли индивидларнинг гаметалари уруғланишда қатнашишлари лозим. Генотипнинг ўзгаришига қараб мутациялар ген, хромосома, геном ўзгариши билан боғлиқ хилларга ажратилади. Ген мутациялари. Ген деганда у ёки бу оқсил молекуласини, полипептид занжирини синтез қилишда қатнашадиган нуклеин кислота ДНК нинг бир қисми тушунилади. Генлар одатда ҳужайра метоболизмини ўзгартириш орқали белги-хоссалар ривожланишига таъсир кўрсатадилар. Генлар нуклеотидлар тизимидан ташкил топган. Ген таркибидаги бир нуклеотидни иккинчи хил нуклеотид билан ўрин алмашиши, нуклеотидлар сонининг ортиши, ёки камайиши ген мутациясининг пайдо бўлишига сабабчи саналади. Масалан, қизил қон танача - 25-расм бўлмиш ГУА ўрин олганлигидир. Бинобарин триплетдаги, иккинчи нуклеотид А ўрнига У жойлашишининг натижасида ген мутацияси юқорида қайд қилинган касалликни келтириб чиқаради. Бироқ, триплетдаги нуклеотидларнинг алмашиши ҳамма вақт мутацион ўзгарувчанлик ҳосил қилавермайди. Триплет таркибидаги учинчи нуклеотиднинг ўзгариши, чунончи, валин аминокислотанингиРНК даги 4

коди ГУУ триплетнинг учинчи нуклеотиди ўрин алмашиб, код ГУЦ, ГУА, ГУГ ҳолатда бўлган тақдирда ҳам, барибир полипептиднинг махсус жойидан валин ўрин олади. Демак, триплетдаги учинчи нуклеотиднинг ўзгариши геннинг функционал жиҳатдан ўзгармасдан қолишига олиб келади. Бундай мутация, «индамас» мутация номини олган. Мутациялар ген таркибидаги бир ёки бир неча нуклеотиднинг икки ёки кўп маротаба ортиши (дупликация) ёки камайиши ( делеция ) туфайли ҳам келиб чиқади. Одамларда ген мутациясига мисол қилиб гемофилия, дальтонизм, галактоземия , фенилкетонурия , альбинизм каби касалликларни кўрсатиш мумкин. 25-расмда ген мутацияси туфайли эгизакларни турли тана рангига эга бўлиши кўрсатилган. Хромосомалар мутацияси хромосомаларнинг сони, хажми ва тузилишини ўзгариши билан алоқадор. Хромосомалар тузилишини ўзгариши бир хромосома доирасида ёки хромосомалар аро бўлади. Хромосомаларнинг тузилиши ўзгариши уч хил делеция, дупликация, инверсия типида намоён бўлади. Фараз қилайлик бирорта хромосома АВСДЕ F Н қисимлардан тузилган. Агар унинг бирор қисми масалан: ДЕ F Н узилиб қолса, бу делецияга, мободо ана шу узилган қисим бошқа хромосомага қўшилса, бу дупликацияга мисол бўлади. Бир хромосоманинг бирор қисми бошқа қисм билан ўрин алмашса, чунончи, В қисмини ўрнига Д қисм, аксинча Д қисмнинг ўрнига В қисм жойлашса, бундай хромосома ўзгариши инверсия дейилади. 26-расм. Хромосома доирасидаги мутациялар 26-расмда 1-Гомологик жуфт хромосомаларнинг дастлабки ҳолати; 2- DEFH бўлакларининг йўқотилиши; 3-С бўлаги дупликацияси; 4- BCD бўлакларнинг инверсияси; 5- DE бўлакларнинг инверсияси; 6- DE бўлакларнинг инверсия-қайта жойлашиши; Инверсияда хромосома қисмлари узаймайди ҳам қисқармайди ҳам. Унинг баъзи қисмлари хромосомадаги жойини 180 0 ўзгартиради. Кўпгина мутациялар5

фенотипда намоён бўлади. Масалан, одамдаги бешинчи хромосоманинг калта бўлагининг делецияси «Мушук чинқироғи» касалини келтириб чиқаради. Бундай болалар туғилганида йиғлаш ўрнига мушукчалар сингари «миёв-миёв» деган овоз чиқаради. Бу улардаги овоз аппаратининг носоғломлиги белгисидир. Уларда фақат овоз аппаратидагина эмас, марказий нерв системасида ҳам касаллик бўлади. Бу делеция гетерозигота ҳолатда фенотипда намоён бўлади. Бундай касалликка чалинган болалар гўдаклик давридаёқ ўладилар. 4,13,18 хромосомалардаги делеция ҳам оғир ақлий касалликларни пайдо бўлишига олиб келади. Геном мутациялар хромосомалар сонининг ўзгариши билан алоқадор. У икки хил: полиплоидия ва анеуплоидия га бўлинади. Полиплоидия хромосомаларнинг неча карра ортиши билан боғлиқ. Хромосомаларнинг карра ортиғи соматик ҳужайраларда ҳамда гаметаларда рўй бериши мумкин. Агар одамнинг баъзи ҳужайраларда 69 хромосома бўлса, уни триплоид, 92 та бўлса тетраплоид деб аталади. Одам эмбрион ривожланишида муртакнинг 69 хромосомага эга бўлиш ҳоллари рўй бериши аниқланган. Лекин бундай кариотипга эга муртак бир ёки икки ойлигида нобуд бўлади. Дастлаб 60 йилларда бундай кариотипли хомиланинг атиги бир фоизи 6-7 йилгача ривожланиши кузатилган. Триплоид ўғил бола ҳомилалик даврида аниқланган бўлса, ҳозирги пайтга келиб 60 та туғилган триплоид болалар 7 кунгача умр кўриши мумкинлиги аниқланган. Хромосомалари триплоид бўлган болаларда бош мия, юрак, овқат ҳазм қилиш ва бошқа органлар кўп камомадларга эга бўлиб, бу камомадлар боланинг ҳаётчанлигининг йўқолишига олиб келади. Тетроплоид хромосомали болалар жуда кам бўлади. Хромосома тузилишида камчиликлар билан ўлган ҳомилаларнинг атиги 5-6% тетроплоидларга тўғри келади. Улар она қорнида 2 ойликка етар-етмас ўладилар. Адабиётларда қайд этилишича фақат 5 марта, тетроплоид болалар туғилган ва тез орада ўлган. Полиплоидия одатда хромосоманинг узунасига иккига бўлиниш, лекин анофазада икки қутбга тарқалмаслиги натижасида рўй беради. 6

Анеуплоидия хромосомалар сонининг 1,2,3 тага ортиши ёки камайишидан иборат. Анеуплоидиянинг ҳар хилларининг такрорланиш даражаси 15-жадвалда келтирилган. Маълумки, одамда 23 жуфт хромосома, одамсимон маймунларда эса 24 жуфт хромосомалар учрайди. Тахмин қилинишича одамнинг иккинчи хромосомасининг иккита катта ва кичик елкалари шимпанзенинг 12 ва 13 хромосомаларига горилла ва орангутаннинг 13 ва 14 хромосомаларига ўхшашдир. Ана шу маълумотларга асосланиб, баъзи бир олимлар Одамсимон маймунларнинг ногомологик хромосомалари орасида рўй берган транслокациялар одамнинг тарихий жараёнида пайдо бўлишида муҳим роль ўйнаган деган фикрни қувватлайдилар. Одамда анеуплоидиянинг ҳ ар хил турлари ва уларнинг такрорланиш даражаси 15-жадвал Хромосомалар Синдром Янги ту ғ илган чақалоқларда учраш даражаси Аутосомалар 21 хромосоманинг учта бўлиши Даун 1/700 13 хромосоманинг учта бўлиши Патау 1/5000 18 хромосоманинг учта бўлиши Эдварс 1/10000 Жинсий хромосомалар (Аёлларда) Битта Х жинсий хромосомали Шерешев-Тернер 1/5000 Учта Х жинсий хромосомали Х трисомияси 1/700 Тўртта Х жинсий хромосомали Х тетрасомияси 1/700 Бешта Х жинсий хромосомали Х пентасомияси 1/700 Жинсий хромосомалар (Эркаклар) Х YY трисомияли Нормал 1/10007

ХХY трисомияли Клайнфельтер 1/500 ХХYY тетрасомияли Клайнфельтер 1/500 ХХХY тетрасомияли Клайнфельтер 1/500 ХХХХY пентасомияли Клайнфельтер 1/500 ХХХХХ Y гексасомияли Клайнфельтер 1/500 Хромосомалар тузилишидаги ўзгаришларни фарқлантириш учун 1971 йили бўлиб ўтган Париж конференцияси алоҳида рамз (символ)ларни таклиф этади (16-жадвал). Одам хромосома тузилишидаги ўзгаришларни фарқлантирувчи символлар 16 жадвал Del Делеция Der Қурама хромосома Dup Дупликация Ins Инсерция (уланган) R Доира шаклдаги хромосома Inv – ins Ўхшаш нуклеотидлар мажмуаси 180 0 С га ўзгарган Rep Реципрок транслокация Rec Рекомбинант хромосома Rob Ногомологик хромосомаларнинг узун елкаларини транслокацияси T Транслокация Ter Терминал ёки хромосоманинг охирги бўлаги ( pter – калта елканинг охири, qter – узун елканинг охири) ׃ Узилиш лекин қўшилмаган ׃ ׃ Узилиши ва қўшилиш дан гача Мазкур символлар: бўйича тузилиши ўзгарган хромосомалар олдин қавс ичига қўйилади. Масалан, 46 ХХ del ( xq ) – аёллар кариотипи Х хромосома узун елкасининг делецияси, 46 ХУ r (18) эркак организм 46 хромосомаси ва 18 хромосомаси доира шаклида 45 ХХ rob (15,21) 45 хромосомали аёл организми ва 15 ҳамда 21 хромосомаларнинг узун елкалари транлакацияга йўлиққан, 8

46 ХУ t (2:5) q 21: q 31/2 ва 5 акрацентрик хромосомалар ўзларининг центромерини бирлаштириб узун елкалари орасида транслакация рўй берган ва битта метацентрик хромосома ва битта субметацентрик хромосома ҳосил бўлган. Агар кариотипдаги бир хромосома кам бўлса, буни моносомик, битта хромосома ортиқча бўлса трисомик, иккита ортиқча бўлса тетрасомик, учта ва ундан кўп ортиқча бўлса, полисомиклар деб аталади. Одамларда тўлиқ трисомиклар 8,9,13,14,18,21 ва Х ҳамда У хромосомаларда кузатилган. Қайд этилган трисомиялардан фақат 21 ва 22 хромосома трисомиялар ҳаётчан бўлиб, қолган аутосома трисомиялар хомилалик даврида ёки туғилгандан сўнг нобуд бўладилар. Х хромосоманинг 5 тагача бўлган полисомияси эса ҳаётчан бўлади. Моносомикларнинг 20% ҳомиладорликнинг биринчи ойларида ёки ҳомиланинг кейинги ривожланиш даврида ҳалоқ бўладилар. Бундай ўлим генлар бирикишининг бутун бир системасининг (хромосомаларнинг) йўқолиши билан алоқадор. Туғилган фарзандлар орасида моносомиклар учраши мумкин (масалан, Шерешевский-Тернер синдроми). 9

26-расм. Хромосома сонини ўзгариши билан боғлиқ мутациялар (анеуплоидия.А-Патау, Б-Эдварс, В-Даун, Г-Шерешевский-Тернер синдромлари). Хромосомалари анеуплоидия бўлган шахсларнинг пайдо бўлиши тафсилоти шундай. Ташқи, ички таъсирлар туфайли мейоз бўлиниш I анафазасида ва II анафазасида миқдор жиҳатдан ортиқча ва кам хромосомали гаметалари ривожланади. Шундай гаметаларнинг уруғланишда қатнашишлари туфайли гетероплоид зиготалар пайдо бўлади. Шундай зиготалардан Даун, Клайнфельтр, Эдварс, Патау синдромига эга бўлган одамлар ривожланиши мумкин. Бундай касалликларнинг ўзига хос томонлари ҳақида тўхтаб ўтамиз. Даун синдроми да калласи кичик, кўзи қийшиқ, қулоқ супраси кичик, тана ва оёқ-қўллари номутаносиб, панжалар калта, кўпчилигида юрак пароги, ўғил болалар бепушт бўлади. Патау синдромида бош мияда бир қанча камоматлар (пешана бўлаклари, миячанинг ривожланмай қолиши) юрак-томирлар, буйраклар тузилишида бир қанча камчиликлар намоён бўлади. Эдварс синдромида ҳаёт учун ўта муҳим ички органларда, жумладан юрак, ўпка, буйракларда нуқсонлар бўлиши, мияча хужайралари атрофияга учраши кузатилади. Патау, Эдварс касалига дучор бўлганлар ҳомиладорликнинг 4-5 ойларида ўладилар ёки туғилгандан сўнг 70% бир ойгача яшайдилар холос. Клайнфельтер синдроми болаларда ақлий қолоқлик, уруғдоннинг яхши ривожланмаганлиги, терида меланин пигментининг камайиши ҳисобига терининг оқ рангда, кўзнинг ҳаворангда, қўл-оёқ суякларининг узун бўлиши, терида аёлларга ўхшаш ёғ тўпланиши ва овоз майинлиги кузатилади. Одатда Даун синдромида 21, Патау синдромида 13, Эдварс синдромида 18 хромосомалар учтадан, Клайнфельтер синдромида эса жинсий хромосомалардан У битта эмас, иккита, учта бўлиши мумкин. МОДИФИКАЦИОН ЎЗГАРУВЧАНЛИК 10

Ташқи муҳитнинг таъсири натижасида пайдо бўладиган ўзгаришлар модификацион ўзгарувчанлик деб аталади. Модификацион ўзгарувчанлик даражаси ташқи муҳитнинг организмга кўрсатган таъсирининг кучи ва муддатига қараб ҳар хил бўлади. Агар организмга таъсир қилаётган ташқи муҳит омили кучли ва узоқ муддатли бўлса, модификацион ўзгарувчанлик ҳам шунчалик кучли, акс ҳолда кучсиз ифодаланган бўлади. Модификацион ўзгарувчанлик организм ривожланишининг сезгирлик даври юқори бўлганда таъсир этиш орқали унинг йўналишини ўзгартириб юборади. Кўп белгиларга ташқи муҳит узоқ муддат таъсир этиши, бошқа белгиларга эса уларнинг сезгирлиги ошган даврида қисқа муддатда таъсир этади. Модификацион ўзгарувчанлик кўлами генотипнинг реакция нормаси билан чегараланган. Белгининг реакция нормаси – бу маълум генотипга эга белгининг ўзгариш имкониятларининг чегарасидир. Тараққиётнинг маълум вақтларида модификацион ўзгарувчанлик рўй бермаслиги ҳам мумкин. Модификацион ўзгарувчанлик ҳосил қилиш қобилиятига кўра белгилар муҳитга нисбатан турғун ва ўзгарувчан хилларга бўлинади. Ҳар бир белгининг фенотипда намоён бўлиши бир томондан ген фаолиятига, иккинчи томондан организм яшаётган муҳит омилларига боғлиқ бўлади. Ўзгарувчанлик ҳам сифат, ҳам миқдор белгиларга тааллуқлидир. Сифат белгиларнинг ўзгариши бир ёки икки генга боғлиқ . Унинг фенотипда намоён бўлиш даражасига ташқи муҳит омилларининг таъсири жуда кам бўлади. Одамлардаги сифат белгиларига мисол қилиб қон гуруҳлари, кўз ранги, қош шакли ва ҳ.к ларни олиш мумкин. Миқдор белгиларининг ривожланиши эса бир томондан генлар фаолиятига, иккинчи томондан ташқи муҳит омилларига боғлиқдир. Одам гавдасининг ҳажми, бўйчанлиги, миқдор белгилар саналади. Ҳар қандай белги генотип орқали белгиланади. Лекин геннинг белгига кўрсатган таъсир этиш даражаси муҳитга боғлиқ бўлади. Чунончи одамнинг ақл-идроки, феъл-атвори, қобилияти бир томондан ирсиятга, иккинчи томондан ташқи муҳитга боғлиқдир. Одамларнинг психологик ва психофизиологик жиҳатдан турли- туманлигини шаклланишида генетик ва муҳит ўзгаришларининг ўзаро таъсири 11

муҳим аҳамият касб этади. Одамни психофизиологик жиҳатдан ўрганиш психология ва физиология фанларининг вазифасига киради. Модификацион ўзгарувчанлик тавсифлаш учун статистик кўрсатгичлар: белгининг ўртача арифметик ифодаланиши , вариация коэффициенти , дисперция си ҳамда вариация эгри чизиғи ни аниқлаш талаб этади. Ўрганилаётган объектниг умумий тавсифидан ташқари белгининг ўзгариши ҳам баҳоланиши лозим. Экспрессивлик ва пенетранлик. Экспрессивлик ва пенетранлик атамаларини дастлаб Тимофеев-Ресовский фанга киритган. Экспрессивлик деганда геннинг фенотипик ривожланиш даражасини, яъни геннинг таъсир кучи билан белгининг ривожланиш даражаси тушинилади. Экспрессивлик иккала жинсда бир хил ёки ҳар хил, доимий ёки ўзгарувчан хилларга ажратилади. Турғун белгиларга кўпроқ сифат белгилар, ўзгарувчан белгиларга эса миқдор белгилар киради. Ҳар бир организм фенотипи генотипга ва ўзи яшаётган ташқи муҳитга боғлиқ. Белгилар ўртасидаги тафовут генотипга боғлиқ бўлган ҳолларда ҳам уларнинг намоён бўлиши учун ташқи муҳитнинг маълум шароити зарур. Аксинча белгилар ўртасидаги тафовут кўпроқ ташқи муҳитга боғлиқ бўлган ҳолларда ҳам, бу белгилар генотип томондан белгиланишини унутмаслик керак. Масалан, тоғлик жойларда пасттекисликка қараганда қонда гемоглабин ва эритроцитлар 30% ортиқ бўлади. Бироқ эритроцитлар миқдорининг ўзгариши кислороднинг парциол босими билан узвий боғланган бўлиб, у генотип билан белгиланади. Худди шунингдек, одам бўй узунлигидаги фарқ генетик омиллар билан белгилансада, у озиқланиш ва иқлим шароитларига қараб ўзгаради. Бинобарин, белгининг ривожланишида генетик омиллар ва ташқи муҳит таъсирини билиш учун белгининг реакция нормасини таҳлил қилиш зарур. Агар бир хил генотипли организмларда белгининг ифодаланиши турлича бўлса, у ҳолда иккала жинсда экспрессивлик бир хил ёки ҳар хил, доимий ёки тебранувчан ҳолатда бўлади. Мазкур ген таъсирида ривожланган белгида ўзгариш содир бўлмаса, у ҳолда турғун экспрессивлик кузатилади. Чунончи АВО қон гуруҳларининг экспрессивлиги турғун саналади. Экспрессивликнинг иккинчи хили ўзгарувчан 12

ёки тебранувчан экспрессивлик ҳисобланади. Уларнинг келиб чиқиш сабабларига ташқи муҳит, генотип (генларнинг ўзаро таъсири) киради. Экспрессивлик даражаси миқдор жиҳатдан статистик кўрсатгичлар ёрдамида баҳоланади. Экспрессивликнинг ўзгаришининг четки вариантлари пенетранлик орқали аниқланади. Пенетранлик маълум ген аллелининг миқдор жиҳатдан пайдо бўлиш эхтимоллигидир. Популяция таркибидаги организмларда белгилар ҳамма организмларда ёки айрим гуруҳ организмларда намоён бўлади. Масалан, туғма сон суягининг чиқиши 25% ёки бошқача айтганда, шу ген бор генотипларнинг 1/4 қисмида фенотипик жиҳатдан намоён бўлади. Тўлиқ бўлмаган пенетранликка мисол қилиб жинс билан чекланган белгиларни олиш мумкин. СО Ғ ЛОМ АВЛОД ВА УНИНГ КАМОЛИ Ҳар бир одамнинг шахсий тараққиёти ёки онтогенези эмбрионал ва постэмбрионал босқичлардан ташкил топган. Эмбрионал босқич тўлалигича биологик омилларга боғлиқ. Кейинги 50 йил мобайнида экологик вазиятнинг кескинлашуви фақат ўсимлик ва ҳайвонларга эмас, балки одамлар ҳаётига ҳам хавф солмоқда. Бутун дунё Соғлиқни Сақлаш Ташкилотининг маълумотларига кўра 1990 йилда туғилган болаларнинг 9/10 да ҳар хил даражадаги генетик нуқсонлар борлиги маълум бўлган. Ирсий касаллик билан болаларнинг туғилиш эҳтимоллигини аниқлаш, унинг олдини олиш чора-тадбирларни белгилашда тиббиёт-генетик маслаҳат муҳим аҳамият касб этади. Бошқа ривожланган мамлакатлар сингари Ўзбекистонда ҳам тиббиёт институтлари, йирик поликлиникалар қошида бундай тиббиёт-генетик маслаҳатхоналари фаолият кўрсатмоқда. 13

Тиббиёт-генетик маслаҳат, турмушга чиқаётган оилани режалаштириш, ирсий касаллик билан болаларнинг туғилиш эҳтимолини аниқлаш ва унинг олдини олиш чора-тадбирларини белгилашга қаратилган. Тиббиёт-генетик маслаҳат тўрт босқичдан иборат. Биринчи босқич ташҳис қўйишга оиддир. 17-жадвал Ота-она генотиплари аниқ бўлганда ҳ ар хил ирсийланиш типлари орқали касалликнинг фенотипда намоён бўлиши Касалликн и ирсийлани ш типи Ота генотип и Она геноти пи Ў ғ иллар Қизлар каса л со ғ (ташувчи ) Сопп а со ғ Каса л со ғ (ташувч и) сопп а со ғ Аутосома доминант АА АА 1 1 AA A a 1 1 AA aa 1 1 A a AA 1 1 A a A a 3/4 1/4 3/4 1/4 А а аа 1/2 1/2 1/2 1/2 аа АА 1 1 аа А а 1/2 1/2 1/2 1/2 аа аа 1 1 Аутосома рецессив АА АА 1 1 АА А а 1/2 1/2 1/2 1/2 АА аа 1 1 А а АА 1/2 1/2 1/2 1/2 А а А а 1/4 1/2 1/4 1/4 1/2 1/4 А а аа 1/2 1/2 1/2 1/2 аа АА 1 1 аа А а 1/2 1/2 1/2 аа аа 1 1 Жинсий Х хромосома билан А АА 1 1 А А а 1/2 1/2 1 А аа 1 1 а АА 1 1 а А а 1/2 1/2 1/2 1/214

бириккан доминант генга бо ғ лиқ а аа 1 1 Жинсий Х хромосома билан бириккан рецессив генга бо ғ лиқ А АА 1 1 А А а 1/2 1/2 1/2 1/2 А аа 1 1 а АА 1 1 а А а 1/2 1/2 1/2 1/2 а аа 1 1 Ташҳис қўйишда ноаниқликка йўл қўймаслик учун одам генетикасининг генеологик, цитогенетик биокимёвий методларидан фойдаланилади. Хусусан генеологик метод ёрдамида тиббиёт-генетик маслаҳат олиш учун келган йигит ва қиз уларнинг ота-оналари, ака-укалари, опа-сингиллари зарур бўлган пайтда амакилар, холалар, уларнинг фарзандлари қандай касаллик билан оғриганликлари суҳбат давомида ёки тиббиёт-генетик томонидан тузилган махсус саволлари бор анкеталарни тўлдириш орқали ташҳис қўйилади. Бу билан чекланмай ташҳис қўйишда цитогенетик метод ҳам қўлланилади. Бунда ота-она ва фарзандлар хромосомаларининг сони уларнинг ҳажми, ташқи шакли текширилади ва соғ одамлар кариотипи билан таққосланади. Биокимёвий лабораторияда эса, қон ва пешоб текширишдан ўтказилади ва олинган натижалар таҳлил қилинади. Шундан сўнг, маслаҳатга келган шахслар касалига ташҳис қўйилади. Тиббиёт-генетик маслаҳатнинг иккинчи босқичида, ота-онанинг ташҳисида кўрсатилган касалликка чалиниш эҳтимолини билиш учун унинг доминант, ёки рецессив генларга боғлиқлиги, уларнинг аутосома ёки жинсий хромосомада локализация қилинганлиги диққат марказида бўлади. 18-жадвал Кўп генларга бо ғ лиқ айрим касалликларнинг яқин қариндошлар нико ҳ идан ту ғ илган фарзандларда пайдо бўлиш э ҳ тимоли (фоизлар ҳ исобида)15

Хасталик Баъзи ҳ олларда қариндошлар орасидаги ту ғ илган фарзандларнинг касалланиш фоизи Маймоқлик 2% Ғилайлик 15% Болалар фалажи 2-3% Туғма сон суягининг чиқиши Аёл пробандларда Ака-укаларда 1% Опа-сингилларда 5% Эркак пробандларда Ака-укаларда 5% Опа-сингилларда 7% Эпилепсия 3-12% Шизофрения Ота-онанинг биттаси касал бўлса 10% Ота-онанинг иккаласи касал бўлса 40% Ака-ука, опа-сингилларда тасодифий ҳолатларда 12,5-20% Ирсийланиши ноаниқ гаранглик Ака-укалар, опа-сингилларда тасодифий ҳолатларда 17% Авлодларда Ота-онанинг биттаси гаранг бўлса 3-10% Ота-онанинг иккаласи гаранг бўлса 10-30% Яра касаллиги Меъдада 7,5% Ўн икки бармоқли ичакда Катта ёшлиларда 9% Болаларда 3% Аллергик касалликлар Атипик дерматит 16% Бронхиал астма 8-9% Бир ген таъсирида пайдо бўладиган ирсий касалликларнинг туғилажак фарзандларда учраш эҳтимоли назарий жиҳатдан ҳисоблаб, тахмин қилинсада, кўп ген фаолияти туфайли келиб чиқадиган касалликларнинг келгуси авлодларда учрашлик эҳтимоли тўпланган эмпирик маълумотлар асосида белгиланади. Ҳозирги вақтга келиб кўп генлар таъсирида келиб чиқадиган шизофрения, 16

эпилепсия ва бошқа шу сингари полиген касалликлар ҳақида етарли маълумотлар тўпланган. Уларга асосланиб ота-она, туғилган фарзандлар ҳамда яқин қариндошларнинг соғлигига қараб махсус жадваллар яратилган бўлиб, унда касалга чалиниш фоизи кўрсатилган. Ген касалликлари билан бир қаторда одамда хромосомалар сони, тузилишининг ўзгариши билан боғлиқ ирсий касалликлар ҳам учрайди. Хромосома касалликларининг учраш даражаси онанинг ёшига боғлиқ эканлиги ҳозирги пайтда аниқланган. Тиббий-генетик маслаҳатнинг учинчи босқичида туғилажак фарзандларнинг касалликка чалиниши ёки чалинмаслиги тўғрисидаги хулоса тахмин қилинаётган касалликнинг ирсийланишига оид генетик қонунларга ва амалда шу касаллик билан туғилган болалар тўғрисидаги маълумотларга асосланади. Агар туғилажак фарзандларнинг касалланиши 0-10% бўлса, хатар паст, 11-20% бўлса ўртача, 21% дан кўп бўлса, юқори саналади. 19-жадвал Онанинг ёшига қараб 13,18,21 хромосомаларнинг учтадан бўлиши билан алоқадор Патау, Эдварс ва Даун синдромларининг фарзандларда учраш фоизини ўсиб боришига оид Онанинг ёши Касалланиш фоизи 19 ёшгача 0,08 20-24 ёшгача 0,06 25-29 ёшгача 0,1 30-34 ёшгача 0,2 35-39 ёшгача 0,54 40-44 ёшгача 1,6 45 ва ундан ортиқ ёш 4,2 Тиббий-генетик маслаҳатнинг турлича босқичида врач-генетик ўз хулоса маъносини атрофлича тушунтиради ва мурожаат қилган одамларнинг бирор қарорга келишига кўмак беради. Тиббий-генетик маслаҳатда пренатал ташҳис муҳим ўрин тутади. Чунки, бу усулни қўллаш туфайли ирсий касали бор болаларнинг туғилишининг 17

камайишига эришиш мумкин. Пренатал ташҳис тубандаги ҳолатларда мақсадга мувофиқ ҳисобланади. 1. Ота-оналарнинг бирида бўлган доминант ген мутацияси оқибатида биокимёвий бузилиш билан боғлиқ касаллик бор бўлганда. 2. Онанинг ёши 35 дан юқори бўлганида. 3. Ота ва оналар яқин қариндош бўлганда. 4. Ота ёки онанинг мутагенлар ва тератогенлар бўлганлиги (айниқса онанинг ҳомиладорлик даврида) аниқланганда. 5. Бола ташлаш ҳоллари маълум бўлганда. Пренатал ташҳисда амниоцентез методи айниқса, самарали ҳисобланади. Амниоцентез ирсий касалликнинг ҳомила даврида аниқлаш методи саналади. У ҳомиладорликнинг 15-17 ҳафталарида қўлланилади. Одатда бу даврга келиб амниотик суюқлигида ҳомиланинг етарли миқдорда тирик ҳужайралари бўлади. Амниатик суюқликни жарроҳлик шприци орқали зарур миқдорда олиш мумкин. Ҳомиланинг жинсини аниқлаш учун 2-5 мл амниотик суюқлиги етарлидир. Олинган амниотик суюқлик цетрофугада айлантирилгач, унинг чиқиндиси томчи- томчи шаклда буюм ойнасига томизилиб, қуритилади ва жинсий хромосомаларни аниқлаш мақсадида бўялади. Бу усул ёрдамида Х жинсий хромосома генлари билан боғлиқ ирсий касалликларни аниқлаш имконияти туғилади. Ҳомиланинг кариотипини билиш учун 15-20 мл амниотик суюқлик кифоя қилади. Суюқликдаги ҳужайралар юқорида қайд қилинган усулда ажратиб олингач, улар икки хафта давомида сунъий муҳитда ўстирилади. Шундан сўнг, махсус методика бўйича улардан препарат тайёрланиб, хужайралари метафаза ҳолатда бўлганларни цитогенетик таҳлил қилинади. Текширилаётганда лейкоцит ҳужайраларда хромосоманинг сони ва тузилиши бўйича жиддий нуқсонлар аниқланган тақдирда бундай ҳомиласи бор аёлга хомиланинг бундан кейинги ривожланишини тўхтатиши тўғрисида маслаҳат берилади. (27-расм) Амниоцентездан ташқари пренатал ташҳис ультратовуш, фетоскопия методларидан ҳам фойдаланилади. 18

Ультратовуш методи (УЗИ) муҳитнинг суюқ ва қуюқ бўлимларида ультратовуш тўлқинларининг ҳар хил акс этиш натижасида экранда уларнинг тасвирини қўриш тамойилига асосланади. Фетоскопия эса махсус оптик асбоби бор эластик зонд ёрдамида она қорнидаги ҳомиланинг кузатиш методидир. Шуни қайд этиш лозимки, Ўзбекистон ҳукумати болаларнинг соғлом бўлиши учун доимо ғамхўрлик қилиб келмоқда. Болаларнинг вояга етказиш учун оналарга бериладиган декрет муддатини 3 йилгача узайтириши, ёш болаларга бериладиган нафақа пулини йилдан-йилга ошира бориши, ниҳоят Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан 2000 йил 15 февралда соғлом авлод дастури тўғрисида 46-сонли қарор қабул қилиниши бунга ёрқин мисолдир. Ана шу қарорни бажариш бўйича Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим Вазирлиги 2000-2005 йилларга мўлжалланадиган бир қанча тадбирлар режасини туздилар. Қабул қилинган режага биноан, эрта ва қариндош уруғлараро никоҳнинг олдини олиш, ёшлар ўртасида репродуктив саломатлик ва соғлом оилани шакллантириш ва бунда эркакларнинг маъсулияти, ролини ошириш, ота- оналарни дам олиш масканларини қайта таъмирлаш, вояга етмаганлар орасида ҳуқуқбузарлик, генекологик касалликларнинг олдини олиш каби тадбирларни амалга ошириш режалаштирилган. 27-расм. Амниоцентез-ирсий касалликларга пренатал метод ёрдамида ташҳис қўйиш Юртимизда «Таълим тўғрисида» ги қонун, «Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури» нинг қабул қилиниши миллий истиқлол ғояси, асосий тушунча ва 19

тамойиллар рисоласи ўсиб келаётган ёш авлоднинг ҳар томонлама баркамол бўлиб шаклланишига қаратилган. Табиийдирки, мазкур қонунлар, қарорлар, фармойишлар, дастурлар ўз-ўзидан ёшларни комил инсон қилиб вояга етишлари учун етарли эмас. Катталар Президентимиз кўрсатмаларига, қабул қилинган қонунлар, дастурлар асосида ёшларга таълим-тарбия беришлари, уларнинг нотўғри ривожланишларига йўл қўймасликлари керак. Ҳозирги вақтда ота-оналар, мактабгача тарбия муассасаси ходимлари, ўрта, умумтаълим, олий мактаб ўқитувчилари, кенг жамоатчилик олдида ҳар бир ўғил қиз онгига миллий истиқлол ғоясини сингдирмоқ, уларни ўз тарихини, қадриятларини; урф-одатларини яхши биладиган, она Ватанга, халқига садоқатли, билимдон, меҳнатсевар қилиб тарбиялашдек муҳим вазифа турибди. Бу вазифани уддалай олиш учун ёшларимиз генотипида тўлиқ ирсий салоҳият мавжуд. Чунки дунё бўйича фан, маданият, руҳият оламида донг таратган буюк олимлар Абу Наср Форобий, Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Сино, Мирзо Улуғбек, шеърият мулкининг султони Мир Алишер Навоий, давлат бошлиғи, миллий давлатчиликга асос солган сохибқирон Амир Темур, буюк давлат бошлиғи ва шоир Заҳириддин Муҳаммад Бобур бизнинг бобоколонларимиз бўлиб, улардаги хромосомалар, нодир генлар ҳозирги ёшлар генотипида ҳам мавжуд. Албатта одамдаги генотипик имкониятларни фенотипда намоён бўлиши ташқи-ижтимоий омилларга боғлиқ. Мустабидлик йилларида бундай ижтимоий омиллар чекланган бўлса, Ўзбекистон Мустақилликка эришгач, Ўзбекистон хукуматининг, шахсан Президент И.А.Каримовнинг диққат-эътибори ёшларнинг ҳар томонлама камол топиши учун зарур бўлган барча шароитларни яратишга қаратилгандир. 20

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Айала Ф., Кайгер Дж. Современная генетика. М.: Мир 1987. В 3 2. А.Т.Ғофуров, С.С.Файзуллаев, Х.Холматов. Генетикадан масала ва машқлар.-Т.: ¡қитувчи, 1991. 3. Биологический энциклопедический словарь.- М., 1986. 4. Бочков Н.П., Захаров А.Ф., Иванов В.И. Медицинская генетика. - М.: Медицина, 1984. 5. Бочков Н.П., Чеботарев А.Н. Наследственность человека и мутагена внешней среды. - М., 1989. 6. Гладкова Т.Д. Элемент кожного рельефа пальцев и ладоней в группах родственников. - М.: Наука, 1964. 7. Головачев Г.Д. Наследственность человека и внутриутробная гибель. - М.: Медицина, 1983. 8. Головачев Г.Д. Соотношение полов у человека и отбор, связанный с полом при рождении Генетика. – 1978. - т 14. - № 11. 9. Грин Н., Стаун У., Тейлор Д. Биология в 3 томах. М.: Мир 1990. 10. Гуськов Е.П., Шкурат Т.П. Нестабильность генома соматических клеток человека как адаптивная норма Успехи современной биологии. – Т. 108.- Вып 215., 1989. 11. Залатаева Т.А., Будяков В.И. Дерматоглифика как метод исследования в медицинской генетике: Учебное пос. - М.: Центральный институт усовершенствования врачей, 1976. 12. Захаров А.Ф., Бенюш В.А., Кулешов Н.П., Барановская Л.И. Хромосомы человека Атлас - М.: Медицина, 1987. 13. Карузина.И.Т. Генетика асослари (¢қув қ¢лланма.)-Т.:Медицина, 1989. 14. www.ziyonet.uz 21

O'xshashlar

Ирсият ва ўзгарувчанлик, хужайра назарияси

Тур ва унинг таркиби

Генетик материалнинг ўзгарувчанлиги

Хашоратлар анатомияси ва биологияси. ўрмон зараркунандаларига қарши кураш усуллари ва воситалари

Биомеханика фани ва унинг ривожланиши