Тур ва унинг таркиби - Biologiya - Referatlar

Тур ва унинг таркиби

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

219 KB

Ko'chirib olish

Тур ва унинг таркиби Режа: 1. Тур тушунчасининг таърифи 2. Тур тушунчасининг ривожланиш тарихи 3. Тур мезонлари

Табиатда ўсимликлар билан ҳайвонлар тури ниҳоятда кўп бўлишига қарамай, ҳозирча тирик организмларнинг жуда оз турлари ҳар томонлама ўрганилган. Шу сабабли, ҳар бир тур-нинг ўзига хос томонларини қамраб олган тур таърифи ҳануз-гача яратилмаган. Тўғри, биология фани тарихида турга жуда кўп таърифлар берилган. Бироқ кўпчилик ҳолларда бу таъриф-лар турнинг айрим белгилари ёки мезонларига асосланган холос. Турни таърифлашда икки хил: типологик ва соф назарий эволюцион концепциялар мавжуд. Турнинг типологик концеп-циясида асоснй мақсад бир турни бошқа турдан ажратиш ҳи-собланади. Эволюцион нуқтаи назардан турга таъриф беришда, тур ҳаётнинг мавжуд асосий формаси эканлиги ва унда маълум даражада эволюция жараёни рўй бериши диққат-марказида туради. Турга берилган бу икки хил таърифдаги ўзаро қарама-қаршилик шундан иборатки, турни билиш учун қўлланилган типологик концепцияда унинг турғун белги-хоссалари, яъни статиклиги эътиборга олинади. Турга берилган таърифнинг эволюцион концепциясида эса унинг динамик характеристикаси диққат марказида бўлади. Систематиклар томонидан турга берилган таърифлар ичида умумий ва айрим организмлар гуруҳи (масалан, микрооргани- змлар, сувўтлар, замбуруғлар, ҳашаротлар ва ҳоказолар) га хос хусусий таърифлар бор. Лекин бу таърифларнинг ҳаммасида ҳам ҳар хил турларни бир ёки кўп белгиларига қараб фарқ қилишга асосланилади. Берилган таърифларда турнинг умумий ва хусусий белгилари кўпинча аралаштириб юборила-ди. Майрнинг ҳаққоний мулоҳазасига кўра, «...бирорта система-тик материалдан барча систематик ҳамкасблар учун мақбул бўлган умумлашган хулосага кела олмайди»1. Ҳозирги вақтда тур ичидаги бирликлар популяциялар ҳамда улар гуруҳларининг мураккаб интеграциясидан иборат систе-ма сифатида эътироф этилади. Турни бундай кенг политипик маънода таърифлаш уни характерлаш

учун ягона типик нусха етарли, деб ҳисоблаган типологик концепциядан тубдан фарқ қилади. Политипик турлар ҳақидаги тасаввурлар вужудга ке- лиши туфайли турга морфологик фарқига қараб эмас, балки популяциялар орасидаги жинсий боғланишларга қараб таъриф берила бошлади. Бу таърифда «биологик тур» тубандаги хосса-ларни ўзида мужассамлаштирган бўлиши керак: 1. Биологик тур жинсий йўл билан кўпаядиган формаларда мавжуд. 2. Тур ўзаро қариндош бўлган битта ёки бир нечта популяциядан ташкил топган. Популяцияга мансуб организмлар ўртасидаги муносабат кўпайиш жиҳатдан бир-бирига боғлиқ бўлишдан иборат. Бир турга мансуб популяцияларнинг бошқа турга мансуб популяциялардан жинсий томондан алоҳидаланиши биологик турнинг асосий мезони бўлиб хизмат қилади. Биологик турникг бу таърифида бир қанча жиддий камчи-ликлар бор. Улар тубандагилардан иборат: Жинссиз йўл билан кўпаювчи организмларда турлар мав жудлиги юқоридаги таърифларда инобатга олинмайди. Уз популяциясидаги. бошца организмлар билан чатишмайдиган мутант формалар тур даражасига кўтарилиши ҳисобга олинмаган. 3. Мустақил эволюция жараёнида ўзига хос морфологикфизиологик белгиларга эга бўлган ва анча илгари мустақйлла шиб олган географик ва экологик ирқлар тур деб тан олинмай ди. Эволюцион концепция асосида турга назарий (абстракт) таъриф берилади. Бу таърифда тур асосан эволюцияланувчи бирлик сифатида олинди. Масалан, Симпсон мулоҳазасига кўра, тур дейилганда, бир ота-она организмларнинг бошқа ота-она организмлардан мустақил равишда тарихий ривожланган ва ўз эволюцион тақдирига, йўналишига эга бўлган изчил популяциялари қатори тушунилади.

Албатта, бу таъриф абстракт таъриф бўлиб, уни амалда қўллаб бўлмайди. Чунки унда бир турнинг морфологик, физиологик, экологик жиҳатдан иккинчи турдан фарқ қилиши ўз ифодасини топмаган. Турни таърифлашда мавжуд иккита, яъни амалий ва соф назарий йўналишни ўзаро бир-бирига қўшиш масаласи ҳануз-гача ҳал бўлмаётир. Шу сабабли турни таърифлашда кўп то-монлама тавсиф диққат марказида бўлади. Аввало, турга уму-мий таъриф беришда, албатта, унинг статикаси ва динамикаси ягона бирликнинг қарама-қарши хоссалари сифатида эътибор-га олиниши, шу билан бир қаторда тур эволюция жараёнининг асосий босқичи эканлиги ҳамда органик оламда эволюция жа-раёни популяция — тур даражасида амалга ошиши диққат марказида бўлиши керак. Айтилганларни эътиборга олиб, тур тўғрисида мулоҳаза юритганда, унинг қуйидаги хоссаларига алоҳида эътибор бериш кераклигини кўрсатди. Ҳар бир тур эволюциянинг сифат жиҳатдац фарқ қилувчи босқичи бўлиб, ўз мустақиллиги билан характерланади. Тур умумий ёки ажралган ареалда тарқалган, ўхшаш морфологик-физиологик белгиларга эга ҳамда ўзаро чатиша оладиган ин-дивидлар йиғиндисидан ташкил топган. Табиатда турлар урчи-ши жиҳатдан бир-биридан тамомила чегараланган, шу сабаб-ли улар чатишмайди. Турга берилган бу таърифга яна айрим қўшимчалар киритиш лозим. Ҳар қандай тур ўзининг генотипик системасига, «генотипик бирлигига» эга. Ҳар бир тур бошқа турлардан алоҳида мавжуд бўлмай, бал-ки маълум биогеоценоз таркибига киради ҳамда ўзига хос ге-нотипик системага зга. Кўп турлар политипик тур ҳисобланади ва белгилари билан фарқ қилувчй ҳар хил организмлар гуруҳ-лари (популяциялар)дан, айрим вақтларда кенжа тур даража-сига кўтарилган формалардан ташкил топади.

Хулоса қилиб айтганда, турлар амалда морфологик, физио-логик, экологик, генетик белги-хоссалари, географик тарқали-ши билан бир-биридан фарқ қилади. Умуман турга берилган таърифни жинсий йўл билан кўпаювчи, четдан чангланувчи ор-ганизмлар турига нисбатан тўлик, қўллаш мумкин. Партеноге-нез йўли билан кўпаювчи ёки ўз-ўзидан чангланувчи организм- ларга нисбатан эса тўлиқ қўллаш жуда қийин. Бундай орга-низмларда маълум территорияда тарқалган умумий эволюцион қисмат билан боғлиқ бўлган яқин биотиплар системаси жинсий кўпаювчи, четдан уруғланувчи организмлардаги тур тушунча-сига тенг келади. Қадимги ўсимлик, ҳайвон турлари кўп ҳолларда асл нусхасини тиклаш йўли билан аниқланади. Бунда, асосан, уларнинг морфологик белгиларига алоҳида эътибор берилади. Тур белгилари топилган оралиқ формалар кўзга кўринадиган морфоло-гик ўзгаришларга эга бўлгандагина намоён бўлади. Палеонтологик нуқтаи назардан олганда, турга кирувчи организмлар маълум майдондагина эмас, балки шу билан бир вақтда маълум тарихий давр ичида ҳам тарқалган бўлади. Кейинги ҳолат тур критериясини яқин қариндошлик маъносидан маҳрум қи-лади. Айтилган мулоҳазалар тур таърифини палеонтологияда қўллашда жиддий қийинчиликлар борлигидан далолат беради. Эволюцион назария учун органик оламнинг тарихий ривож- ланишини таъминловчи бошланғич эволюция омиллари ти-риклик (ҳаёт) нинг қайси даражаеига таъсир этиши туфайли рўй бериши ҳақидаги фикрлар ҳам муҳим аҳамиятга эга. Би-роқ «тузилиш-уюшиш даражаси» кўпинча биологияда ҳар хил талқин қилинади. Масалан, молекуляр биологиянинг ривожла-ниши билан баъзи биологлар турнинг сифат жиҳатдан ўзига хос уюшиш даражаси молекуляр даражадир, тирикликнинг бошқа уюшиш даражалари эса молекуляр даражанинг оширил-ган ифодаси, деб талқин қиладилар1. Тириклик тузилишининг бошқа даражаларини ҳам

абсолютлаштиришга уринишлар мав-жуд. Тирикликнинг тузилиши даражасини классификациялаш-да ҳам олимлар ўртасида ихтилофлар бор. Бундай ихтилофлар-га қарамай, барча олимлар популяция — тур даражасида ор-ганизмлар узоқ вақт ўз-ўзини кўпайтира олиши ва эволюцион янгиланиш рўй беришини эътироф этадилар. Завадскийнинг турга берган таърифида бу масала асосий ўринда туради. Унинг таърифига кўра, тур ҳаётнинг мавжуд асосий формаларидан бири бўлиб, юқори тузилиш — уюшиш даражасидан ташкил топган. У статик томондан детерминация қилинган системадан иборат бўлиб, табиий.танланишнинг таъсир майдони ҳисобла-нади. Тур узоқ вақт ўз-ўзидан кўпая олиш, яшаш ва мустақил ривожланиш қобилиятига эга. Тур эволюция жараёнининг сифатли босқичи бўлиб, ички жиҳатдан қарама- қаршиликдан иборат. Эволюция натижаси сифатида у нисбатан турғун, маълум шароитга мослашган, ге-нетик жиҳатдан бошқа турлардан мустақил ҳолда иамоён бў-лади. Шу билан бирга, тур эволюциянинг актив ташувчиси ва эволюция жараёнининг босқичи сифатида динамик характер-га, ноаниқ чегарага эга ва ўзгарувчан бўлади2. Завадский то-монидан берилган бу таъриф тур нақадар кенг ҳажмли, ўз моҳияти жиҳатидан қарама-қарши эканлигини кўрсатади. 2. Тур тушунчасининг ривожланиш тарихи К. М. Завадский уқтиришича, тур ҳақидаги билимларнинг ривожланиш тарихида 6 босқични фарқ қилиш керак. Турни ўрганишдаги биринчи босқич антик дунёдан бошланиб, XVIII аср бошида якунланди. У даврларда тур тушунчаси эндигина пайдо бўлиб, бу ибора остида ҳайвонлар билан ўсимликларнинг катта гуруҳига кирувчи кичик гуруҳларни тушунил-ган. Антик дунё табиатшунослари орасида тур тушунчаси бор-лиги Аристотель томонидан ҳайвонларни 500, Теофраст томонидан ўсимликларни 400 турга бўлинганлигида кўзга ташланади. .XVII

аср охирида ҳам тур сўзи худди антик дунёдаги каби ноаниқ маънода қўлланилган. Турни ўрганишда иккинчи босқич Джон Рей ишларидан бошланиб, Линней тадқиқотларигача бўлган даврга тўғри келади. А. Цезальпи дастлаб ўсимликлар системасини тузган бўлса-да, бироқ тур тўғрисидаги биринчи таъриф Джон Рей иш-ларида учрайди. Унинг асарларида морфологик жиҳатдан ўх-шаш, ўз ўхшашлигини наслда сақловчи организмларнинг энг кичик тўплами тур деб таърифланади. У даврда бир тур бошқа турга, масалан, ғўза ўсимлигининг меваси пишганда қўзичоққа Е айланади, деган ибтидоий трансформистик ғоялар фанда кенг ўрин олганлиги сабабли турнинг ўзгармаслиги, турғунлиги тан олинмас эди. Турни ўрганишнинг учинчи босқичи Линней номи билан боғлиқ. У хилма-хил ўсимлик ва ҳайвонларни текшириб, тур f оргакик оламнинг барча вакиллари учун характерли эканлиги-ни эътироф этди. У барча ўсимликлар ва ҳайвонлар авлодлари турлардан иборат бўлиб, табиат ҳосиласи эканлигини, инсон онги натижаси эмаслигини таъкидлади. Тур, Линней фикрича; ўзаро қариндош, тузилиши жиҳатдан ўхшаш, урчиганда узлуксиз ўзига ўхшаш насл ҳосил қилувчи организмлар гуруҳидан иборат. Турлар табиатда реал ва турғундир. Турларнинг нис-батан турғунлигига асосланиб Линней, сўнгра Ж. Кювье турлар мутлақ ўзгармас, деган хулосага келдилар. Линней тадқиқотла- рида турнинг алоҳидалиги, чегараланганлиги тан олинди. 5у алоҳидаланиш турнинг морфологик ва физиологик мезонларни ишлаб чиқиш учун замин вазифасини ўтади. Эволюцион назариянинг пионери бўлмиш Ламарк ботаника соҳасида ишлаган даврда табиатда турлар реал, ўзгармас экан-лигига шубҳа қилмади. Лекин кейинчалик у зоология соҳасида тадқиқот ишларини бошлагандан сўнг органик оламда эволюция жараёни содир бўлиши ғоясини қабул қилди

ва мазкур ғояни турнинг табиатда реаллиги ғоясига қарама-қарши қўйиб, номинал доктринани илгари сурди. У «Мен узоқ муддат табиат-да турлар турғун, деб ўйладим, эндиликда эса бу нотўғри эканлигига табиатда индивидлар борлигига ишондим» деб ёз-ган эди (К. М. Завадский «Вид и видообразование. Л., 1968,35- бет). Дарвиндан олдин кўпгина биологлар турнинг турғунлигини эътироф этдилар, улардан бирортаси турлар ўзгарадими ва бу жараён қандай кечади, деган муаммони ҳал эта олмадилар. Модомики, табиатда тур реал экан, демак, у ўзгармасдир, де-ган ғоя XIX асрнинг 60- йилларигача ҳукмронлик қилди. Чунки Дарвингача биология фани тур ичидаги формаларнинг табақаланишига оид кенг ва аниқ далилларга эга эмас эди. Дастлаб-ки зволюционистлар (Ж. Бюффон) табиатда турларнинг ўзга- ришини тан олиб, уларнинг реаллигини инкор этдилар. Улар фикрича тур ибораси инсон томонидан ўйлаб топилган тушун-ча, холос. Шунга кўра, ҳар қандай система шартли ҳисобланади. Юқорида келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, Дарвингача биология фанида тур табиатда мавжуд (реал) ҳамда унга қарама-қарши тур ибораси мавҳум, шартли тушунча, деган икки хил фикр шаклланди. Тур тўғрисида мулоҳаза юритилар экан, систематикада қўл- ланиладиган тур назарияси билан турнинг амалий намунасини бир-биридан фарқ қилиш лозим. Одатда, тур назарияси дейил ганда, турнинг моҳияти, ҳар хил кўриниши ҳақидаги тасаввур- ляр: турнинг амалий намунаси дейилганда эса тур бирлиги, яъни чегараси кўламини аниқлаш мақсадида систематиклар амалда қўллайдиган қисқача кўрсатма тавсифи тушунилади. Дарвинизмгача бўлган даврда ана шу икки тушунча тенг маънода ишлатилиб келинди. XVIII аср ўртасидан то XIX аср охиригача систематиклар турни аниқлашда асосан морфологик кўрсатма, қисман физио-логик кўрсатма тавсифидан

фойдаланиб келдилар, Морфологик кўрсатма тавсифининг қўлланилиши туфайли фанда турни аниқлашда икки йўналиш пайдо бўлди. Морфологик монотипик тур кўрсатма тавсифи тур кейинчалик бошланғич таркибий қисмларга ажралмайдиган, тузилиш жиҳатидан ўхшаш орга-низмлардан иборат, деган ғояга таянади. Тур морфологик жи-ҳатдан фарқ қилувчи нусхалардан ташкил топган, деган ғоя политипик турнинг кўрсатма тавсифи асосини ташкил этади. XIX асрнинг ўрталарига келиб, политипик тур тушунчаси био-логлар ўртасида кенг тарқалди. Тур муаммосини ҳал этишдаги тўртинчи босқич 1860—1890 йилларга тўғри келиб, у Дарвин тадқиқотлари билан узвий боғлиқ. Дарвин ўша даврда олимлар ўртасидаги турлар табиатда реал ёки эмаслиги тўғрисидаги баҳсга тўхталиб, ўсимлик ва ҳайвон турлари ўз ривожланиши билан бир хил эмаслигини, табиатдаги баъзи турлар тўлиқ шаклланган бўлиб, уларнинг аниқ чегараси яхши ифодаланганлигини, аксинча, ёш турларнинг белгихоссалари ҳали тўлиқ шаклланмаган сабабли, улар ўртасидаги чегара аниқ эмаслигини қайд қилди. Шун-га кўра, кейингиларни тур эмас, балки тур хили ёки кенжа тур деб аташ мақсадга мувофиқдир, деди. Модомики табиатда шундай ҳолат мавжуд экан, у ҳолда тур турга нисбатан реал бўлиши, кенжа турга нисбатан реал бўлмаслиги мумкин, чунки биринчи ҳолатда улар орасида ҳеч қандай боғловчи оралиқ формалар учрамайди, иккинчи ҳолатда эса оралиқ формаларни кўплаб учратиш мумкин, дейди. Албатта Дарвиннинг асосий мақсади турнинг реал ёки реал эмаслигини ҳал этиш эмас, балки ҳамиша ўзига тенг бўлган ва табиатда ўзгармас тур йўқ эканлигини исботлашдан иборат эди. Бу муаммони у атрофича исботлаб берди. Дарвин табиат-да турларнинг ўзгаришида наслдан-наслга ўтадиган индиви-дуал ўзгарувчанлик, яшаш учун кураш, табиий танланиш асо-сий омил эканлигини таъкидлади. Дарвин таълимотига кўра, тур тарихий ҳодиса

'бўлиб, у пайдо бўлади, ривожланади, тўла такомиллашади, сўнг яшаш шароитининг ўзгариши билан ўз ўрнини бошқа турларга бўшатиб беради ёки табиатдан тамо мила йўқслиб кетади. Турни ўрганишнинг бешинчи босқичи XX аср бошидан бош-лаб 30 йил давом этди. Бу даврда турни тажриба йўли билан ўрганиш авж олди. Айрим олимлар тажрибада олинган маълу-мотларга асосланиб, турнинг реаллигини инкор этдилар ва фа қат географик ирқлар мавжуд, деган фикрни кенг қувватлади-лар. Оқибатда тур тушунчаси географик ирқ тушунчаси билач алмаштйрилди. Бундай мулоҳазаларга кўра, тур битта ёки бир нечта географик ирқдан ташкил топган бўлиб, улар ўз навба тида таркибий қисмларга ажралмайди. Бунга қарама-қарши ўлароқ генетика соҳасида олкб борил-ган тадқиқотлар тур ирсий жиҳатдан турғун жуда кўп майда формалардан ташкил топган ғоят мураккаб тузилишга эга эканлигини кўрсатди. Шунга асосланиб, баъзи олимлар тарки-бида хилма-хил формалари бор турларни. линнеонлар, наслида турли-туман формаларни ҳосил қилмайдиган турларни ҳақи қий турлар — жордонлар деб аташни тавсия этдилар. Бундай мулоҳазаларнинг келиб чиқишига асл сабаб турлар ўзгармас бўлсагина, табиатда реал деган тушунча эканлигини пайқаш қийин эмас, албатта. Мазкур босқичда турни таърифлашда яго-на келишилган фикр йўқлиги оқибатида унинг реаллигини ин-кор этиш бирмунча кучайди. Лекин тур тўғрисидаги тушунча тангликка учраган даврда биологларнинг ҳаммаси ҳам турнинг табиатда реаллигини инкор этмадилар, аксинча. Дарвиннинг эзолюцион таълимотига ва турнинг структурасини ўрганиш бўйича тажрибаларда олинган далилларга асосланган ҳолда тур табиатда тарихан ривожланган, реал ҳодиса деб, унинг бир бутунлиги, мураккаб тузилганлиги эътироф этилди. XX аср бошида турии тажриба йўли билан ўрганиш маЕсумий ало-ҳидаланиш, мутацион

ўзгарувчанлик, дурагайлаш натижасида янги турлар пайдо бўлишини кўрсатди. Турнинг структураси ва пайдо бўлишини аниқлашга доир тажриба якунлари тур наза-рпясининг бойишига, чуқурлашишига имкон яратди. Табиатда турлар пайдо бўлаётганда улар орасидаги фарқ фақат морфологик белгиларда эмас, шу билан бир қаторда физиологик, биохимиявий хоссалари ҳамда экологик-географик жиҳатдан ҳам кўзга ташланди. Турни ўрганишнинг сўнги — олтинчи босқичи 1925—1930 йиллардан то ҳозирги давргача бўлган муддатни ўз ичига ола-ди. Унинг энг характерли томони ўсимликлар ва ҳайвонлар замбуруғлар турларини тадқиқ қилиш тур муаммосига кўп томонлама, яъни морфологик, экологик, географик, генетик, фи-зиологик, биохимиявий жиҳатдан ёндашишдан иборат. Айниқса генетика соҳасида тур муаммосини ўрганиш ниҳоятда қизиқарли маълумотларни вужудга келтирди. Бу соҳада тўпланган маълумотлар ҳар бир тур турли-туман ирсий ўзгарувчанликка бой эканлиги уларнинг кўпчилиги рецессив ҳолат да бўлишини ва турнинг келгусидаги ўзгариши учун сафарбчр-лик резерви вазифасини ўташини кўрсатди. Бу босқичда ҳам тур ҳақида мунозара тугагани йўқ. Айрим биологлар турнинг реаллигини инкор этсалар, иккинчилари табиатда турлар таби-ий танланишсиз бирданига, тўсатдан пайдо бўлади, деган таж-рибада исботланмаган сохта дарвинистик фикрни илгари сур-дилар. Лекин кўпчилик олимлар томонидан тўпланган маълу-мотлар табиатда турлар ҳар хил йўл билан ривожланишини кўрсатди. Тур структурасини тадқиқ қилиш ҳар бир тур табиатда реал бир-биридан фарқ қилувчи кўп популяциялардан иборат мураккаб система эканлигини тасдиқламоқда. Турни ўрганишнинг сўнгги босқичида илгаридагиларга нисбатан сифат жиҳатдан фарқ қилувчи, қамрови кенг тур таърифи эълон қи- линди. Бу, ўз-ўзидан, фан тараққиёти билан тур назарияси бо-йиб, юқори босқичга кўтарилаётганлигидан далолат беради.

3. Тур мезонлари Тур органик оламнинг ниҳоятда мураккаб ва кўп қиррали кўринишларидан биридир. Шунга кўра, уни ўрганишда фақат айрим белги-хоссаларига асосланмай, балки унга комплекс ёндашиш керак. Шу нуқтаи назардан олганда, тур мезонлари диққатга сазовордир. Турни аниқлашда қўлланиладиган қуйи-даги мезонлар мавжуд. Морфологик мезон Джон Рей ва Линней давридан бошлаб қўлланиб келинаётган бўлиб, текширилаётган тур учун хос бўлган белгиларни аниқлаш мақсадида уни морфологик-анатомик томондан анализ қилишни кўзда тутади. Масалан, Узбе-кистонда тарқалган ғўзанинг икки турига мансуб формалар бир қанча морфологик белгилари билан бир-биридан фарқ қилади. Хусусан, Г. хирзутум (Gos. hirsutum) турига мансуб формалар баргининг ранги, шакли кўсакларининг шакли, вазни, чаноқ-лар сони, гултожибаргларининг ранги, шакли, ҳажми ва бош қа бир қанча белги- хоссалари билан Г. барбадензе (Gos. bar-badense) турига мансуб формалардан фарқ қилади. Худди шундай ҳодисани эски дунё ғўзалари Г. арбореум ва Г. хербацеумда ҳам кўриш мумкин (I—IV форзацга қаранг). Читтаклар авлодида ҳам ҳар бир тур ўзининг характерли белгилари билан бир-биридан ажралиб туради. Масалан, тож-дор читтак (Parus cristatus) нинг бошида тожи бўлиб, тепа қисми олачипор рангда. Бошқа читтак турлари, хусусан, катта читтак ( P. major ), қўнғир бошли читтак (P. atricapillus) лар бошининг тепа қисми қора рангда бўлиб, тожи бўлмайди. Кейинги икки турга мансуб организмлар катталиги, қорин қисмининг ранги билан ҳам бир- биридан яққол фарқ қилади. Катта читтак йирик, қорин қисмида сариқ доғи бор. Қўнғир бошли читтак эса кичикроқ, қорин қисмида сариқ ранги бўлмайди. Морфологик мезон ташқи тузилишдан ташқари, ички органларнинг анатомик ва гистологик тузилишини ҳам ўрганишни тақозо

этади. Масалан, юмалоқ чувалчанглар типининг ташқи белгиларига кўра, бир-бирига я-қин турлари жинсий системаскнинг тузилиши жиҳатдан ўзаро фарқ қилади. Морфологик ме-зон қанча оддий ва қулай бўлмасин, нисбийдир, шунинг учуа тўлиқ қийматга эга эмас. Унинг чекланганлиги циёфадош тур-ларда айниқса кўзга яққол ташланади. Қиёфадош турлар дейилганда, одатда, морфологик жиҳатдан бир-бирига ўхшай-диган ёки мутлақо фарқ қилмайдиган, бироқ ўзига хос физио-логик хусусиятларга эга бўлган органик формалар йиғиндиси тушунилади. Қиёфадоиг турлар Майр ишларида атрофлича ёри-тиб берилган. Улар, одатда, бир жойда тарқалиб морфологик жиҳатдан ўзаро ўхшаса-да, бир-бири билан чатишмайди ҳам-да ҳар хил озиқ билан озиқланади. Шунга ўхшаш ҳодисалар турларни аниқлашда морфологик мезон билан чекланмай, фи-зиологик-биохимиявий мезондан ҳам фойдаланиш лозимлигини кўрсатади. Физиологик-биохимиявий мезон. Табиатда ҳар хил турлар-га мансуб организмлар жинсий томондан ўзаро мустақиллаш-ган, алоҳидалашган бўлади. Бунинг нкки хил сабаби бор. Биринчи сабаб шуки, ҳар бир ҳайвон турининг жинсий етук формалари қўшилишидан олдин ўзига хос хулқ- атворга эга бў-лади. Урчиш даврида пайдо бўладиган махсус рангларни намо-йиш қилиш, ҳид чиқариш, товуш сигналлари (паррандалар-нинг сайраши, чигирткаларнинг чириллаши ва ҳоказолар), қўшилиш олдидан бўладиган турли ҳаракатлар (паррандалар, моллюскалар ва бошқа ҳайвонларнинг урчиш рақслари) шулар жумласига киради. Ҳайвонлар ўртасида бир-бирига яқин бўлган турлар қўшилиш органларининг ўзаро фарқ қилиши ҳам уларнинг чатиши-шида тўсқинлик қилувчи омилдир. Гулли ўсимликларда тур-лараро чатишишга, одатда, бир турнинг чанги иккинчи тур гулининг тумшуқчасида унмаслиги тўсқинлик қилади. Баъзи ҳолларда чанг оналик тумшуқчасидан уна бошласа ҳам, лекин чанг

найчалари секин ўсиб, муртак халтачасига етиб бормайди ва оқибатда уруғланиш содир бўлмайди. Табиатда ҳар хил турларга мансуб организмлар алоҳидаланиш механизмининг иккинчи катта гуруҳи уруғланишидан кейин вужудга келган алоҳидаланиш билан боғлиқдир. Уруғланишдан кейин зигота-ларнинг (турлараро дурагайлашда) қисман ёки тамомила пушт- сизлиги ҳамда ҳаётчанлигининг пасайиши шулар жумласидан-дир. Шунга қарамай, турларни жинсий урчишига қараб фарқ қилиш бир қанча камчиликларга эга. Жинсий урчиш бўйича алоҳидаланишни асосий мезон қилиб олиш, аввало, агам ва апогам турларнинг табиатда мавжудлигини инкор этади. Маз-кур мезонга кўра, бир популяция ичида кескин фарқ қилувчи ҳамда ана шу популяциядаги бошқа индивидлар билан чатиш- майдиган формаларни ҳам тур деб ҳисоблашга тўғри келади. Жинсий урчиш бўйича алоҳидаланишни абсолютлаштириш экологик боғланишнинг аҳамиятини камайтириб, табиатда тур-лараро чатиштиришни тамомила инкор этишга олиб келади. Бу билан клонал турларнинг мавжудлиги ҳам шубҳа остига олина-да. Физиологик-биохимиявий мезон фақат жинсий жиҳатдан алоҳидаланишда намоён бўлмайди. Ҳар хил турларга мансуб организмлар ўзининг химиявий таркиби билан ҳам фарқ қилади. С. Л. Иванов маълумотларига кўра, гулли ўсимликларнинг ҳар бир тури муайян ташқи шароитда бир хил таркибли мой хрсил қилиш хусусиятига эга. А. В. Благовешченский уқти-ришича, ҳар хил ўсимлик гуруҳларида органик моддалар тур-лича тақсимланга"н бўлади. Масалан, сувўтлар ва замбуруғ- ларнинг энг қадимги гуруҳларида алкалоидлар учрамайди (тошкуя, пашшахўр ва қоракуя замбуруғлари бундан мустас-но). Мохлар, папоротникларда алкалоидлар топилмаган. Аммо қирқбўғимлар билан плаунлар ва очиқ уруғлиларнинг баъзи турларида алкалоидлар борлиги исботланган. Бир паллалилар-нинг баъзи оилалари (пиёзгулдошлар,

орхисгулдошлар) да ҳам алкалоидлар бор. Бошқа оилаларда (масалан, бошоқдошлар-да) учрамайди. Икки паллалилардан итузумгулдошлар, мурак- кабгулдошлар алкалоидларга бой бўлади. Акад. С. Ю. Юнусов аниқлашича, бир оилага мансуб ўсимлик турлари ташқи ва нч ки омиллар бўйича фарқ қилгани сабабли бир вақтда бир хил алкалоидларга эга бўлмайди. Кейинги йилларда олимлар биохимиявий мезон сифатида нуклеин кислоталарга кўпроқ аҳамият бермоқдалар. Бактерия-лар, замбуруғлар ва гулли ўсимликларнинг баъзи турлари тар-кибидаги нуклеин кислоталарнинг хусусияти ўрганилганда, ДНҚнинг пурин (Г + Ц) ва пиримидин (А+Т) асослари бир авлодга мансуб бактериялар турида амалда ўхшашлиги, фило- генетик томондан узоқ турларни қиёслаганда фарқ кескин — 0,45 дан 2,6 гача намоён бўлиши аниқланган. Замбуруғ ва юкеак ўсимликларда бу нисбат жуда кичик, аниқ фарқлар келиб чиқишига кўра, узоқ турлар ўзаро қиёс-ланганда бу нисбат кўзга яққол ташланади. Шу билан бирга, турли организмлардаги ДНКнинг пурин ва пиримидин асосла рининг ўзаро нисбатида баъзи бир қонуният борлиги маълум бўлди. Бу қонуниятга кўра, эволюцион жиҳатдан қадимги систематик

группалардан анча ёшроқ систематик группаларга ўт-ган сари ДНК таркибининг ўзгарувчанлиги камая боради. Бу ҳодиса қуйидаги жадвал маълумотларида аниқ кўринади (227-бет). Хордали ҳайвонлар ҳужайрасида учрайдиган оқсиллардан бири инсулиндир. Олимлардан Санджер сут эмизувчи ҳайвонларнинг ҳар хил турларидаги инсулин таркибидаги аминокислоталар қандай изчилликда жойлашганлигини ўрганди. Урганилган барча ҳайвон турларида инсулин молекуласининг кўп қисмида аминокислоталар деярли бир хил жойлашганлиги, лекин айрим қисмида бу изчиллик бузилганлиги маълум бўлди. Уни қуйидаги маълумотлардан кўриш мумкин: Юқорида келтирилган маълумотларга асосланиб, физиоло-гик-биохимиявий мезон турни аниқлашда асосий мезон экан, деган хулосага келиш мумкин. Лекин бундай хулоса чиқариш нотўғридир. Чунки баъзи аминокислоталар, хусусан, гистидин, аргининнинг биосинтези келиб чиқишига кўра узоқ бўлган бак-териялар (Escherichia соН) ва замбуруғлар (Neurospora) да бир хил бўлса, бошқа аминокислота (лизин)нинг биосинтези ҳайвонларнинг яқин турларида ҳам ҳар хил усулда амалга ошади. Шунга ўхшаш кўп далиллар физиологик-биохимиявий мезон турларни бир-биридан фарқ қилишда ишончли мезон эмаслигидан далолат беради. Экологик-географик мезон ҳар бир турнинг мустақил ареал-га эга бўлиш хоссасига асосланади. Ареалнинг ҳажми, шакли ва биосферадаги ўрни, турга

мансуб организмларнинг ташқи муҳит омиллари билан ўзаро муносабатлари турнинг муҳим хоссаларидан ҳисобланади. Табиатда бир авлодга мансуб турларнинг ареали алоҳида ёки маълум даражада қўшилиб кетган бўлади. Алоҳида ареал-га эга бўлган турлар аллопатрик, ареали бир-бириникига қў-шилиб кетган ёки ўхшаш ареалга эга турлар симпатрик турлар деб номланади. Бироқ турларни аниқлашда экологик-географик мезон ҳам универсал мезон ҳисоблана олмайди. Бунинг сабаби, биринчидан, симпатрик турларда ареал ўзаро қўшилиб кетган лиги, иккинчидан, космополит турларда ареал жуда кенг май-донни ишғол қилганлиги, учинчидан, организмлар жуда тез тарқаладиган турларда ареал тушунчаси ўз маъносини йўқоти-шидир. Одам таъсири натижасида ландшафтларнинг ўзгариши билан уй пашшаси, кўпгина бегона ўтларнинг кенг тарқалган-лигини бунга мисол қилиб келтириш мумкин. Генетик мезон. Бу мезон ҳар хил турга мансуб организмлар мустақил генофондга, генетик системага, кариотип — хромосо-малар миқдорига, морфологиясига эга эканлигига асосланади. Чунончи, буғдойнинг, масалан, 14 та хромосомали Triticum топососсит, 28 та хромосомали Triticum durum ва 42 та хромо-сомали Triticum vulgare турлари мавжуд. Ғўзанинг ҳам 26 та ва 52 та хромосомали турлари кўп учрайди (36-расм). Ҳар хил турга мансуб организмлар баъзан хромосомалар сонига кўра ўхшаш бўлса ҳам, лекин морфологияси жиҳатдан ўзаро фарқ қилади. Шу сабабли баъзан хромосомалар сони тенг бўлган турлар чатишмайди ёки чатишса ҳам нормал насл бермайди. Масалан, карам билан турпда 18 тадан хромосома бўлишига қарамай, улар жуда қийинчилик билан чатишади ва биринчи бўғин дурагайлар пуштсиз бўлади.

Ҳар бир турга мансуб организмлар эволюция жараёни ту-файли генетик томондан бирликни ҳосил қилиб, бошқа турлардан алоҳидалашган (мустақил) бўлади. Шу сабабли, бир турга мансуб популяциялар морфологик жараёндан фарқ қилса-да, ўзаро чатишади. Бу уларнинг генетик жараёндан ўзаро яқинлигидан далолат беради. Генетик бирлик биогеоценозда ҳар бир тур алоҳида ўринга эга эканлигида, табиатда тамомила ўхшаш адаптацияга эга икки тур учрамаслигида ҳам намоён бўлади. Кўпинча, турларни фарқ қилишда юқорида қайд қи-линган мезонлардан бири асос қилиб олинади. Майр фикрича, турга баҳо беришда қўлланиладиган амалий концепцияда билимдон систематикнинг мулоҳазаси диққат мар-казда туради. Албатта, бу субъектив мезон. Шунга қарамай, у систематикнинг иши учун қулайлик туғдирса ҳам, турларнинг пайдо бўлишини назарий жиҳатдан муҳокама қилиш учун яра-майди. Бу концепция тўғрисида Дарвин ҳам гапириб ўтган. Чунончи, у қайд қилишича, бирор формани тур ёки тур хилига киритишда бой тажрибага эга бўлган тўғри фикр юритувчи систематикнинг мулоҳазаси эътиборли ягона мулоҳаза ҳисоб-ланади. Амалий тур систематик турдан бошқа нарса эмас. Бинобарин, юқорида қайд қилинган мезонлардан биронтаси универсал мезон ҳисобланмайди. Турларни аниқлашда улар-нинг ҳаммасидан ёки

кўпчилигидан фойдаланиш йўли билан турларни кенжа турлардан фарқ қилиш мумкин.

O'xshashlar

Тур – эволюциянинг асосий боскичи. Тур хосил булиш жараёни

Хужайранинг тузилиши ва таркиби

Тур—эволюциянинг асосий боскичи

Хужайраларнинг кимёвий таркиби ва хоссалари

Литосфера таркиби, тог жинслари ва минералларнинг нураши