Сув таъминоти ва канализация тизимлари ишини ташкил этиш - Arxitektura - Referatlar

Сув таъминоти ва канализация тизимлари ишини ташкил этиш

Yuklangan vaqt:

02.02.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1026.1240234375 KB

Ko'chirib olish

Сув таъминоти ва канализация тизимлари ишини ташкил этиш Режа: 1 Аҳоли яшаш жойларининг сув таъминоти ва оқоваларини оқизиш хўжаликлари 2 Тизимлардан техник фойдаланишни ташкил этиш 3 Техник хизмат кўрсатиш ходимлари ва уларнинг тайёргарлиги 4 Тизим ва иншоотларнинг фойдаланишдаги ишончлилиги 5. Режавий-огоҳлантирувчи таъмирлаш тизими 6. Диспетчерлик хизматининг вазифалари ва тузилиши Назорат саволлари

1. Аҳоли яшаш жойларининг сув таъминоти ва оқоваларини оқизиш хўжаликлари Аҳоли яшаш жойлари, саноат корхоналарини етарли миқдор ва босимларда тоза сув билан таъминлаш, улардан ҳосил бўладиган оқоваларни ўз вақтида чиқариш ҳамда зарурий даражаларда тозалаб ҳавзаларга қўшиш ўта мўҳим ижтимоий-иқтисодий ва экологик масала ҳисобланади. Тоза ичимлик суви билан таъминлаш ёки оқоваларни оқиздириш ишлари мунтазам равишда, яъни кечаю-кундуз, ойлар, йиллар давомида тўхтовсиз олиб борилиши зарур. Шунинг учун сув таъминоти ва оқоваларни оқизиштизимларининг ишончлилига ўта юқори талаблар қўйилади. Бу тизимларнинг самарали ишлаши аҳолининг саломатлигига, ҳудуднинг санитария ҳолати ва экологик соғломлигига бевосита таъсир кўрсатади. Сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш тизимлари ишини ташкил этиш ва улардан фойдаланиш Тошкент шаҳрида ―Сувсоз‖, вилоятларда ―Сувоқова‖ ишлаб чиқариш давлаткорхоналари(ИЧДК), туманларда коммунал бўлимлар томонидан олиб борилади. Бу корхоналар маъмурий жиҳатдан маҳаллий ҳокимиятларга бўйсунади, соҳа бўйича эсаЎзбекистон Республикаси ―Ўзкоммунхизмат‖ агентлигига олдидаҳисоботдордир. Саноат корхоналарида сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш тармоқлари,маҳаллий тозалаш иншоотларидан фойдаланиш вазифаларини бош энергетик ёки бош механик бўлимига қарашли махсус хизмат ходимлари бажаради. Шаҳар аҳолисини ичимлик суви билан марказлашган тизим асосида таъминлаш муаммоси билан 1950 йилдан бошлаб шуғуллана бошланган ва 1960 йилга келиб, республикамизнинг 20 та шаҳарида кеча-кундузига 330 минг м 3 сув узатиш имконига эга, узунлиги 1100 км бўлган сув узатиш тармоқлари ўтказилган. Қишлоқ жойларини сув билан таъминлаш ишлари 1970 йиллардан бошланган.Бу ишларнингсуръати Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг2003 йил 17-сентябридаги 405-сонли ―Қишлоқ

аҳолисини ичимлик суви ва табиий газ билан таъминлашни янада яхшилаш тўғрисида‖ ги Қарори[3] асосида ошди, унинг ижросини таъминлаш мақсадида қатордавлат дастурлари қабул қилинди. Натижада, 2009 йилга келиб аҳолининг 91,1 % марказлашган сув таъминоти билан таъминланди, 632 та қишлоқ аҳолиси яшаш жойларида 7528 км узунликдаги узатиш тармоқлари ишга туширилди. Ҳозирги кунда, қишлоқ аҳолисини сув билан таъминлаш қувватининг умумий миқдори кеча-кундузига 9 млн.м 3 ни ташкил этмоқда, бунда сув узатиш тармоқларининг узунлиги 25,5 минг км ни ва маҳаллий сув қабул қилиш иншоотлари 7200 донани ташкил этади.Туямўйин, Қуюмазор, Толимаржон сув омборлари ва Бўзсув канали очиқ ҳавзалари ҳисобига аҳолини сувга бўлган эҳтиёжи қондирилмоқда. Шу билан бирга ҳар йили 5 млн.м 3 га яқин чучук ер ости сувлари ерларни суғориш ва техник сув билан таъминлаш учун ишлатилмоқда. Маълумотларга кўра, 2010 йилда, аҳолини хўжалик ва ичимлик сувига бўлган эҳтиёжи кеча-кундузига 12 млн м 3 ни ташкил қилган. Ўзбекистон аҳолисини чучук сув камёблиги вазиятида сифатли ичимлик суви билан таъминлаш муаммоси кун тартибига муҳим масалаларни қўйишга мажбур қилади. Республика аҳолисини ичимлик суви билан таъминлашнинг ягона ишончли манбаси бўлиб ер ости чучук сувлари тан олинганлиги, регионал сув ўтказгичларни қурилишини тақозо этади. Хусусан, Тошкент, Сирдарё ва Жиззах вилоятлари аҳолиси Чирчик-Ангрен ер ости сувлари манбаси ҳамда Сирдарё чучук ер ости сувлари ва Сангзор конуси ҳисобига ичимлик суви билан таъминланиши мумкин. Тоза ичимлик суви тоғолди ҳудудлардан олиниб, республикамизнинг чучук суви танқис жойларга, яъни Бухоро, Навои ва Қашқадарё вилоятлари аҳолисигаминтақавиймагистрал сув ўтказгичлар ёрдамида етказилмоқда. Бундай узоқ масофаларда жойлашган минтақавий сув таъминоти тизимини ишлатишнинг ўзига хос муаммолари мавжуд.

Республикамизда илк бор Тошкент вилояти қишлоқларида сув билан таъминлаш тизимларидан фойдаланиш хизмати янги қурилаётган Тошкент шаҳри олди минтақасини хўжалик сув билан таъминлаш таъмирлашфойдаланиш бошқармасининг гуруҳли сув ўтказгичидан фойдаланиш учун 1973 йилнинг июль ойида яратилган. Бу сув ўтказгич Қибрай, Тошкент, Зангиота туманлари аҳолисини марказлашган ҳолда сув билан таъминлайди. Бу сув ўтказгич ―Тошшаҳарканал‖ трестининг мавжуд сув олиш Қодирин иншооти ёрдамида тўлдирилади, бошланғич қуввати кеча- кундузига 17 минг м 3 бўлиб, 1980 йилга келиб, бу рақам кеча-кундузига 35 минг м 3 ни, 1990 йилга келиб, кеча-кундузига 96 минг м 3 ни ташкил этди. Гуруҳли сув ўтказгич диаметри 600 мм бўлиб, узунлиги 52 км ни ташкил этади, Хасково қишлоғигача ўтказилган. Сувни манбадан олиш, уни зарурий даражада тозалаш ёки унга ишлов бериш, истеъмолчиларга етарли миқдорда ва талаб қилинган босимда узлуксиз узатиш учун мўлжалланган мухандислик тармоқлари, иншоотлар ва қурилмалар ҳамда тадбирлар мажмуига сув таъминоти тизими деб айтилади. Одатда, саноат корхоналари шаҳар сув таъминоти тизимидан сув олади. Корхонада сув технологик, маиший ва бошқа мақсадларда ишлатилиши мумкин. Ундан ташқари, шаҳарларда сув ёнғинни учириш, кўкаламзорларни суғориш ва кўчаларга сепиш учун ишлатилади. Шунинг учун сув таъминоти тизимлари фойдаланиш мақсадларига биноан хўжалик- ичимлик, ишлабчиқариш, ёнғинга қарши, суғориш ва бирлаштирилган турларига бўлинади. Шунингдек тизимларни минтақавий бўлинишлари ҳам учрайди, масалан: марказлашган, марказлашмаган, минтақавий, гуруҳли, шаҳар, туман, қишлоқ, саноат корхонаси, темир йўл станцияси, алоҳида турган объект ва ҳ.к. Сув таъминоти тизимларининг манбалари очиқ (дарёлар, кўллар, сув омборлари) ва ер ости (сизот сувлари, булоқлар, артезан ва шахта

қудуқлари) турларига бўлинади. Сув бериш услуби бўйича тизимлар босимли (насослар ёрдамида сув берувчи) ва ўзиоқар турлари мавжуд. Сув таъминоти тизими маҳаллий шароитлар, манба сувининг сифати, истеъмолчи тури ва уларнинг талабларига боғлиқ ҳолда танланади. Анъанавий сув таъминоти тизими сувни қабул қилиш иншооти, биринчи босқич насос станцияси, сувни тозалаш, тайёрлаш ва зарарсизлантириш иншоотлари, тоза сув сақлаш ҳовузлари(ТСҲ), иккинчи босқич насос станцияси, сув узатиш ва тарқатиш тармоқлари каби унсурлардан иборат бўлиши мумкин(1-расм). Ер ости манбаларидан сув таъминоти тизимининг тасвири 2-расмда келтирилган. Сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш тизимининг барча иншоотлари ўзаро чамбарчас боғлиқ бўлиб, улар бирортасини ишдан чиқиши бутун тизимнинг ишига салбий таъсир қилиши ва истеъмолчиларни сувсиз қолишига олиб келиши мумкин. Тизимдаги ҳар бир иншоотнинг узлуксиз ва ишончли ишлашини таъминлаш муҳим эксплуатацион аҳамиятга эга. Расм.1. Очиқ манбадан сув таъминоти тизимининг тасвири 1-сув қабул қилиш қурилмаси; 2-қирғоқ қудуғи; 3-биринчи босқич насос станцияси; 4тозалаш иншоотлари;5-тоза сув сақлаш ҳовузи(ТСҲ); 6-

иккинчи босқич насос станцияси; 7магистрал сув узатиш тармоқлари; 8-сув босим минораси(СБМ); 9- сув тарқатиш тармоқлари. Расм.2.Ер ости манбасидан сув таъминоти тизимининг тасвири 1-бурғу қудуқлари;2-сув йиғиш ҳовузи; 3-насос станцияси; 4-сув узатиш тармоқлари; 5-сув босим минораси; 6-сув тарқатиш тармоқлари. Насос ва насос станциялари бажарадиган асосий вазифа - сувни истеъмолчиларга зарурий миқдор ва етарли босимларда узатиш ҳисобланади. Сув таъминоти тизимининг турига боғлиқ ҳолда биринчи, иккинчи ва хатто учинчи босқичли насос станцияларини жойлаштириш мумкин. Биринчи босқич насос станцияси манбадан олиб сувни тозалаш станциясига етказиб бериш учун хизмат қилади. Агар манба сувининг сифат кўрсатгичлари ичимлик суви бўйича давлат стандартлари [4]талабларига жавоб берса, биринчи босқичли насос станцияси сувни бевосита ТСҲ га тўплаш учун ишлайди. Бундай тизимда сув зарарсизлантирилгандан сўнг истеъмолчиларга узатилади. Ерости сувларини бурғу қудуқларидан ТСҲ сига узатиш учун ЭЦВ ва АТН русумли бурғу насос агрегатлари қўлланилади.

Тозаланган сувни истеъмолчиларга етказиш вазифасини иккинчи босқич насос станцияси бажаради. Бу станциялар сувни босимли узатиш ва тарқатиш тармоқлари орқали истеъмолчиларга етказади. Шуни алоҳида эътиборга олиш керакки, иккинчи босқич насос станцияси ишлаш тартиби ростлаш–заҳира сиғимлари ва сув тарқатиш тармоқлари ишлаш тартиби билан монан ишлаши ҳамда уларда ҳосил қилинган босим меъёридан кам ҳам, кўп ҳам бўлмаслиги лозим. Объектнинг ихтиёрий нуқталарида ҳар қандай вақтда 10-60 м сув устунида босим таъминланиши лозим. Эҳтиёж туғилганда, яъни тармоқда босим етарли бўлмаган пайтларда, учинчи босқич насос станциялари қўлланилади. Бунга Самарқанд шаҳрининг сув таъминоти тизимини мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Бундай ҳолларда объектнинг бир қисмига ёки бир гуруҳ истеъмолчиларига (алоҳида жойлашган биноларга) юқори босим остида сув бериш эҳтиёжи туғилади ва бундай муаммонинг ечими учинчи босқич насос станцияларидан фойдаланиш йўли билан амалга оширилади. Сув тарқатиш тармоқларининг шакллари асосан уч хил, яъни халқасимон, боши берк ва аралаш турларга бўлинади. Ҳалқасимон тармоқлар асосан, марказлаштирилган сув таъминоти тизимларида ишлатилади. Бундай тармоқларнинг гидравлик ҳисоби сувнинг ҳаракат йўналиши, сарфи, тезлиги ва сув тарқатиш қувурларининг гидравлик кўрсаткичлари асосида бажарилади. Оқоваларни оқизиш тизимлари . Аҳоли яшаш жойлари ва саноат корхоналари ҳудудларида ҳосил бўладиган чиқиндиларни гидротранспорт услубида қувур ва каналлар орқали оқиздириш техник-иқтисодий ва санитария нуқтаи назарида қулай ҳисобланади. Ҳосил бўладиган хўжалик- маиший, саноат ва атмосфера оқовалари ҳар хил ифлослантирувчи моддалар билан тўйинган бўлиб, турли хоссаларга ва сифат кўрсатгичларига эга. Бу оқова сувларни ўз вақтида қабул қилиш, сақлаш, оқизиш, насослар ёрдамида ҳайдаш, тозалаш ва ҳавзаларга қўшиш учун оқоваларни оқиздириш ва тозалаш тизимлари ишлатилади. Оқоваларни оқизиш тизимининг шакли 3-

расмда келтирилган. Аҳоли пунктларида ва ишлаб чиқариш корхоналарида хўжаликмаиший, саноат ва атмосфера оқовалари ҳосил бўлади. Расм.3. Оқоваларни оқизиш тизимининг тасвири ТИ – тозалаш иншооти; ИЧК – ишлаб чиқариш корхонаси;ТНСт- туман насос станцияси; БНСт-бош насос станцияси; 1 – шаҳар чегараси; 2 – ташқи оқизиш тармоқлари; 3 – ёмғир оқоваларини ташловчи қурилма; 4 - қайнама; 5 – босимли қувурлар; б – тозаланган оқоваларни ҳавзага қўшиш қурилмаси; 7 – талвеглар. Хўжалик-маиший оқоваларига инсоннинг яшаш фаолияти натижасида ҳосил бўладиган, бевосита физиологик чиқиндилар, ювиниш, чумилиш, овқат тайёрлаш, кир ювиш ва ҳакозо жараёнларда ҳосил бўладиган суюқ чиқиндиларга айтилади. Бу оқова сувларнинг таркибида хилма-хил минерал, органик ва биологик ифлослантирувчи моддалар кўп учрайди. Саноат оқовалари корхоналарда ишлаб чиқариш жараёнида ишлатиладиган сувларни ифлосланиши натижасида ҳосил бўлади. Бу оқоваларни ―шартли тоза‖ ва ―ифлосланган‖ тоифаларга ажратиш мумкин. Шартли тоза оқовалар туркумига таркибида ниҳоятда кам ифлослик бўлган ёки умуман ифлосланмаган оқовалар киради. Мисол қилиб, совутиш тизимида ускуналарни совутиш натижасида ҳосил бўладиган иссиқ сувларни

келтириш мумкин. Ифлосланган саноат оқовалари таркибида корхонада ишлатиладиган технологияга боғлиқ ҳолда турли хил ифлослантирувчи моддаларни учратиш мумкин. Атмосфера оқовалари ёмғир, сел ёғиши, қор ва музликларни эриши натижасида ҳосил бўлади. Бу оқова сувларнинг таркиби кўпроқ минерал моддалар билан ифлосланган. Оқоваларни оқизиш тизимлари оқизиш тармоқлари, насос станциялари, тозалаш иншоотлари, ҳавзаларга қўшиш ва бошқа қурилмаларидан иборат мурракаб ҳўжалик ҳисобланади. Аҳоли яшаш жойларининг ободончилиги, релъефи, иқлими, оқоваларни сарфи, ифлосланиш даражаси, тозаланган оқоваларни қўшиш учун мўлжалланган сув ҳавзаси тури ва бошқа омилларга боғлиқ холда бўлинган (тўла ва қисман), ярим бўлинган, аралаш ва умумоқизув оқоваларни оқизиш тизимлари ишлатилади. Тўла бўлинган тизимларда ҳўжалик-маиший ва саноат оқовалари алоҳида, атмосфера оқовалари эса алоҳида тармоқлар орқали оқиздирилади. Бу тизимда икки ва ундан ортиқ тармоқлар ётқизиш заруриятикапитал харажатларини ошишига олиб келади. Бу тизимда хўжалик-маиший ва саноат оқовалари сарфларига ҳисобланган оқизиш коллекторлари, тозалаш иншоотлари ҳамда насос станциясини бир маромда ишлаши таъминланади. Санитария нуқтаи назарида атмосфера оқоваларини бевосита очиқ ҳавзаларга қўшилиши бу тизимнинг энг катта камчилиги ҳисобланади. Қисман бўлинган тизимларда атмосфера оқовалари очиқ ариқлар ва новлари орқали оқиздирилади. Бу тизим санитария нуқтаи назарида энг қулай ҳисобланади, аммо атмосфера оқоваларини туғридан-туғри очиқ ҳавзаларга қўшилиши санитария хавфини туғдиради. Ярим бўлинган тизимлар тўла бўлинган тизимдан умумоқизув коллекторининг мавжудлиги билан фарқ қилади. Одатда бу коллектор сув ҳавзаси қирғоғи бўйлаб ётқизилади ва унда учала тоифадаги оқовалар оқиздирилади. Коллекторлар оқоваларни ажратиш камералари билан

жихозланган бўлиб, атмосфера оқоваларини бошланғич қисмини тозалаш иншоотига, қолган қисмини эса туғридан-туғри ҳавзага қўшиш учун ишлатилади. Санитария нуқтаи назарида бу тизим бўлинган ва умумоқизув тизимларга нисбатан афзал ҳисобланади. Умумоқизув тизимида турли тоифадаги оқовалар бир тармоқ орқали оқиздирилади ва тозалаш иншоотида тозаланади. Бу тизимда тармоқларнинг умумий узунлиги тўла бўлинган тизимга нисбатан 30...40% қисқа, аммо катта диаметрли қувурлар ётқизилиш зарурлиги ва шунга мос тозалаш иншоотлари ҳамда насос станциялари қурилишига кўпроқ маблағ талаб қилади. Санитария нуқтаи назарида бу тизим энг қулай ҳисобланади. Оқоваларни оқизиш тизими шаҳарнинг ривожланиш истиқболлари, маҳаллий шарт-шароитлар, техник-иқтисодий ҳисоблар асосисида ҳамда мавжуд сув ҳавзаларини мухофаза қилиш талабларини инобатга олган ҳолда қабул қилинади. Биноларда оқоваларни оқизиш тизимлари оқоваларни қабул қилиш жихозлари (унитаз, мойка, раковина, трап, ванна), оқиздириш қувурлари, тик қувурлар ва чиқаришлардан иборат. Тармоқларни шамоллатиш учун тик қувурларнинг учи томга чиқарилади. Қувур ичидаги ноҳуш ҳидларни хоналарга киришини чеклаш учун санитариятехника жихозлари тармоқга сифон орқали уланади. Унитаз ва трапларнинг ўзи қуйма сифон билан жихозланган, умывальник, ванна, мойка, раковина остига сифон мосламаси алоҳида ўрнатилади. Зарурият бўлган пайтларда, тармоқлардаги тиқилишларни тозалаш учун ревизия ва тозалагич мосламалари ҳам ўрнатилади. Тармоқларларни бинодан чиқиш жойларида кузатиш қудуқлари, кўча тармоғига уланишдан олдин жойида эса назорат қудуғи жойлаштирилади. Ҳовли тармоқларини квартал, кўча тармоқларига ҳамда уларни коллекторларга уланиш жойларида, шунингдек туғри участкаларнинг маълум масофаларида кузатиш қудуқлари ўрнатилади. Оқизиш тармоқларининг йўналиши ўзгарганда бурилиш , ён томондан уланиш жойларида - боғланиш , ҳар хил сатҳлардаги тармоқларни

бирлаштириш учун эса сатҳ қудуқлари ишлатилади. Тармоқларнинг бош участкаларида оқоваларнинг сарфи ниҳоятда кам бўлганлиги ва шунга яраша оқим тезликларининг кичиклиги сабабли, қувурларда чўкмаларни тушиб қолиши, тиқилишлар рўй бериш эҳтимоли жуда катта бўлади. Шунинг учун бу участкаларнинг бошида ювиш қудуқлари жойлаштирилади. Ундан ташқари тармоқларга махсус жихозларни тармоқ ичига тушириш учун диаметри 600 мм дан катта бўлган коллекторларнинг ҳар 300...500 м масофаларида махсус қудуқлар жойлаштирилади. Саноат корхоналарида оқова сувлар трап, очиқ ва ёпиқ новлар, воронкалар орқали тизимга қабул қилиниши мумкин. Оқоваларни ўзиоқарлигини ташкил қилиш учун оқизиш тармоқлари маълум нишабликларда ётқизилади. Оқизиш тизимидаги тармоқлар ҳовли, квартал, корхона ва кўча тармоқларига бўлинади. Бир ёки бир неча оқизиш ҳавзалари оқоваларини йиғиб олувчи тармоқга коллектор дейилади ва у ўз навбатида ҳавза ва бош коллекторларга бўлинади. Оқоваларни маълум масофаларга ёки юқори сатҳларга босим остида узатиш учун маҳаллий , туман ва бош насос станциялари ишлатилади. Оқоваларни тозалаш ва зарарсизлантириш, ҳосил бўладиган чўкмаларга ишлов бериш учун мўлжалланган асосий ва ёрдамчи иншоотлар мажмуасига тозалаш иншоотлари дейилади. Тозаланган оқоваларни сув ҳавзаларига қўшиш ва ҳавза суви билан тезда аралаштириш қўшиш қурилмалари ёрдамида амалга оширилади. Бир неча аҳоли яшаш жойлари оқовалари йиғилиб битта тозалаш иншоотига жўнатилган тизимга марказлашган , бир неча тозалаш иншоотларига жўнатилгани эса марказлашмаган тизим деб номланади. Сув ҳавзасига нисбатан оқизиш тармоқларининг тасвири перпендикуляр, кесишган, параллел, елпиғичсимон, минтақавий ва радиал шаклда жойлашиши ва шунга мос номланиши мумкин. Оқоваларни оқизиш тизимининг перпендикуляр (расм.3,а) шаклида тармоқлар ҳавзага нисбатан перпендикуляр жойлашган бўлиб асосан

атмосфера оқоваларини оқизишда ишлатилади. Кесишган (расм.3,б) шаклда оқизиш тармоқлари сув ҳавзаси қирғоғи бўйлаб жойлашган йиғиш коллекторига қўйилади ва бўлинган ва умумоқизув тизимларида ишлатилади. Ер сиртининг рельефи нисбатан текис бўлган жойларда оқизиш тармоқлари сув ҳавзасига тахминан параллел жойлашган параллел (расм.3,в) шакл ҳам ишлатилиши мумкин. Радиал (расм.3,д) ёки марказлашмаган шаклда тармоқлар жойлашуви марказдан четга йуналтирилган бўлиб ҳар бир тармоқ ўз тозалаш иншоотига эга. Аҳоли яшаш жойлари поғонали рельефда жойлашган ҳолларда оқоваларни ҳудудли (расм.3,г) оқизиш шакли ишлатилади. Ер юзининг рельефи бир маромда йирик нишабликка эга бўлган пайтларда елпиғичсимон шакл ишлатилиши мумкин. Оқизиш тизимларининг шакллари 4-расмда келтирилган. Маълум масофаларда жойлашган бир неча аҳоли яшаш жойлари, саноат корхоналарининг оқова сувларини бир жойга йиғиб тозалаш учун минтақавий тизим ишлатилади. Бу тизимда кичик тозалаш станциялари ўрнига битта марказлашган йирик тозалаш иншоотидан фойдаланиш, унинг ишончли ишлаши учун қулай шароит яратилади. Албатта бундай тизимларни қўлланилиши барча маҳаллий шароитларни инобатга олган ҳолда, техникиқтисодий, эксплуатацион ва экологик асослашдан кейингина қабул қилиниши мумкин. Аҳоли турар жойлари, саноат корхоналари, фуқаро ва бошқа биноларда ҳосил бўладиган оқова сувларнинг меъёрлари амалдаги ҚМҚ [6] бўйича қабул қилинади. Хўжалик-маиший оқова сув меъёри деб бир кишидан бир кечакундуз давомида ҳосил бўладиган оқоваларнинг ўртача ҳажмига айтилади . Турар жойларида оқоваларнинг меъёрлари биноларнинг санитария-техник жихозланиш даражасига боғлиқ бўлиб 1-жадвалда келтирилган.

4-расм. Оқоваларни оқизиш тизимларининг тасвирлари : а) перпендикуляр; b) кесишган; c) параллел; d) ҳудудли; e) радиал. 1-жадвал Ахоли пунктларида хўжалик-маиший оқоваларнинг меъёрлари Турар жойларнинг санитария-техник жихозланиш даражаси Йил давомида ўртача бир кишидан бир к-кда ҳосил бўладиган оқоваларнинг меъёри, л/ (нафар*к-к) Кўча сув тарқатиш колонкалари 40…50 Бинолар оқоваларни оқизишсиз, ички сув таъминоти билан таъминланган 95...120 Бинолар ички сув таъминоти, маҳаллий иссиқ сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш билан таъминланган 150...200 Бинолар ички сув таъминоти, марказлашган иссиқ сув таъминоти ва оқоваларни 230...290

оқизиш билан таъминланган Юқорида, 1-жадвалда келтирилган оқоваларнинг меъёри таркибига, аҳоли турар жойлари ва жамоат биноларида (поликлиника, хаммом, кир ювиш корхоналари, болалар боғчаси, маданий ва маърифий муассаларида) ҳосил бўладиган оқовалар сарфи ҳам киради. Касалхона, санатория, дам олиш масканлари, меҳмонхоналарда ҳосил бўладиган оқоваларнинг миқдори алоҳида ҳисобга олиниши керак. Оқизиш тармоқлари бўлмаган ҳудудларда аҳолидан ҳосил бўладиган оқоваларни махсус вакуум-сўриш машиналар ёрдамида йиғилиши ва оқизиш тармоқларига қўшилиши сабабли, уларнинг меъёрлари 40-50 л/к-к қабул қилинади. Маҳаллий ишлаб чиқариш корхоналари ва бошқа ҳисобга олинмаган истеъмолчилардан ҳосил бўладиган оқоваларни ҳисобга олиш мақсадида аҳоли турар жойлари оқовалари меъёрини 5...10% га ошириш мумкин. Ишлаб чиқариш цехларида истеъмол қилинадиган хўжалик-ичимлик сув миқдорларига мос равишда хўжалик-маиший оқова сувлари ҳосил бўлади ва цехларнинг турига боғлиқ ҳолда 2-жадвалда келтирилган. 2-жадвал Ишлаб чиқариш цехларида оқоваларнинг меъёрлари Цех тури Ишлаб чиқариш биносида сув меъёри, л бир ишчидан смена давомида жумладан максимал сув истеъмоли соатида умумий (иссиқ сув билан бир га) совуқ сув Ҳар бир м ³ ҳажмидан соатига 20 ккал дан ортиқ иссиқлик ажралиб чиқадиган цехлар 45 14,1 5,7

Ҳар бир м ³ ҳажмидан соатига 20 ккал дан кам иссиқлик ажралиб чиқадиган цехлар 25 9,4 5 Изох: 1. Жадвалда келтирилган сув мъёрида фақат хўжалик- ичимлик эҳтиёжлари ҳисобга олинган. Ошхонада, душларда ва оёқ ванналарида ҳосил бўладиган оқовалар алоҳида хисобга олиниши зарур. 2.Ишлаб чиқариш жараёнларидан ҳосил бўладиган оқовалар (совутиш, жихозларни ва полларни ювиш) алоҳида ҳисобга олиниши керак. Корхоналарда ишчиларни сменадан кейин душ қабул қилишидан ҳосил бўладиган оқоваларнинг сарфлари оқова меъёри, ишчилар сони ва душ тўрлари сонига боғлиқ. Ҳисобли муддат 45 дақиқа давомида бир душ тўридан 500 лоқова ҳосил бўлади. Душ қабул қилувчилар сони ишлаб чиқариш жараёнининг ифлосланиш гуруҳларига боғлиқ ҳолда 3-жадвалда келтирилган 3 – жадвал Душ тўрларининг сони Ишлаб чиқариш жараёнининг гурухлари 45 дақ. довамида бир душ остида чумиладиган ишчилар сони эркаклар аёллар IIб, IIг, IIIа, IIIв,IIIг 3 3 IIв, IIд,IIIб,IVб 5 4 Iв, IIа, IVа 7 6 Iб 15 12 Изоҳ: ёпиқ кабинали душларда жадвалда келтирилган чумилувчилар сони 30% га камайтирилиши лозим. 2. Тизимлардан техник фойдаланишни ташкил этиш Респубдикамизда сув таъминоти ва канализация тизимларидан техник фойдаланишни ташкил қилиш [8] қоидалари, истеъмолчиларга сув таъминоти ва оқова сувни чиқариш хизматларини кўрсатиш эса[9] қоидалари асосида олиб

борилади. Ушбу тизимлардан фойдаланишни ташкил қилиш шакли корхонанинг йириклиги, қуввати, истемолчилар тури ва бошқа омилларга боғлиқ ҳолда танланади. Сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш тизимлари ишини ташкил қилиш бўйича ишлаб-чиқариш бошқарма таркибидаги ихтисослаштирилган корхоналар шуғулланади. Сувоқова ишлаб-чиқариш корхоналари мустақил бўлиб, ўзининг ҳисоб рақами, амортизация фонди, айланма маблағи, машина ва механизмлари, устохона ва малакали ишчи ресурсларига эга бўлиши керак. Корхона тасарруфида кичик ишлаб-чиқариш ёки ёрдамчи махсус корхоналар ташкил қилиниши мумкин. Катта шаҳарларда сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш тизимларидан фойдаланувчи корхоналар вилоят, шаҳар, туман ишлаб-чиқариш бўлинмаларидан иборат. Кичик аҳоли пунктларида коммунал хизматларини бажариш учун бирлашган ишлаб-чиқариш комбинатлари ташкил қилинади. Айрим аҳоли турар жойлари саноат корхоналари ёки ташкилотларига қарашли сув таъминоти ва канализация тизимларидан фойдаланади. Сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш тизимларидан фойдаланишнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: • ичимлик суви ишлаб чиқарадиган корхона давлат стандарти DSt 950:2011[4] талабларига мос равишда сифатли сув тайёрлаб бериши керак; • барча истеъмолчиларга сувни, техник шартларда белгиланган талабларга мос, сарфларда ва босимлардаетказиб бериши лозим; • истеъмолчилардан оқоваларни ўз вақтида қабул қилиб оқиздириш, узатиш ва белгиланган даражаларгача тозалаб бериши; • сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш тизимларида рўй берадиган носозлик, авария ҳолатларини белгиланган муддатларда, тезкорлик билан ва сифатли бартараф қилиши; • тизимлардаги бино, иншоот, тармоқ ва қурилмаларни белгиланган муддатларда, сифатли жорий ва капитал таъмирлаб туриши; • сув таъминоти тизимида самарасиз сув йуқотишлари билан курашиши;

• сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш корхонасининг самарадорлигини, хизматлар сифатини ошириш ва маҳсулот таннархини камайтириш, замонавий иш юритиш усулларидан фойдаланиб меҳнатни ташкиллаштириш, ишлаб чиқаришни механизация ва модернизациялаш, ресурсларни иқтисод қилиши керак. Сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш тизимининг тармоқ ва иншоотларини нормал ишчи ҳолатини сақлаш, уларнинг ҳамкорликда ишлашини бошқариш учун диспетчер хизмати ташкил қилинади. Диспетчер хонасида барча зарурий хужжатлар мавжуд бўлиши ҳамда зарурий ускуналар ва алоқа воситалари билан жихозланган бўлиши керак. Корхонанинг қувватига боғлиқ ҳолда бирлашган ёки алоҳида жойлашган диспетчер хизмати ташкил қилинади. Тармоқ ва иншоотларда рўй бериши мумкин бўлган бузилишларни тезкорлик билан бартараф қилиш учун авария хизмати ташкил қилинади. Авария хизмати уч смена давомида, тўхтовсиз, ишлаб туриши керак, унинг ишини диспетчер йўналтириб туради. Бу хизмат бўлими аварияларни бартараф қилиш учун зарур бўлган анжом, асбоб-ускуна, автомашина ва механизмлар билан таъминланади. Сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш тизимлари ишлаш ишончлилиги бўйича уч тоифага бўлиниши [5]ва ушбу дарсликнинг 7-бобида келтирилган. Бу тоифаларга бўлиниши, асосан, авария вазиятларини бартараф қилиш даври билан фарқ қилади. Техник тизимларни ишончли ишлашини таъминланиши маълум тадбирлар ва ишларни ўз вақтида бажарилиши билан боғлиқ. Тўсатдан рўй бериши мумкин бўладиган бузилишларни олдини олиш, тизим ишлаши ҳақида маълумотлар йиғиш учун режавий-даврий кўриклар (РДК), режавийогоҳлантирувчи таъмирлаш (РОТ), жорий (ЖТ) ва капитал (КТ) таъмирлаш тизими яратилади ва уларнинг режалари ишлаб чиқарилади[10,11].

Бу режаларнинг пухта, ўз вақтида бажарилиши тизимларни узлуксиз ва ишончли ишлашининг гарови ҳисобланади. Ундан ташқари, сув узатиш ва тарқатиш тармоқларининг ҳақиқий ҳолатини аниқлашда босимларни ўлчаш ишлари ёки натурал съёмкалари ўтказилиб турилиши лозим. Бу съёмкаларнинг натижасида участкалардаги хақиқий тезлик, сарф, босим йуқолишлар аниқланади ва улар лойиҳавий кўрсатгичлар билан солиштирилиб керакли хулосалар қилинади. Бу кўрсаткичлар участкаларнинг ҳолати, зўриқиш билан ишлаши ва ҳақиқий ўтказиш қобилиятларини аниқлашга имкон яратади. Таққослаш йули билан критик, яъни юқори ёки паст зўриқишлар билан ишлаётган участкалар аниқланади. Сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш тизимларининг барча асосий бино ва иншоотлари (насос станциялари, тозалаш иншоотлари, ТСҲ, СБМ лари, сув узатиш ва тарқатиш тармоқлари, акведук ва камералар) фойдаланишнинг биринчи йили давомида мунтазам равишда кузатув остида бўлиши зарур. Уларда рўй бериши мумкин бўлган деформациялар доимий ва вақтинчалик реперлар ёрдамида ўлчаниб, ҳар бир иншоот учун юритиладиган махсус журналларга қайд этиб борилиши лозим. Журналнинг намунавий тузилиши қуйидагича бўлиши мумкин: Журнал № .... Насос станцияси биноси чўкишини кузатиш натижалари К узат ув т .р. К узатув санаси Р епер сатҳ белгис и Белгиланган нуқталарнинг тартиб рақамлари, м Ху лоса 1 2 3 4 5 1 1 2.04.13 1 00.00 1 02.00 1 02.00 1 02.00 1 02.00 1 02.00 Би нонинг .. . см га чўкиши рўй2 1 2.05.13 1 00.00 1 01.98 1 01.93 1 01.96 1 01.99 1 01.95

берди Бу журналда белгиланган нуқталар кўрсатилган бинонинг режаси ҳам келтирилган бўлиши керак. Шунингдек журналга ташқи кўрик натижалари (масалан деворларда ёриқларнинг ҳосил бўлиши, иншоотларнинг оғиши) ҳам қайд этилади. Машина ва механизмларга ҳам шунга ўхшаш журналлар юритилади. Фойдаланишнинг иккинчи йилидан бошлаб кузатув ишлари, маҳаллий шароитлар ва объектнинг ҳолатига боғлиқ ҳолда, тасдиқланган режа асосида давом эттирилади. Корхонада ҳар бир бино ва иншоот учун кузатишлар натижаси қайд этиладиган паспортлар ҳам юритилади. Бу хужжатларга РДК ва РОТ, навбатдаги ЖТ ва КТ ишлари киритилади. Кузатишларда, айниқса, бино ва ускуналар (насос, ҳаво ҳайдаш ва электрюритгичлар) пойдеворларининг чўкиши ва тебранишлар натижасида пайдо бўлиши мумкин бўлган дарзлар ҳам қайд этилади. Қувурлар бурилишидаги тиргак, устунлар мунтазам равишда кузатилиб борилади. Тупроқ чўкишлари меъёридан ошиб кетишида қувурларни шикастланишини олдини олиш чора- тадбирлари қабул қилинади. Сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш тизимларининг бино ва иншоотларида иситиш-шамоллатиш ускуналари ёрдамида бинонинг ичида қулай ҳарорат-намлик ҳолатини сақлаш зарур. Паст ҳароратли жойларда жойлашган қувур ва арматураларни музлашдан сақлаш учун термоизоляция ёрдамида ҳимоялаш керак. Изоляция сифати ўз вақтида текширилиб борилиши ва зарурият тўғилганда таъмирланиши зарур. Янги ва қайта қурилган объектларни ишга тушириш [14,15,16]талаблари асосида, давлат санитария ва бошқа назорат органлари вакиллари иштирокида амалга оширилади. Объектларни ишга тушириш ва созлаш даврида, ишга туширилаётган агрегат, машина, механизмлар, тармоқ ва иншоотларни фойдаланиши бўйича йўриқномалари ҳамда эксплуатацион ходимлари учун лавозим йўриқномалари ишлаб чиқилади Бу

йўриқномаларда қурилмаларни ишлатиш кетма-кетлиги, механизмларни ишга тушириш ва ишдан чиқариш тартиблари, авария ҳолатларида бажариладиган ишлар тартиблари ҳамда уларнинг шахсий маъсулият, мажбурият ва хуқуқлари келтирилади. Шунингдек, барча ишлар давомида меҳнатни мухофаза қилиш ва хавфсизлик техникаси қоидалари ҳам берилади. Хавфсиз ва илғор иш юритиш услубларини жорий қилиш корхонанинг иқтисодий кўрсатгичларига ҳамда нуфузига бевосита таъсир этишини исботлаш шарт эмас. 3. Техник хизмат кўрсатиш ходимлари ва уларнинг тайёргарлиги Сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш тизимларига техник хизмат кўрсатувчи ходимлар таркиби, уларнинг сони ва малакаси амалдаги меъёрий хужжатларга асосланиб хўжаликнинг қуввати, тармоқ ва иншоотларга кўрсатадиган ишларнинг ҳажми, ишлатиладиган технологик жараёнларнинг мураккаблигига боғлиқ ҳолда белгиланади. Штат жадвалини шакллантиришда Ўзбекистон Республикасида қонунлари ҳамда соҳа меъёрий хужжатларига амал қилинади. Эксплуатацион ходимлар уларга юклатилган вазифаларига қараб маъмурий- техник , оператив ва таъмир ишларини олиб борувчи тоифаларга бўлинадилар. Фойдаланиш жараёнида ҳар бир ходим ўзининг лавозим йўриқномаси, асбоб-ускуналар паспорти, иншоотлар регламенти ҳамда меҳнатни мухофаза қилиш ва хавфсизлик техникаси қоидаларига амал қилиши керак. Мухандис-техник лавозимларга олий ва ўрта махсус маълумотга эга бўлган мутахассислар тайинланади. Бевосита иншоот, коммуникация ва қурилмаларни техник хизмати, таъмири, синови ва созлаши билан шўғулланадиган шахслар корхонага ишга қабул қилинишида биринчи навбатда тиббий кўрикдан ўтиши ва дастлабки билим олиши керак. Ходимлар мустақил иш бошлашларидан олдин ёки бошқа лавозимга ўтиш ҳолларида улар махсус тайёргарликдан ўтишлари, иш жойида ўқитилиши, техник фойдаланиш, хавфсизлик техникаси ва меҳнатни мухофаза қилиш

қоидалари, ишлаб чиқариш ва лавозим йўриқномалари билан таништирилишлари лозим. Электр қўрилмалари билан ишлайдиган шахслар ишлаб чиқариш корхоналари электр қурилмаларидан техник фойдаланиш ва электр хавфсизлиги қоидалари бўйича билимларига эга бўлишлари керак. Хлор цехи ва омборида ишлайдиган ходимлар эса «Хлор ишлаб чиқариш, сақлаш, транспортлаш ва ишлатиш қоидалари» бўйича билимларга эга бўлишлари шарт. Ходимларни мунтазам тайёрланишини корхона бошлиғи ва бош мухандис назорат қилади. Навбатчи ходимлар иншоотларни ва қурилмаларни тўғри ва тухтовсиз ишлашига ҳамда ўз участкаларида санитария ҳолати учун жавобгар. Уларнинг навбатчилигида қуйидаги ишларнинг бажарилиши лозим: • график, йўриқномага ва фармойишларга биноан иншоотларни ҳамда қурилмаларни иқтисодий ва ишончли ишлаш тартибини таъминлаш; • бевосита раҳбарнинг буйруқларини бажариш; • иншоотларни ва қурилмаларни мунтазам кўрикдан ўтказиб туриш ва ишини назорат қилиш; • иншоотларни ва қурилмаларни ишини назорат-ўлчов асбоблари орқали назоратини олиб бориш; • иншоотларни ва қурилмаларни ишини, кўрик ва назорат натижаларини журналларда қайд қилиб бориш; • рўй берадиган ўзгаришларни бош навбатчи ходимга хабар бериб туриш; • бошқа шахслардан шу участка қоида ва йўриқномаларни бажарилишини талаб қилиш; • бегона шахсларни рухсатномасиз участкага киришини тақиқлаш. Авария рўй берган пайтларда навбатчи ходим зудлик билан бош навбатчи ёки диспетчерга маълум қилиши керак ва йўриқномада

белгиланган аварияни бартараф қилишга чора-тадбирларини бажариши лозим. Навбатчи ходим сменани қабул қилиш-топшириш ишлаб-чиқариш йўриқномалари қоидалари асосида олиб боради. Олдинги навбатчи қайд қилган ёзувлар билан танишиши, лавозим йўриқномаларига биноан иншоот ва қурилмаларнинг ҳолатларини кўриб чиқиши керак. Асбоб-ускуналар, мойловчи модда ва бошқа эксплуатацион ашёларнинг мавжудлиги текширилади, хоналарнинг калитларини, журнал ва қайдномаларни қабул қилади. Ёнғинга қарши воситаларни созлиги, авария ёритиш, алоқа воситаларини, соатларнинг аниқ юришини текширади. Смена топширувчи ва смена қабул қилувчи ходимлар шахсий имзолари бу жараённи расмийлаштиришади. Смена қабул қилинганда аниқланган камчиликлар бош навбатчига маълум қилинади. Навбатчи ходимнинг сменани топширмасдан кетиши ман этилади. Кейинга навбатчи ходимнинг ишга чиқмаган пайтларида бу ҳақда бош навбатчига маълум қилиб ишни давом эттириши лозим. Авария рўй берган ҳолатларда, бузилишлар пайдо бўлган пайтларда ёки муҳим ўзгартириш ишлари бажарилганда смена топшириш ва қабул қилиш ман этилади. Бундай даврларда смена топшириш кетма-кетлиги маъмурият томонидан белгиланади. Маъмурий-техник ходимларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари тасдиқланган лавозим йўриқномалари ва бўлим ҳақидаги низом билан белгиланади. Бу ходимлар ишлаб чиқариш ва таъмирловчи ишчиларга рахбарлик қилишади. Маъмурий-техник ходимлар барча ишчи жойларини зарурий лавозим йўриқномалари, техника ва ёнғин хафвсизлиги қоидалари, авария ҳолатларини бартараф қилиш кўрсатмалари ва бошқа хужжатлар билан таъминлаб, ишчи ходимларни бу хужжатлар билан таништириб боришлари лозим. Шунингдек, иншоотларни иш тартибларини, ишончлилик даражасини назорати ва бузилишлар пайдо бўлганда уларни бартараф қилиш чора-тадбирларини ташкил қилиб боришлари керак. Асосий ишлаб-чиқариш

графикларини, бино ва иншоотларни, қурилмаларни таъмирлаш ишлари графикларини тузиш уларни вақтида олиб борилишини таъминлаш ҳам бу ходимлар зиммасига киради. Ундан ташқари маъмурий-техник ходимлар иншоотлар ишини қайд қилиб борувчи журнал, қайднома ва бошқа техник хужжатларни тўғри тўлдирилиб боришини назорат қиладилар. Ходимларни техник ўқитиш ва малакасини ошириш корхона маъмурияти зиммасига киради. Зарур бўлган ашё ва эҳтиёт қисмларга буюртмаларни расмийлаштириш ҳамда иншоотлар ва қурилмалар иши ҳақида ҳисоботлар тайёрлаш, технологик жараёнларни мукаммаллаштириш, янги техникани жорий қилиш каби ишлар ҳам уларнинг зиммасига киради. Корхона маъмурияти ўз ходимлари малакасини ошириш масалалари билан изчил шуғулланиб туриши лозим. Малака ошириш учун техник ўқитишлар, тажриба алмашиниш, семинар ва тренинглар ташкил этилади. Айниқса янги техника ва технологиялар жорий қилинганида ишчиларнинг малакаларини шакллантириш катта аҳамиятга эга. Барча эксплуатацион ходимлар, санитария назорати, ҳаёт фаолияти хавфсизлиги, архитектуратехник, технологик, ёнғин ва электр хавфизлиги қоидаларини билиши ва риоя қилиши керак. Белгиланган муддатларда ҳар бир ишчи ва мухандис-техник ходимларининг билими текширилиб, малакалари оширилиб борилиши зарур. Ходимларни лавозимларга тайинлаш ёки ишга қабул қилиш пайтларида ―Сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш иншоотларини хавфсиз фойдаланиш қоидалари‖ ва техника хавфсизлиги бўйича билимлари бўйича синовлар уюштирилади. Синовлардан ўтган шахсларга маълум муҳлатга иншоот ва қурилмаларга техник хизмат кўрсатишига рухсат берилади. 4. Тизим ва иншоотларнинг фойдаланишдаги ишончлилиги Объектнинг ишончлилиги деб юклатилган вазифаларини маълум муддат ичида, белгиланган иш шароитлари ва тартибларида, ўз эксплуатацион кўрсатгичларини рухсат этилган чегараларда сақлаш хусусиятига айтилади. Объект сифатида тизим ёки унинг унсурлари, масалан

иншоот, тармоқ, қурилма ва механизмларни кўриш мумкин. Ишончлиликнинг физикавий маъноси объектни фойдаланиш давомида бошланғич технологик тавсифларини сақлай билиши ҳисобланади. Сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш тизимлари - мураккаб техник тизимлар тоифасига киради. Хусусан сувни қабул қилиш, тозалаш, сақлаш, ҳайдаш иншоотлари, сувни узатиш ва тақсимлаш тармоқларидан иборат тизимнинг ишончлилиги ташкил топган ҳар бир унсур ёки қисмнинг техник ҳолати билан баҳоланади. Техник тизимлар ишончлилигини баҳолашда соҳага хос тушунчалар амалиётда қўлланилади. Техник тизимлар ва улар таркиб топган иншоот, қурилма ва унсурлар ҳолатлари қуйидагича бўлиши мумкин: • ишчи ҳолат – бу тизим ва иншоотлар кўрсатгичлари меъёрий-техник хужжатларида белгиланган чегараларда сақланган ҳолда ўз вазифаларини бажаришидир; • ишсиз ҳолат – бу объектнинг меъёрий-техник ва конструкторлик хужжатларида белгиланган талабларнинг ҳеч бўлмаганида биттасига жавоб бермайдиган ҳолатига айтилади; • чегаравий ҳолат – бу объектни зўриқиш билан ишлаш ва кейинчалаик ишдан чиқишга олиб келиши мумкин ҳолатига айтилади; Сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш тизимларида юқорида келтирилган ҳолатлардан ташқари бошқа ўзига хос ҳолатлар ҳам учрайди, жумладан: • авария ҳолати – асосий унсурларнинг ишдан чиқиши ҳисобига бутун тизим ишини кескин бузилишига олиб келадиган ҳолатга айтилади; • инқироз ҳолати – бир неча унсурларни ишдан чиқиши ҳисобига тизимнинг самарадорлигини пасайишига ва захираларни ишга қушишига олиб келадиган ҳолатга айтилади.Инқироз авария ҳолатига ўтиши мумкин; • таъмир ҳолати– режавий ва профилактик таъмирлаш ишларини бажариш учун унсурларнинг бир қисми ишдан чиқарилиб тўхтатилган ҳолатига айтилади;

• фавқулодда вазият ҳолати – турли омиллар таъсирида тизимнинг бир ҳолатдан иккинчи ҳолатига ўтиш жараёнига айтилади; • тўлиқ бузилиш ҳолати – тизимнинг тўлиқ ишдан чиққан пайтидаги ҳолатига айтилади. Ишончлилик деб объектни берилган хизмат муддати даврида бузилишсиз ёки минимал бузилишлари билан ишлашига айтилади. Объект эксплуатацион кўрсатгичларини кўрсатилаган чегаралардан чиқиб кетиши ҳам бузилишларга киради. Носозлик деб объектнинг техник ҳолатини белгиловчи кўрсатгичларидан лоақал биттасининг рухсат этилган чегарадан четга чиқиши тушунилади. Объектнинг техник ҳолати унинг ишлаш қобилияти ва созлик даражаси билан баҳоланади. Объектнинг ишлаш қобилиятини тўлиқ ёки қисман йўқотилиши бузилиш дейилади. Бу ҳолатда объект меъёрий-техник хужжатларида келтирилган кўрсатгич талаблари даражасида юклатилган вазифаларини бажара олмайди. Техник тизимларни пухталигини баҳоловчи тушунчалардан бири уларнинг берилган ―t‖ давр оралиғида ишончли ишлаш эҳтимоллигини баҳолаш ҳисобланади. Объект ишлашининг ишончлилиги бу бузилмаслик, чидамлилик, таъмирлашга мойиллик, сақланувчанлик ҳамда самарадорлик каби хоссаларни ўз ичига олади ( 5-жадвал ). Бузилмаслик – объектнинг маълум вақт давомида ўзининг ишлаш қобилиятини узлуксиз сақлаш хусусияти. Ишлаш қобилияти – бу унинг белгиланган кўрсатгичларини меъёрий-техник хужжатларда келтирилган чегараларда сақлаган ҳолда ўз вазифаларини бажаришдир. Чидамлилик деб объектнинг, унга нисбатан белгиланган хизмат кўрсатиш ва жорий таъмирлаш ишларини тўла бажарилганида, ўз ишлаш қобилиятини чегаравий ҳолатигача сақлаш хусусиятига айтилади. Чегаравий ҳолатдан кейин объект ишдан чиқади ва яроқсиз ҳисобланади. Таъмирлашга мойиллик ёки фойдаланиш қулайлиги деб объектнинг техник хизмат кўрсатиш ва жорий таъмирлаш жараёнларида бузилиш ҳамда

носозликлар олдини олиш, уларни аниқлаш ва бартараф этиш мойиллигига айтилади. Сақланувчанлик хусусияти деб объектнинг узоқ вақт сақланиши ва транспортировка даврида ташқи салбий шароитларга бардош бериши ҳамда бузилмаслик, чидамлилик ва таъмирлашга мойиллик кўрсаткичларини сақлаб қолишига айтилади. Объектнинг турига боғлиқ ҳолда юқорида келтирилган хоссалар турли аҳамиятга эга. Агар йирик иншоотлар учун (тўғон, ҳовуз ёки сиғим, тозалаш иншоотлари) учун, айниқса, бузилмаслик ва чидамлилик муҳим аҳамиятга эга бўлса, насос станциялари учун эса барча хоссалари муҳимдир. 5-жадвал Ишончлиликнинг асосий кўрсатгичлари Кўрсатгич Белгиланиши Ёзуви Бузилишсиз ишлаш эҳтимоллиги P(t) P (1000ч) ³ 0,9 Бузилишгача ўртача ишлаш даври T 1 T 1 = 1000 с Бузилишлар жадаллиги l(t) l (100ч) < 0,05 1/с Бузилишлар оқими кўрсатгичи w(t) w (100ч) < 0,04 1/с Бузилишгача ишлаш даври T 0 T 0 = 100 с Ишлаш давомийлиги to.y. t o.y. < 1000 с Тикланиш эҳтимолиги F(t в ) F(1,0 ч) ³ 0,9 Тикланишга сарфланган ўртача вақт = 1,0 с

Бузилишсиз ишлаш эҳтимоллиги P(t) – бу маълум фойдаланиш шароитларида ва белгиланган иш давомийлиги чегараларида бузилишнинг содир бўлмаслик эҳтимоллигидир. Унинг қиймати тасодифий катталик бўлиб, унга жуда кўп омиллар таъсир этади (фойдаланиш шароитлари, бошқариш услуби, техник хизмат кўрсатиш ва жорий таъмирлаш сифати ва ҳ.к.), шунинг учун уни баҳолашда эҳтимоллик тушунчаси ишлатилади. Бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги R(L ) – маълум давр ёки тармоқ узунлиги ( L ) ичида бузилмасдан ишлаган унсурлар (ҳодисалар) сонининг умумий унсурлар (ҳодисалар) сонига нисбати билан аниқланади: (1) бу ерда: N о – кузатувга олинган унсурлар сони, дона;  m( L ) – кузатув даври ( L масофаси) ичида бузилган унсурлар сони, дона. Бузилишгача ўртача ишлаш даври ( Т 1 ) – объектнинг биринчи бузилишигача бўлган математик кутилиш. Бузилишлар жадаллигиl(t) – (тикланмайдиган унсурлар учун). Бузилишлар жадаллиги λ (L) бузилиш эҳтимоллиги зичлигининг бузилмасдан ишлаш эҳтимоллигига нисбати билан баҳоланади. (2) бу ерда: λ (L) – бузилиш содир бўлиши эҳтимоллигининг шартли зичлиги, бузилиш  унсур минг км; f(L) – бузилиш эҳтимоллиги зичлиги, 1/минг км; R(L) – бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги. Бузилиш жадаллиги синов натижалари бўйича қуйидагича аниқланади , (3)

бу ерда: N(L), N(L+ Δ L)- мос равишда (L) ва (L+ Δ L) масофалардаги техник соз унсурлар сони; Δ L – оралиқ қиймати, минг км. Бузилишлар оқими кўрсатгичи w(t) – (тикланадиган унсурлар учун). Вақт бирлигида унсурлар бузилишларининг ўртача миқдори бузилишлар оқимининг кўрсатгичи деб аталади: , (4) бу ерда: ω (L)- бузилишлар оқимининг кўрсатгичи, бузилиш/унсур минг км; N 0 – кузатувдаги унсурлар сони; m(L) – вақт бирлиги давомида бузилган унсурлар сони. Бошқача айтганда ω (L) – бузилишлар содир бўлиши эҳтимоллигининг худди шу вақт учун аниқланган зичлигидир: (5) бу ерда: f k (L) – k - бузилишлар содир бўлиши эҳтимоллигининг зичлиги. Бузилишгача ишлаш даври Т 0 – объектнинг бузилишигача ишлаш даврини бузилишларни математик кутилиши нисбатига айтилади. Ишлаш давомийлиги (наработка) t о.у. – берилган эксплуатация шароитларида техник хужжатларда белгиланган бузилишлар пайдо бўлгунча ишлаш давомийлиги Тикланиш эҳтимолиги Р(t в ) – объектнинг ишлаш қобилиятининг тикланиш даври қўйилган вақтдан ошмаслик эҳтимоллиги. Тикланишга сарфланган ўртача вақт – ишлаш қобилиятини тикланишининг математик кутилиши.

Эҳтимолий жараёнлар кўпгина ўзгарувчан омиллар таъсирида вужудга келади ва уларнинг миқдорлари кўпинча номаълум бўлади. Шунинг учун эҳтимолий жараёнларнинг натижалари ҳар хил сон миқдорларига эга булиб, тасодифий катталиклар деб аталади. Ишончлилик кўрсатгичлари баҳоланишида бир хил турдаги N о та объект(унсур)ларни синови уларда бузилиш пайдо бўлгунча олиб борилади. Бузилиш пайдо бўлган объектлар таъмирланмайди ва алмаштирилмайди. Ишончлилик қуйидаги кўрсатгичлар билан баҳоланади: Бузилишсиз ишлаш эҳтимолиги Р(t) - кўрсатилган t муддат ичида берилган эксплуатация шароитлари учун бузилишлар рўй бермаслик эҳтимоли, яъни P ( t ) = P ( T > t ) , (6) Бу ерда t – бузилишсиз ишлаш эҳтимоли аниқланаётган давр; Т -объект(унсур)нинг биринчи бузилишгача ишлаш даври. Юқорида келтирилган Р(t) ни ишончлилик функцияси ёки бизилишсиз ишлаш коэффициенти деб номлашади.Бузилишлар бўйича статистик кузатув маълумотлари асосида бузилишларсиз ишлашини баҳоланиши қўйидаги формула билан аниқланади: , (7) где N o - синовдаги бир хил турдагиN о та объект(унсур)ларни сони; n t - t давр мобайнида бузилиши пайдо бўлган унсурлар сони. Бузилиш содир бўлиш эҳтимоли Q(t) деб маълум эксплуатацион шароитларда Т давр мобайнида ҳеч бўлмаганидан битта бузилиш рўй бериш эҳтимолигига айтилади. Бузилиш ва бузилишсиз ишлаш қарама-қарши ходисалар ҳисоблапнади. Бузилиш содир бўлишини эҳтимолини қўйидаги айирма ифодалайди: P ( t ) = 1 - P ( t ) . (8)

Бузилиш содир бўлиш эҳтимоли кузатув маълумотлари асосида қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади . (9) Бузилиш содир бўлишнингтакрорланишиа(t) вақт бирлиги ичида бузилиш рўй берган унсурларнинг умумий унсурлар сонининг нисбатига боғлиқ , (10 ) бу ерда n Δ t - Δ t давр ичида бузилиш рўй берган унсурлар сони; Δ t - кузатиш даври . Кузатув даври Δ t сифатида кўп ҳолларда иншоотлар учун бир йил, қурилмалар учун бир ой қабул қилинади; насослар учун Δ t = 500 соатга тенг. Сув қабул қилиш иншоотларининг ишончлилиги . Сув қабул қилиш иншоотларининг ишончлилигига таъсир этувчи асосий омиллардан: эксплуатация давомийлиги, метеорологик, гидрологик ва гидрогеологик, биокимёвий ва механик омилларни келтириш мумкин. Эксплуатация давомийлиги – иншоот ва қурилмаларни турли юкламаларда ишлаши натижасида ейилиши, занглашга учраши, ва бошқа омиллар таъсирида эскиришга учрайди. Метеорологик кўрсатгичлар – йил давомида сув ва ҳаво ҳароратларининг, музлаш, сув сатҳи ва сифатининг ўзгаришларида намоён булади. Гидрологик ва гидрогеологик омиллар – очиқ ва ер ости манбаларида сув сарфи сатҳи ва сифатининг ўзгаришларида, лойқаларнинг оқиб келишлари киради. Биокимёвий омилларга – фитопланктон, зоопланктон, балиқ ва жониворлар киради.

Механик омиллар – қайиқларнинг сузиши, қурилиш машиналарининг ҳаракати, чўкмаларнинг ҳаракати ва тупроқларнинг деформациялари киради. Сув қабулнинг ишончлилиги манбанинг сув билан таъминланганлиги ва иншоот, қурилмаларнинг ишончлилиги билан аниқланади. Манбанинг ишончлилиги сувнинг ҳисобли сарфи ва сатҳларининг таъминланганлиги билан белгиланади(6-жадвал). Бу кўрсатгичлар иншоотлар турига боғлиқ ҳолда меъёрланади. Одатда сув таъминоти тизими тоифасига мувофиқ сув қабул қилиш иншооти тоифаси олинади. 6-жадвал Сув таъминоти очиқ манбаларининг тоифалари ва таъминланганлик даражаси Сув таъминоти манбаларининг кўрсатгичлари Сув қабул қилиш иншоотлари тоифаларининг сув билан таъминланганлиги I II III Очиқ ҳавзаларда ҳисобли сув сатҳининг таъминланганлик даражаси, %: Максимал сатҳда - Минимал сатҳда - 1 3 5 97 95 90 Очиқ сув манбаларининг ўрта ойлик ва ўрта кунлик сарфларининг таъминланганлик даражаси, % 95 90 85 Сув таъминоти тизимларида икки манбадан фойдаланиш уларнинг ишончлилигини оширишга ёрдам беради. Ер ости сувларининг ишончлилиги бурғу қудуқларини захиралаш йўли билан амалга оширилади ва у 7-жадвалда келтирилган. 7-жадвал

Ер ости бурғи қудуқларини захиралаш меъёрлари Ишчи қудуқлар сони Сув қабул қилиш иншооти тоифасига боғлиқ ҳолда захира қудуқлар сони I II III 1-4 1 1 1 5-12 2 2 1 13 ва ундан ортиқ 20% 10% - Сув қабул қилиш иншоотлари мураккаб иншоотлар, тармоқлар ва қурилмалар мажмуидан иборат. Уларнинг сув бериш қобиляти манбанинг ҳолатига бевосита боғлиқ. Сув қабул қилиш иншоотларининг ишончлилик кўрсатгичлари 8-жадвалда келтирилган. Насос станциялари асосан механик ва электр қисмлардан иборат бўлганлиги сабабли уларда рўй берадиган бузилишлар ҳам икки гуруҳга, яъни механик ва электрик бузилишлар гуруҳларига бўлинади. Сувни узатиш ва тақсимлаш тармоқларида қуйидаги бузилишлар рўй бериш эҳтимоли мавжуд. Механик бузулишлар - лойиҳалаш даврида йўл қўйилган хатоликлар, қурилиш ишларини сифатсиз бажарилиши ва иншоотлардан нотўғри фойдаланиши натижасида пайдо бўлади. Қувур чокларининг йиртилиши ҳаддан ташқари кучли зўриқишлар таъсирида, яъни тупроқнинг чўкиши, ҳарорат ўзгариши натижасида рўй бериши мумкин. Коррозион бузилишлар . Бу бузилишлар кўпроқ пўлат қувурларда учрайди, ер ости сувлари, ер ости электр токлари ва узатилаётган сувларнинг таъсирида рўй беради. Тармоқдаги арматураларнинг бузилишлари қувур бузилишларига қараганда кўпроқ содир бўлади. Масалан ер ости газ ўтказиш тармоғида юқорида келтирилган бузилишларнинг тақсимланиши қуйидагича: • қувурда бўйлама бузилишлар - 35,5%, (жумладан пайванд чокларига 19,5%, занглашга -28,9% ва механик бузилишларга - 51,6% тўғри

келади); • арматура бузилишлари - 66,5%(жумладан зулфинларнинг бузилишлари 65,8% ни ташкил қилади). 8-жадвал Сув қабул қилиш иншоотининг ишончлилик кўрсатгичлари( δ =0,95 ) Унсурларнинг номи Бузилишлар жадаллиги, λ· 10 4 1/с, 10 4 1/с · км Таъмирлаш жадаллиги µ· 10 2 ,1/с λ min λ ср λ mах Сув қабул қилгичлар: конуссимон 0,01 0,02 0,2 0,5 ряжли 0,01 0,02 0,1 0,5 темирбетонли 0,00 5 0,01 0,05 0,5 2. Ўзиоқар чизиқлар: Пўлат қувурлар 0,1 0,25 0,40 0,5 Темирбетон қувурлар 0,2 0,40 0,60 0,5 3. Бурғу қудуғи унсурлари: а) бурғу қудуғининг қувури  пўлат 0,1 0,12 0,16 0,5  асбестоцемент 0,3 0,80 0,90 0,5 б) сизгичлар:  симли 0,5 1,25 2,0 0,5  каркасли 0,2 0,30 0,5 0,5  шағалли 0,1 0,2 0,3 0,5 в) бурғу насослари:  ЭЦВЧ-2,5-6,3 1 1,25 1,6 2  ЭЦВЧ-4,130 1,2 1,4 1,6 2

 ЭЦВЧ-6,3-60 0,8 1,3 2,6 2  ЭЦВЧ-10-110 0,9 1,5 3,6 2  ЭЦВЧ-63-65 1,25 2,0 4 2  ЭЦВЧ-120-160 2,0 2,5 4 2 4. электрлаштирилган зулфинлар 0,1 0,6 1,0 4 5. Тескари клапанлар 0,04 0,08 1,0 4 6. Сиғимлар(Резервуар) 0,01 0,03 0,1 1 Қувурларнинг ишончлилиги ва таъмирга яроқлилиги бўйича маълумотлар 9-жадвалда келтирилган. Ушбу жадвалнинг тахлили чўян қувурларда бузилишлар жадаллиги пўлат қувурларга нисбатан 3-4 марта ортиқлигини кўрсатади. Шу билан бирга пўлат қувурларнинг таъмирлаш жадаллиги чўян қувурларга нисбатан баланд. Чўян қувурлари бузилишларининг асосий сабаби уларнинг муртлиги ҳисобланади.

9-жадвал Қувурларнинг ишончлилиги ва таъмирга яроқлилигини баҳолаш ( δ =0,95) Кичик диаметрли қувурларда бузилишлар тезроқ учрайди. Буни бир чизиқли чўян сув узатиш мисолида авария содир бўлиш кўрсатгичи бўйича кўриш мумкин(10-жадвал). Бу натижалардан бир чизиқли сув узатгичларнинг ишончлигининг пастлиги ҳақида хулоса қилиш мумкин. Сув таъминоти тармоғи ишончлилигини қуйидаги уч усул ёрдамида ошириш мумкин: • муваққат захиралаш – сув узатгичнинг охирида аварияни бартараф қилиш вақтига етарли сув сиғимини жойлаштириш; • умумий тузилмавий захиралаш – асосий сув узатгичига параллел(уланишсиз) захира чизиқ ётқизиш; • унсурий захиралаш – параллел ётқизилган сув узатиш чизиқлари секцияларга бўлинган ва икки чизиқ орасида зулфинли уланишлар мавжуд. 10-жадвал

Чўян сув узатгичларида авария содир бўлиш кўрсаттгичлари Узатгич диаметри, D, мм Бир йилда узатгич узунлиги L, кмда рўй берадиган авариялар сони L =1 L =2 L =10 L =15 200 ( λ≈ 0,92 1/км · йил) 1 5 9 14 400 ( λ≈ 0,65 1/км · йил) 1 3 6 10 600 ( λ≈ 0,46 1/км · йил) - 2 5 7 800 ( λ≈ 0,37 1/км · йил) - 2 4 5 ҚМҚ [5] талаблари бўйича биринчи тоифали сув ўтказгичларда аварияни бартараф қилиш муддатлари 11-жадвалда келтирилган. Иккинчи ва учинчи тоифали ўтказгичларида бу муддат 1,25 ва 1,5 га оширилади. Агар тармоқни зарарсизлантириш зарурияти бўлса бу муддат яна 12 соатга чўзилиши мумкин. Кейинги 12-жадвалда авария сув захирасига ва ҳисобли даврга нисбатан Р(t) ишончлилик кўрсатгичи берилган. Бу кўрсатгич 600 мм ли, 5 км пўлат ўтказгич, λ = 0,12 1/км-йил ва таъмирлаш вақти t р = 24 соат. 11-жадвал Биринчи тоифали сув узатгичларида аварияни бартараф қилиш муддатлари Қувур д иаметр и , мм Қувурлар ѐтқизилиши чуқурлиги Н, м да аварияларни бартараф қилиш ҳисобли муддати, соат Н < м2 Н> м2 400 гача 8 12 400 - 1000 12 18 1000 дан ортиқ 18 24

Йил давомида 72 соатлик сув захираси 0,95 дан ортиқ Р(t) ни эришишишга имконият яратади. Бу катта ҳажмдаги сиғимлар қўрилишини талаб қилади. Сувни тозалаш иншоотлари бўйича ишончлилик кўрсатгичлари 13-жадвалда келтирилган. Оқоваларни оқизиш тармоқларини ишончлилик кўрсатгичларига ишлаш муддати ва авария рўй бериш тезликлари киради. Бу кўрсатгичларга бир қатор омиллар таъсир кўрсатади (14-жадвал). Гидрогеологик шартлардан ташқари юқорида келтирилган омиллар лойиҳалаш даврида ўзгартирилиши мумкин ва шунинг учун иншоот ёки тармоқларнинг ишлаш муддатининг ишончлилигининг 85,4% қисми лойиҳавий ечимларга боғлиқ. 12-жадвал Бир чизиқли сув ўтказгич учун сув захирасига нисбатан ишончлилик кўрсатгичи Ишончлилик баҳоланаётган ҳисобли давр, t , йил Бузилишсиз ишлаш эҳтимоли Р(t) авария сув захираси t доп соат учун 24 соат 48 соат 72 соат 96 соат 120 соат 0,5 0,89 0,96 0,985 0,994 0,998 1 0,81 0,92 0,975 0,989 0,996 2 0,65 0,85 0,942 0,98 0,94 Оқизиш тармоқларини ишончлилигини кўтариш омилларни бошқариш йўли билан амалга оширилиши мумкин. Буларга янги мукаммал ашёлардан фойдаланиш, занглашни камайтириш, тармоқларни халқалаштириш ва демпферлаш киради. Агар тармоқларни халқалаштириш имконияти бўлмаса, у ҳолда муҳим коллекторлар жуфтлаштирилади. Ундан ташқари авария сиғимлари ва насос станцияларини жойлаштириш мумкин. Оқоваларни оқизиш тармоқлари, насос ва тозалаш станциялари ишончлилигини маълум услуб ёрдамида амалга ошириш мумкин.

13-жадвал Сув тозалаш иншоотларининг ишончлилик кўрсатгичлари Т .р. Тозалаш иншоотлари унсурларининг оми Бузилишларнинг жадаллиги λ· 10 4 , 1/с, δ =0,95 Таъми р лаш жадал ли ги λ min ср λ mах µ· 10 2 , 1/с 1 Босимсиз сизгичлар, контакт тинитгичлар, тиндиргичлар. 0,02 0,05 0,15 0,5-1 2 Сизгичлар дренажи:  қувурли 0,10 0,25 0,40 0,5-1  қалпоқли 0,15 0,20 0,50 0,5-1  ғовак бетонли 0,5 0,15 0,30 0,5-1 3 Босимли сизгичлар 0, 5 0, 10 0, 20 1 -2 4 Барабанли сизгичлар (микросизгичлар) 0, 8 1, 6 2, 0 2 5 Бактерицид қурилмалари (чироқлари)  ОВ-1П 2, 0 2, 5 4, 0 1 0  ОВ-1П-РКС 2, 0 2, 0 4 1 0 6 Хлораторлар 0, 0, 1, 1

ЛОНИИ-100 20 80 25 0 7 Назорат-ўлчаш асбоблари - 1, 25 - 1 0 8 Пўлат қувурлар 0, 01 0, 04 0, 13 6 9 Электрлаштирилг ан зулфинлар 0, 10 0, 30 0, 80 2 ,0 14-жадвал И.А. Абрамович бўйича оқизиш тармоқларининг ишлаш муддатига турли омилларнинг таъсир даражаси № п/п Омилларнинг номи Муҳимлик даражаси, % 1 Қувур материали 18,2 2 Оқова сув таркиби 17,6 3 Оқова сув ҳаракати тезлиги 14,8 4 Гидрогеологик шароитлар 14,6 5 Тармоқни шамоллатиш тизими 11,2 6 Қувур уланишларининг тузилиши ва сифати 10,0 7 Оқизиш тизими 7,0 8 Қувурларнинг ётқизилиш чуқурлиги 6,6 Жами:  100 15-жадвал Оқизиш тармоқларида рўй берадиган аварияларга турли омилларнинг таъсири № п/п Оқизиш тармоқларида авария сабалари Ушбу сабаб бўйича аварий улуши, % 1 Қувур устки қисмининг занглаши 24,0 2 Қувур новининг ёйилиши 22,0

3 Қудуқларнинг бузилиши 21,0 4 Қувурни ташқи томондан бузилиши 18,0 5 Қувур уланишларининг бузилиш 15,0 жами  100 5. Режавий-огоҳлантирувчи таъмирлаш тизими Истеъмолчиларни узлуксиз тоза сув билан таъминлаш ҳамда ҳосил бўладиган оқоваларни оқишдириш ва тозалашни ишончли ташкил қилиш мақсадида барча таъмирлаш ишлари режавий-огоҳлантирувчи таъмирлаш ёки қисқа РОТ тизими асосида олиб борилиши шарт. РОТ тизими деб, сув билан узлуксиз таъминлаш, оқоваларни ишончли оқиздириш ва тозалаш, иншоотларни ишчи ҳолатда сақлаш, уларни назорат қилиш, муддатдан олдин ишдан чиқишини, авария содир бўлишини олдини олиш учун барча таъмирлаш ишларини режалаштирилган ташкилий-техник тадбирлар мажмуига айтилади. Таъмирлаш ишларини ташкиллаштириш тизими сифатида РОТ тизими корхоналарда кенг тарқалган режалаштириш услубларидан бири бўлиб ва унинг турли кўринишлари амалда ишлатилади. РОТ тизими негизида таъмирлаш ишларининг даврийлиги, давомийлиги, сарфланадиган харажатларни режавий тусда олиб борилиши ҳамда таъмирлаш муддатларини белгиловчи кўрсатгичлардан фойдаланиши турибди. Бу тизимнинг нисбатан оддий бўлганлиги сабабли у амалда кенг тарқалган. Тизимда ускуналарни смена давомида тўхтовсиз ишлаши кўзда тутилиб бажариладиган ишлар аниқ саналарга боғланган. РОТ тизими ундан олдин ўтказиладиган режавий-даврий кўрик ( қисқачаРДК) лардан олинган маълумотларга таянади ва қуйидаги амалий тадбирлар бажарилишини ўз ичига олади: • таъмирланиши зарур бўлган иншоот ва қурилмалар рўйхатини шакллантириш; • таъмирлаш турлари ва уларнинг тавсифларини аниқлаш; • таъмирлаш ишларининг таркибини аниқлаш;

• таъмираро давомийлик, турли иншоот ва қурилмаларни таъмир даври тузилмаларини аниқлаш; • таъмирлаш ишларини режалаштириш; • таъмирлаш ишлари бажарилишини ташкиллаштириш; • техник ва смета хужжатлари таъминоти; • таъмирлаш ишлари учун зарурий ашё ва эҳтиёт қисмларнинг таъминоти; • таъмирлаш ишларини бажариш учун ишлаб-чиқариш базасини ташкиллаштириш, жумладан марказий таъмирлаш устохонаси, таъмирлаш цехлари ва таъмирлаш бригадаларини яратиш ҳамда уларни зарурий ресурслар билан таъминлаш; • РОТ тизими хизматини ташкиллаштириш; • янги механизациялашган замонавий таъмирлаш ва тиклаш услубларини жорий қилиш; • таъмирлаш ишлари бажарилиши даврида техника хавфсизлиги қоидаларини жорий қилиш; • таъмирлаш ишлари сифатини назорат қилишни ташкиллаштириш. Сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш тармоқлари ва иншоотлари доимий назорат остида бўлиши ва улар мунтазам равишда кўриклардан ўтиб туриши керак. Қурилма ва иншоотлардан техник фойдаланиш ишлари амалдаги йўриқнома, регламентлар ва санитария талабалари асосида олиб борилади. Иншоотларга техник хизмат кўрсатишни навбатчи ходимлар олиб боради. Навбатчилик давомида аниқланган бузилиш ва камчиликлар смена журналига қайд этилиши, майда носозликлар жойида бартараф қилиниши керак. РДК олдиндан режалантирилган тадбир бўлиб иншоот ва қурилмаларда рўй бериши мумкин бўладиган носозлик, ейилиш ва бошқа бузилишиларни ўз вақтида аниқлаш учун ишлатилади. РДК корхонанинг техник раҳбари ёки бош мухандис раҳбарлигида навбатчи ходимлар

томонидан амалга оширилади ва аниқланган барча камчиликлар махсус нуқсон кайдномаларига киритилади. Бу тадбирнинг даврийлиги иншоотнинг турига боғлиқ ҳолда меъёрий хужжатларда келтирилган. Иншоот, тармоқ ва ускуналарнинг ишчи ҳолатини сақлаш ёки уларнинг ишчи кўрсатгичларини тиклаш мақсадида турли хил таъмирлаш ишлари олиб борилади. Жумладан жорий ва капитал таъмирлаш турлари мавжуд. РОТ тизимида қуйидаги тушунчалар ишлатилади: Таъмираро давр — икки капитал таъмирлаш орасидаги ишлаш давомийлиги ёки қурилмани ишга туширилган кейин биринчи капитал таъмиргача бўлган муддат. Таъмираро даврнинг тузилмаси — бу икки капитал таъмирлаш орасида қурилмаларга техник хизмат кўрсатиш ва уларни таъмирлаш ишларининг кетма-кетлиги. Таъмираро даври давомийлиги ускуналарнинг муракаблигига, ишлаш шароитларига боғлиқ бўлиб соатларда ўлчанади. Таъмираро даврнинг давомийлигини ишлатиш шароитларини яхшилаш йўли билан узайтириш мумкин. Жорий таъмир — режавий таъмир тури бўлиб, агрегатни айрим деталларини алмаштириш ёки тиклаш, механизмларни ростлаш йўли билан амалга оширилади. Ўрта таъмир — режавий таъмир тури бўлиб бунда агрегат қисман очилади, айрим қисмлари капитал таъмирланади, ейилган деталларни алмаштирилади ва тикланади ҳамда агрегатни териш, ростлаш ва синаш ишлари ҳам бажарилади. Капитал таъмир — режавий таъмир тури бўлиб бунга агрегатни тўлиқ очиш ва қисмларга ажратиш, ейилган унсур ва тугунларни алмаштириш, айрим қисмларни капитал таъмирлаш, агрегатни териш, ростлаш ва синаш ишлари киради. Ўрта ва капитал таъмирлаш даврида давлат стандарти ва техник шартларида белгиланган геометрик ўлчамларини, агрегатнинг қуввати ва унумдорлигини тиклаш ишлари бажарилади. Таъмирлаш даври орасида РДК

ва жорий таъмирлаш ишлари ўтказилади. Режадан ташқари тўсатдан рўй бериши мумкин бўлган авария ҳолатларида тасодифий таъмирлаш ишларини бажариш зарурияти ҳам пайдо бўлиши мумкин. Иншоот ва ускуналарни белгиланган вақтдан илгари ейилишлар, бузилишлар ва авариялари олдини олиш учун жорий таъмирлаш ишлари мунтазам равишда олиб борилиши керак. Жорий таъмирлаш ишлари икки гуруҳга: профилактик ва тасодифий таъмирлаш ишларига бўлинади. Профилактик жорий таъмирлаш ишлари РДК натижасида аниқланган ва бошқа манбалардан олинган маълумотлар асосида олдиндан режалаштирилаган тадбир бўлиб бунга керакли русурслар ажратилади. Нормал ишлаб турган корхоналарда бу ишларга таъмирлаш ишларининг 75 - 80% гача маблағи ажратилиши мумкин. Тасодифий таъмирлаш ишлари олдиндан аниқлаб бўлмайдиган, кутилмаганда рўй берадиган ва жиддий аварий ҳолатларига олиб келиши мумкин бўлган бузилишларни бартараф қилиш ишларига айтилади. Ишлаб чиқариш соҳасида бундай ишлар учун жорий таъмирга ажратилган 20-25% маблағ захираланиши зарур. Жорий таъмирлаш ишлари корхонада мавжуд таъмирлаш ёки авария бригадалари, айрим пайтларда навбатчи ходимлар томонидан амалга оширилади. Таъмирлаш ишларига раҳбарлик қилиш ва унинг сифатини назорати ҳамда бажарилган ишларни қабул қилиш корхонанинг бош мухандиси ёки цех бошлиқларига юклатилади. Таъмираро техник хизмат кўрсатиш ишлари техник йўриқномаларда келтирилган кўрсатмаларга биноан иншоот ва қурилмалардан фойдаланиш даврида амалга оширилади. Айниқса бошқариш механизмлари ва мойлаш ускуналари созлаб туриш, механизмларни ростлаш ҳамда рўй берадиган кичик носозликларни ўз вақтида бартараф қилиш каби ишларга эътибор берилади. Таъмираро хизмат кўрсатиш асосий технологик жараённи бузмаган ҳолда, агрегатлар ишдан тўхтатилган пайтларда бажарилади. Бу ишларни

агрегатларга хизмат кўрсатаётган навбатчи ходимлар ва таъмирлаш цехининг ходимлари бажаради. Хизмат кўрсатиш ишлари, даврий равишда, технологик қурилмалар ишламаган пайтларда, дам олиш кунлари, сменадан кейинги пайтларда бажарилиши мақсадга мувофиқдир. Мойловчи ва бошқа ишчи суюқликларни алмаштириш, сиғимларни реагентлар билан тўлдирилиб турилиш ишлари олдиндан тузилган график асосида амалга оширилади. Иншоот, тармоқ, машина ва қурилмаларга қуйидаги техник хизматлар кўрсатилади: • ҳар смена давомида, смена бошланишидан олдин ёки сменадан кейин техник хизмат кўрсатиш (ЕО); • ишлаб чиқарган корхона томонидан белгиланган, маълум ишлаш мухлатидан кейин кўрсатиладиган режавий техник хизмати (ТО); • мавсумий, йилида икки марта, ёзолди ёки қишолди кўрсатиладиган техник хизмати(СО). Машинани ишлаш қобилиятини сақлаш мақсадида уни кўчириш ёки узоқ муддат сақлашдан олдин, фойдаланиш хужжатларида белгиланган, махсус техник хизмат кўрсатилиши шарт. ЕО техник хизмати шартли бўлиб, у олдиндан режалаштирилмайди ва машинистлар томонидан ўтказилиши керак. ТО техник хизмат турлари, уларнинг даврийлиги ва ишлар таркиби билан фарқ қилади. Ҳар бир ТО режавий техник хизматига навбатдаги тартиб рақами берилади (масалан ТО-1, ТО-2, ТО-3) ва улар бир-биридан бажариладиган хизмат кўрсатиш ишларининг ҳажми билан фарқланади. Техник хизмат даврида бажариладиган ишлар ўз ичига тозалаш, кўрикдан ўтказиш, техник ташхислаш, ростлаш, мойлаш, тўлдириш ва синаб кўриш каби ишларини ўз ичига олади. Машинани чанг ва ифлосликлардан тозалаш ишлари ҳар бир техник хизмат кўрсатишидан олдин амалга оширилади. Керак бўлган пайтларда машина қисмлари сув ёки махсус эритувчи моддалар, кир ювиш воситалари ёрдамида тозаланади. Кўрикдан ўтказиш пайтида қурилма ва механизм қисмлари барчасининг мавжудлиги, уларнинг мустаҳкам

бириктирилганлиги, резбали бирикмаларнинг мустаҳкамлиги, қувурлар пайвандли чокларининг бутунлиги текширилади. Машиналарни текширувида сув, мой, ёқилғи оқиб чиқишлари, носоз унсурлар, бегона шовқинларнинг мавжудлигига эътибор берилади. Машиналарни техник ҳолатини ташхислашда уларда ўрнатилган ўлчов асбоблари (манометр, термометр ва амперметр каби) ёки махсус асбоблардан (автостетоскоп, индикатор) фойдаланишади. Механизмларни ростлаш ишлари (унсурлар орасидаги люфтлар, айланиш тезлиги) сезгичларни меъёрига келтириш мақсадида бажарилади. Айниқса хавфсизликни таъминловчи асбобларни ростлаш ишларига катта эътибор берилади. Насос ўқи ва зулфин штоклари эркин айланиши, пишанг ва айланувчи ғилдиракларни тўхтатиш (тормоз) мосламаларини эркин юриши текширилади. Қурилмаларда зўриқиш остида ишлайдиган қисмлар, подшипникларнинг ўқий тебраниши, тиргаклар ва бошқа механизмларда жоизлик талабларига жавоб бериши ўлчанади. Машиналарни ҳаракатланувчи қисмларини ейилиш жадаллигини камайтириш учун мойлаш ишлари мойлаш хариталарига мувофиқ бажарилади. СО ишларини бажариш даврида ҳар бир мавсумга мос келадиган мойлаш тизимини мавсум мойи, совутиш тизимини эса антифризлар билан тўлиқ алмаштирилиши лозим. Ҳар бир техник хизмат кўрсатишдан кейин машиналар синовдан ўтказилади. Машина ва механизмлар ишга туширилиб унинг бир маромда ишлаши, шовқинлар даражаси, назорат-ўлчов асбоблар кўрсатишлари, ҳар хил тартибларда текширилади. Режавий техник хизмат кўрсатиш турлари, уларнинг даврийлиги, бажариладиган ишлар таркиби ҳар бир машинанинг фойдаланиш хужжатларида келтирилган.

Расм.4. Т-100М ва Т-130 русумли бульдозернинг таъмираро даврлари графиги , К-5760 с; ТО-1-60 с; ТО-2-240 с; Т-960 с. Электр жихоз ва тармоқларнинг техник ҳолатини профилактик синовлари[17]Қоидалари асосида чилангар-электриклар томонидан амалга оширилади.Сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш соҳасида капитал таъмирлаш ишлари тоифасига ейилган конструкция, тугун ва унсурларни бутунлай алмаштириш, асосий иншоот ва тармоқларни тиклаш ишларига киради. Капитал таъмирлаш ишларни амортизацион маблағлари ҳисобига бажарилади. Капитал таъмирлаш ишлари даврида фойдаланиш шароитларини яхшилайдиган, иншоотлар унумдорлигини оширишига олиб келадиган модернизациялаш ишларини олиб бориш ҳам зарур. Айрим пайтларда эскирган қурилмаларни капитал таъмирлаш ўрнига янги, юқори самарага эга қурилмалар билан алмаштириш мақсадга мувофиқдир. Асбоб-ускуна, агрегат ва тугунларни муддатидан олдин алмаштириш ёки иншоотларни қайта қуриш билан боғлиқ модернизациялаш ишлари капитал таъмирлаш маблағлар ҳисобига бажарилади. Шунингдек, капитал таъмирлаш маблағлари ҳисобига сув, газ, чўкма сарфларни ўлчов асбобларини созлаш, ишлаб чиқаришни масофавий бошқариш ва автоматлаштириш, технологик жараёнларни жадаллаштириш ва мақбуллаштириш ишларини ҳам бажариш мумкин. Агар иншоот ёки иншоотлар мажмуасини капитал таъмирлаш ишларининг иқтисодий

самарасизлиги аниқ бўлса, маълум муддатгача уларнинг ишчи ҳолатини сақлаш бўйича ишлар бажарилиб, улар тўлиқ алмаштирилиши лозим. Расм.5. Режавий-огоҳлантирувчи таъмирлаш тизимининг тузилмаси Капитал таъмирлаш учун объект ўтказилган кўриклар натижасида тузилган нуқсон кайдномалари, махсус комиссиянинг хулосалари, созлаш ташкилотларининг текшируви ва модернизациялаш лойиҳалари асосида танланади. Таъмирлаш учун тавсия қилинган объект учун таъмирлаш ва созлаш ишларини бажариш учун кўриклар жараёнида тузилган, батафсил техник таърифлари мавжуд бўлиши керак. Сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш хўжаликлари объектлари бўйича квартал ва йиллик капитал таъмир режалари шаҳар хокимиятлари ва юқори ташкилот томонидан тасдиқланиши керак. Сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш корхоналарида РОТ ва РДК ишларига раҳбарлик қилиш бош

мухандисга, жойларда бажарилиши эса бевосита цех бошлиқлари зиммасига юклатилади. 6. Диспетчерлик хизматининг вазифалари ва тузилиши Сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш тизимлари ишини юқори техникиқтисодий ва санитария кўрсатгичларида, ишончли ва узлуксиз олиб бориш ҳамда уларни ҳамкорликда ишлашини таъминлаш мақсадларида диспетчер бошқариш хизмати ташкил қилинади. Диспетчерлаш деб тармоқ ва иншоотлар мажмуасидан иборат бутун бир тизим унсурларини ўзаро мутаносибликда тезкор(оператив) бир жойдан бошқариш усулига айтилади. Сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш тизимида автоматлаштирилиш даражасига кўра диспетчер хизматини уч гуруҳга бўлинади: • диспетчер бошқарувисиз тўлиқ автоматлаштирилган агрегатлар; • тўлиқ автоматлаштирилган, аммо диспетчер пунктидан ҳам бошқарилиши мумкин бўлган агрегатлар; • асосий агрегатлар қисман автоматлаштирилган, диспетчер пунктидан бошқариладиган тизим. Сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш тизимининг шакли ва технологик жараёнларга боғлиқ ҳолда диспетчер хизмати: • бир босқичли, туман диспетчер пункти (ТДП) барча иншоотлар, тармоқлар ва агрегатларни оператив бошқаради; • икки босқичли – марказий диспетчер пункти (МзДП) ва маҳаллий диспетчер пунктларидан (МлДП) иборат; • маҳаллий диспетчер алоҳида жойлашган ишини бошқаради. Масалан бутун шаҳар тизимини МзДП, тозалаш иншоотлари ишини эса МлДП бошқаради; • уч босқичли диспетчер бошқаруви МзДП, ТДП ва МлДП ларидан иборат. Диспетчерлаш хизмати шакли маҳаллий шароитлардан ва тизимнинг йириклидан келиб чиққан ҳолда қабул қилинади. Бир босқичли

диспетчерлаш хизмати шакли унча узун тармоқларга эга бўлмаган (50 км гача) шаҳарларда, икки босқичли – узун тармоқларга эга бўлган катта шаҳарларда қабул қилинади. Тармоқлар узунлиги 400 км дан ошганда уч босқичли диспетчер хизмати ташкил қилиниши мумкин. МзДП тизимнинг марказида, масалан сув қабул қилиш ва тозалаш станциясида жойлашади. Бу пункт барча насос станциялари, тозалаш иншоотлари, тоза сув сақлаш сиғимлари, тармоқлар ишини бошқаради. Кичик ва ўрта ўлчамга эга шаҳарларнинг сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш тизимларининг диспетчер хизматлари бирлаштирилади. Мураккаб сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш тизимига эга йирик шаҳарларда икки ва уч боскичли диспетчер хизмати қабул қилиниши мумкин. Диспетчер ходимларнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: • олинган маълумотлар асосида ишлаб-чиқариш жараёнини назорат қилиш; • бошқариш тизими вазифаларини амалга ошириш; • аварий ҳолатларида рўй бериши мумкин бўлган оқибатларни камайтириш, тармоқнинг сув узатиш қобилиятини мукаммаллаштириш; • операторларга ўз вақтида кўрсатмалар бериш йўли билантармоқ ва иншоот ҳамда бутун тизимни ишончли ишлаши таъминлаш. Маъмурий-техник жиҳатдан диспетчерлар объект бошлиғига, тезкорлик жиҳатдан эса–марқазий диспетчерга бўйсўнади. Диспетчер хизмати иншоотларни автоматик бошқаришнинг масофавийтехник воситалари ҳамда телебошқариш ва теленишонлаш, телеўлчаш, телефон алоқаси ва дисплейлар билан жихозланган бўлиши керак. Диспетчер хизмати таркибига бош ва смена диспетчерлари, авария-таъмирлаш гуруҳи, электралоқа гуруҳи, автоматика ва назорат лабораторияси киради. Корхонада ―Диспетчер хизмати‖ ҳақида низом ишлаб чиқарилиши, бўлимлар орасидаги ишлаб-чиқариш муносабатларини тартибга солади. Диспетчер хизмати умумий тузилмасининг шакли 6-расмда келтирилган.

Автоматика ва назорат лабораторияси (АНЛ) . Автоматика, телемеханика ва ўлчов асбоб-ускуналарни назорат қилиш, уларни ишга мослаштириш ва таъмирлаш мақсадида автоматика ва назорат лабораторияси ташкил қилинади. АНЛ асбобларни жорий ва капитал таъмирлаш, синовданўтказиш ва созлаш ишларини олиб боради, янги русумдаги асбобларни ишга татбиқ қилиш билан шуғулланади. Автоматика ва назорат лабораторияси қўйидаги асбоблар билан жихозланиши керак: • намунавий ва назорат асбоблари ҳамда олиб юриладиган жойлардаги назорат-ўлчов асбобларини текшириш учун синов қурилмалари;  ишлатиладиган асбобларни синовдан ўтказиш учун махсус стендлар; • жорий ва капитал таъмирлаш ишлари учун материаллар ва дастгоҳлар. Расм 6. Диспетчер хизмати тузилмасининг умумий шакли Охирги йилларда сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш соҳасида,бир қатор афзалликларга эга бўлган, технологик жараёнларни автоматик бошқариш тизими (АБТ) жорий қилинишига катта эътибор берилмоқда. АБТ

ёрдамида маълумотларни йиғиш, уларга ишлов бериш, визуал намойиш этиш ва иқтисодий-математик услублари асосида бошқаришнинг асосий масалалар ечимини аниқлаш каби ишларни бажариш мумкин. АБТнинг бир тури технологик жараёнларни самарали, оптимал оралиқларда олиб бориш учун ишлатилиши мумкин. Бунга мисол қилиб Самарқанд шаҳрининг Чўпон-ота ва Даҳбет сув қабул қилиш иншоотларида насосларни автоматик бошқариш тизимини кўрсатиш мумкин. Насос агрегатларининг узатиш қобилияти (сарф ва босим) тизимдаги босимга боғлиқ ҳолда уларнинг айланиш тезликларини бошқариш орқали амалга оширилади. Шунингдек, АБТ ёрдамида маълумотларни марказлаштирилган ҳолда йиғиш, уларга ишлов бериш ва қулай шаклларда хизматчи ходимларга намойиш қилиш ҳамда технологик жараёнларни мукаммаллаштириш бўйича диспетчерга тавсиялари беришга мўлжалланган. Бирламчи сезгичларда маълумотларни шакллантириш, уларни марказий диспетчер пунктига узатиш ва бошқариш командаларини ижроия этувчи механизмларга юбориш учун телемеханика воситалари мажмуи ишлатилади. Қўшни тизимлар орасида маълумотлар алмашинишни марказий сервер, Ethernet алоқа тармоқлари орқали амалга оширилади. Маълумотларни йуқолишларини олдини олиш мақсадида уларни хотиралаш тизими ишлатилади. АБТнинг ҳар бир технологик босқичи маълум бир вазифаларни бажаришга мослаштирилган. Жумладан, ахборот-ҳисоблаш босқичида бирламчи маълумотларни йиғиш ва уларга ишлов бериш, ускуналар ишини назорат қилиш, технлогик жараёнларининг тартиблари ва кўрсатгичлари назорати, носозликлар ташхиси, техник-иқтисодий кўрсатгичларнинг ҳисоби ва уларни оператив қайд этиш ишлари билан шуғулланади. Шунингдек бу босқичда оператив ходимлар ва раҳбарият учун маъулумотларни шакллантириш, АБТ тизими учун маълумотларни тайёрлаш ва узатиш операциялари ҳам бажарилади. Бошқариш босқичида технологик жараёнларни ростлаш, асосий агрегатларни масофавий бошқариш, технологик жараёнларни башорат

қилиш ва мукаммаллаштириш, технологик жараёнларни олиб бориш бўйича диспетчерга тавсияларни шакллантириш ва узатиш амалга оширилади. Қурилмалар ишини назорат қилишда иншоот ва ускуналар ишлаш (ишламаслик) вақтини ҳисоблаш, ускуналарни профилактик таъмирлаш гача муддатларини ҳисоблаш ва ускуналар иши ҳақида маъулмотларни йиғиб беради ва шакллантиради. Техник-иқтисодий кўрсатгичларни ҳисоблаш ва уларни қайд қилишда узатилган сув сарфи, ТСҲ сув ҳажмлари, электрэнергия ва реагентлар сарфи, назорат нуқтарида тармоқдаги босимларнинг белгиланган қийматларидан оғиши каби маълумотларни шакллантиради. Технологик жараёнларни башорат қилиш босқичига бериши керак бўлган сув сарф ва босимларининг, насос агрегатларини мукаммал ишлашини, ТСҲ сув сатҳларининг, магистрал узатиш тармоқларида сув тақсимлаш ҳисоблаш ишлари юклатилади. Сув таъминоти ва оқоваларни оқизиш тизимларининг самарали ишлашини умумий мезони сифатида сувни талаб даражасида тозалаш, узлуксиз ва ишончли узатиш учун сарфланадиган эксплуатацион маблағлар миқдори ишлатилиши мумкин.

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ: 1. Сув таъминоти тизимидан фойдаланиш масалалари нима? 2. Оқова сувлар қандай тоифаларга бўлинади? 3. Навбатчи ходимларнинг асосий вазифаларига нималар киради? 4. Тизимнинг ишончлилиги қандай кўрсатгичлар билан баҳоланади? 5. Режавий-огоҳлантирувчи кўрик деб нимага айтилади? 6. Таъмирлашнинг қандай турларини биласиз?

АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ Положение о проведении планово-предупредительного ремонта водопроводно-канализационных сооружений. М.: Высшая школа. 1975.353 с.  Рудник В.П., Петишко П.И., Семенюк В.Д., Сергеев Ю.С.Эксплуатация систем водоснабжения. – К.: Будівельник, 1983. – 184  Рудник В.П., Петишко П.И., Семенюк В.Д., Эксплуатация систем канализации. – К.: Будівельник, 1984. – 128 с.  Эксплуатация систем водоснабжения, канализации и газоснабжения: Справочник/Под ред. В. Д. Дмитриева, Б. Г. Мишукова. — 3-е изд., перераб. и доп. Л.: Стройиздат, Ленингр. отд-ние,1988. 383 с  Инструкция по нормированию сбросов загрязняющих веществ в водные объекты и нарельеф местности с учетом технически достижимых показателей очистки сточныхвод. O’z RH 84.3.6.2004, Ташкент, 2004 г  O’zDst 951:2011. Марказлашган хўжалик-ичимлик сув таъминоти манбалари. Гигиеник, техник талаблар ва танлаш қоидалари. Ўзбекистон соғлиқни сақлаш вазирлиги 2010 йил 23 декабр 346-сонли бўйруғи билан тасдиқланган.Т.2011.-8 б  Воронов Ю.В., Яковлев С.В. Водоотведение и очистка сточных вод / Учебник для вузов: - М.: Издательство Ассоциации строительных вузов, 2006 - 704 с.

O'xshashlar

Насос ва ҳаво ҳайдаш станциялари ишини ташкил қилиш

Биноларда техник эксплуатация тадбирларини ўтказиш

Силослар ва уларни ҳисоблаш асослари

Оқоваларни тозалаш иншоотларини ишлатиш

Қурилиш ва қурилиш монтаж ташкилотларида қурилишни амалга ошириш