Пластмасса йўл қурилиш материаллари ва буюмлар - Arxitektura - Referatlar

Пластмасса йўл қурилиш материаллари ва буюмлар

Yuklangan vaqt:

04.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1252.9892578125 KB

Ko'chirib olish

Пластмасса йўл қурилиш материаллари ва буюмлар Режа: 1. Пластмассаларнинг таркиби ва хоссалари 2. Полимерли боғловчи моддалар 3. Пластмасса материалларни ишлаб чиқариш технологияси асослари 4. Йўл қурилишида ишлатиладиган полимерли материал ва буюмлар 5. Йўл қурилиш материалларини полимерлар билан модификациялаш 6. Йўл тасма чизиқлар учун ишлатиладиган полимер материаллар 1

1. Пластмассаларнинг таркиби ва хоссалари Пластмассалар деб юқори молекулали бирикмалар яъни, полимерли боғ- ловчилар, кукунсимон тўлдирувчилардан ташкил топган ва қотгач пластик- лигини тўла ёки қисман йўқотадиган (зич молекулали ва эгилувчан) ком- позицияли материалларга айтилади. Юқори молекулали бирикмалар бир неча минглаб, хатто юз минглаб атомлардан ташкил топади. Ушбу бирикмаларнинг макромолекулалари кўп марта такрорланадиган муайяан тузилишли тизим- лардан иборат бўлади. Битта макромолекуладаги тузилиш бирлиги сони полимернинг полимерлаш даражаси дейилади. Паст молекулали бирикмаларнинг молекуляр массаси 500 дан кам бўлади. Сийрак жойлашган молекулалардан зич молекулаларга ўтиш жараёни “полимеризация” деб аталади. Ушбу сийрак ва зич молекулали бирикмалар ўртасидаги моддаларни “олигомерлар” дейилади. Ўтган асрнинг бошларида органик моддаларни синтез қилиш натижасида юқори молекулали моддалар, яъни полимерлар олинди. (полимер юнонча сўздан олинган бўлиб, “поли ”- кўп, “мер”-қисм, бўлак маъносини англатади). Яъни, полимерлар деб юқори молекулали бирикмаларга айтилади. Пластмассаларнинг таркиби . Пластмассаларнинг асосий компонентлари полимерли боғловчилар, кукунсимон тўлдирувчилар, пластификаторлар, қотирувчилар, стабилизаторлар ва бўёвчи моддалардан иборат бўлади. Боғловчи моддалар сифатида турли ҳил полимерлар яъни, синтетик смола- лар ва каучуклар, целлюлоза бирикмалари ишлатилади. Полимер боғловчилар тури пластмасса буюмларнинг техник хоссаларини белгилайди: иссиқга, кислоталарга, ишқорларга ва бошқа зарарли моддалар таъсирига бардошлигини, шунингдек, мустаҳкамлик, деформативлик тавсифларини ва х. к. Полимерли боғловчилар ишлаб чиқариш учун табиий газ, нефть, тошкўмир қатронлари, ўсимлик дунёси ва бошқа органик моддалар ишлатилади. Синтетик материаллар ишлаб чиқаришда ҳаводан олинадиган азот, кислород ва бошқа моддалар ҳам ишлатилади. Тўлдирувчилар анорганик ва органик материаллар асосида олинади. Улар тузилишига кўра кукун ва толасимон бўлади. Кукунлар сифатида кварц қуми, гилтупроқ, оҳактош, доломит ва бошқа минералларни майдалаш ҳамда уларни бойитиш йўли билан олинадиган материаллар ишлатилади. Толасимон 2

тўлдирувчилар сифатида эса асбест, шиша, базальт ва ш. к. чиқиндилар ишла- тилади. Қатламли пластмасса олишда қоғоз, мато, ёғоч шпонлари ва бошқа юпқа қатламли материаллар ҳам ишлатилади. Кукунсимон тўлдирувчилар пластмасса хоссаларини яхшилайди ва полимерли боғловчилар сарфини тежайди. Шунингдек, бундай тўлдирувчилар пластмассаларнинг иссиқбар дошлигини, кимёвий чидамлилигини, толасимон ҳамда матоли тўлдирувчилар эса уларнинг чўзилишдаги ва эгилишдаги мустаҳкамлигин оширади яъни, арматура вазифасини ўтайди. Пластикловчилар бу полимерларнинг юқори эластиклигини ошириш ва мўртлигини камайтириш учун қўшиладиган моддалардир. Пластикловчилар сифатида айрим паст молекулали суюқликлар (олеин кислотаси, камфора ва ҳ. к.) ишлатилади. Суюқлик молекулалари полимер занжирлари орасига жойла- шиб олиб, улар орасидаги масофани катталаштиради ва ўзаро боғланишларни кучсизлантиради. Қотирувчилар пластмассанинг қотиш жараёнини тезлаштиради. Бундай компонентилар сифатида кислоталар ва ишқорлар, оргоно-минерал компле- кслар ва ш. к.лар ишлатилади. Стабилизаторлар пластмасса хоссалари ва тузилишининг вақт бўйича сақланишини таъминлайди, шунингдек, улар пластмассаларни қуёш нури, ҳаводаги кислород ва бошқа газлар, иссиқлик ва ш. к муҳитлар таъсирига чидамлилигини оширади. Бўёқлар пластмассаларга маълум ранг беради. Бўёвчи таркиблар сифатида органик (нигрозин, хризодин ва х. к) ва минерал пигментлар (охра, мумиё, сурик, ультромарин ва ҳ. к) ишлатилади. Порофорлар пластмасса таркибида ғоваклик ҳосил қилиш учун қўлланилади. Бундай моддалар пластмассани кўпиртиради ва улар қаттиқ, суюқ ёки газсимон хилда бўлади. Пластмассаларнинг асосий хоссалари . Пластмассалар қурилиш мате- риаллари ичида конструктив сифат кўрсаткичлари юқори яъни, массаси кам, мустаҳкамлиги юқори материаллардир. Пластмассаларнинг хақиқий зичлиги 0,8...1,8 г/см 3 , ўртача зичлиги эса 20 дан 2200 кг/м 3 гача бўлади. Уларнинг мустаҳкамлиги кенг оралиқда ўзгаради. Кукун ва толасимон тўлдирувчили пластмассаларнинг сиқилишдаги мустаҳкамлиги 120...160 МПа, ёғоч плас- тикники 200 МПа, ШТАМ (шишатолали анизотроп материал) ники 420 МПа. 3

Ўта енгил ғовакли пластмассаларнинг иссиқлик ўтказувчанлик кўрсаткичи 0,03 Вт/(м 0 С) яъни, ҳавонинг иссиқлик ўтказувчанлигига яқин. Пластмассалар турига қараб ишқорлар, кислоталар, органик эритмалар ва бошқа зарарли муҳитлар таъсирига нисбатан юқори чидамлиликга эга бўлади. Юқори зич- ликка ва мустаҳкамликка эга бўлган пластмассалар эса едирилишга ва зарбга бардошлидир. Баъзи тўлдирувчиларсиз тайёрланган пластмассалар шаффоф ва юқори оптик хоссаларга эга бўлади. Оддий шиша 1 % дан кам ультрабинафша нур- ларини ўтказади, органик шиша эса 70 % дан кўпроқ нурларни ўтказади. Улар турли ҳил рангларга осон бўялади. Бундай пластмассаларнинг зичлиги нис- батан кам бўлади. Пластмассалар технологик жиҳатдан осон ишланади яъни, уларни арралаш, рандалаш, пармалаш ва бошқа ишловлар бериш мумкин. Пластмасса материал ва буюмларни ўзаро ва бошқа материаллар, масалан, металл, ёғоч ва ш. к.лар билан елимлаб турли ҳил шаклдаги комбинацияланган брикма ҳамда конс- трукцияларни тайёрлаш мумкин. Пластмасса хом ашёсига турли усулларда ишлов бериб яъни, босим остида қуйиб полистрол плиткалар, узлуксиз профиллаб сиқиб чиқариш орқали қувурлар, узунасига ўлчанадиган буюмлар, тутқич ва плинтуслар, ўрама материаллар (линолеум), эшик дасталари, иссиқлайин пресслаб қоғоз қатламли пластиклар тайёрланади. Пластмасса ва бошқа композицияли полимер материаллар ўзига хос камчи- ликларга ҳам эга. Кўпчилик пластмассаларнинг иссиқбардошлиги 70...200 0 С атрофида бўлади. Пластмассаларнинг иссиқдан чизиқли кенгайиш коэффи- циентининг юқорилиги уларнинг асоссий камчиликларидан бири ҳисобланади. Унинг ушбу камчилиги бошқа материаллар билан композитлар тайёрлашда таркибига тўлдирувчилар киритиш йўли билан бартараф этилади. Пластмассаларнинг вақт давомида пластик (қайтмас) деформациясининг ортиши ҳам унинг камчилиги ҳисобланади. Баъзи пластмассалар юқори ҳарорат таъсирида ва ёнганда зарарли газлар чиқаради ва атроф-муҳитни токсинлайди. Пластмассаларнинг яна бир камчилиги қуёш нури таъсирида эскириши ва тоб ташлашидир. Пластмасса материаллар ва буюмлари кейинги йилларда қурилиш соҳасида кенг қўлланилмоқда. Чунки пластмасса асосида қулай ва арзон замонавий 4

қурилиш материалларини ишлаб чиқариш қурилиш саноати учун энг муҳим вазифалардан биридир. 2. Полимерли боғловчи моддалар Полимерларнинг синфланиши ва тузилиши . Полимерли моддалар ички тузилиши, олиниш усули ва таркиби бўйича синфланади. Макромолекулаларнинг асосий занжирли таркибига кўра полимерлар учта гуруҳга бўлинади: Карбозанжирли полимерлар молекулярли занжири фақат углерод атомла- ридан иборат бўлган полиэтилен, полиизобутилен ва ш. к.лар; Гетерозанжирли полимерлар молекулярли занжири таркибига углерод атомидан ташқари кислород, олтингугурт, азот, фосфор (эпоксидли, полиу- ретанли, полиэфирли ва ш. к.лар) атомлари киради: Элементорганик полимерлар асосий молекулярли занжирлар кремний, алюминий, титан ва бошқа органик бирикмалар таркибига кирмайдиган баъзи бир элементлар атомларидан иборат бўлади, масалан, кремний-органикли бирикмалар: Синтетик полимерлар олиниш усулига кўра полимеризационли (А) ва поликонденсационли (Б) турларга бўлинади. Полимеризационли полимерлар (полиэтилен, полиизобутилен, полистирол, полиметилметакрилат ва ш. к. лар) полимерлаш усули орқали олинади. Полимерлаш жараёнида атом ва атом гуруҳларининг ўрни ўзгармаслиги туфайли полимерларнинг кимёвий таркиби бир ҳил бўлади. Поликонденсационли полимерлар (фенольформалдегидли, карбамидли, эпоксидли, полиэфирли, полиамидли) поликонденсацияланиш жараёнида қў- шимча моддалар, жумладан сув, аммиак, водород, хлор ва ш. к. лар ажралиб чиқади. Функционал гуруҳлар ўртасида кимёвий реакциялар содир бўлгани учун полимер ва мономер таркиби бир ҳил бўлмайди. Полимерлар ички тузилиши жихатидан чизиқли ва фазовий турларга бў- линади. Чизиқли полимерлар макромолекулаларнинг узун ипсимон кучсиз боғла- ниши шаклида бўлади. Аммо полимер таркибида атомларнинг қутб гуруҳларининг бўлиши занжирлар орасидаги боғланишни кучайтиради. 5

Чизиқли полимерлар қиздирилганда юмшайди ва қовушқоқ-эластик ҳолатга ўтади. Фазовий полимерлар да занжирлар орасидаги мустаҳкам кимиёвий боғла- нишлар бир ҳил фазовий каркасларнинг ҳосил бўлишини таъминлайди. Мукаммал тузилиш ҳосил бўлганда полимер қаттиқ эластик жисм ҳолатига ўтади. Қаттиқ каркасли фазовий полимерларда занжирлар орасидаги боғланишлар ички занжирлардаги боғланишларнинг мустаҳкамлиги каби мустаҳкамликка эга булади. Бундай боғланишларни бузиш учун юқори ҳарорат талаб қилинади. Ички занжирлардаги мустаҳкамлиги пастроқ бўлган боғланишларнинг бузилиши полимерда деструкция (кимёвий бузилиш) жараёнининг бошланишини билдиради. Деструкция қайта тикланмайдиган жараёндир. Буларга “термореактив” полимерлар дейилади. Термореактив полимерлар иссиқлик ва босим таъсирида қотади, қайта қиздирилганда эса пластик ҳолатга ўтмайди (юмшамайди). Ҳарорат оширилса, ушбу полимерларнинг тузилиши бузилади ва ёниб кетади. Термопластик полимерлар қиздирилганда юмшаш ва совитганда қотиш хусусияти билан тавсифланади. Уларнинг электр қаршилиги катта бўлади, сувни кам шимади ва кимёвий жиҳатдан юқори даражада турғун бўлади, осон шишади ва органик эритувчиларда эрийди. Чизиқли полимерларнинг физик ҳолатига ҳароратнинг таъсири . Чизиқли полимерларнинг физик ҳолати ҳароратга боғлиқ бўлади. Нисбатан унча юқори бўлмаган ҳарорат таъсирида полимерлар шишасимон, эгилувчан ёки қуюқ бўтқа ҳолатига ўтади. Шишасимон полимерлар юқори ҳароратда ички энергиясининг камайиши ҳисобига қуюқ оқувчан ҳолатга ўтади. Полимерга ташқи куч таъсир қилганда кимёвий боғланишлар секин узилади. Юқори эластик ҳолатда бўлган поли- мерлар нисбатан унча катта бўлмаган ташқи кучлар таъсирида кучли деф- ормацияланиш қобилиятига эга. Айрим полимерлар масалан, полиэтилен, каучук ва ш. к.лар кучли совуқда ҳам ўзининг эластиклигини йўқотмайди. Чизиқли полимерларнинг оқувчанлиги 200...300 0 С ҳароратда содир бўлади. Полимеризацияли полимерлар . Полиэтилен (-СН 2 -СН 2 -) этилен газини босим ва ҳароратда катализаторлар билан полимерлаш орқали олинади. Полиэтилен оқ рангли қаттиқ шохсимон маҳсулотдир. У ўлчамлари 3...5 мм ли донадор ёки кукун кўринишда ишлаб чиқарилади. 6

Полиэтиленнинг техник хоссалари молекулалар массасига, занжирнинг тармоқланишига ва кристалланишига боғлиқ бўлади. Полиэтилен энг енгил полимер бўлиб, зичлиги 0,92...0,97 г/см 3 , чўзилишдаги мустаҳкамлик чегараси 12...32 МПа. Полиэтилен турли зарарли муҳитларга ва совуққа чидамли. Полиэтилен қурилишда сувга чидамли материаллар, қувурлар, санитариятехника буюмлари ва ш. к.лар ишлаб чиқаришда кенг ишлатилади. Поливинилхлорид (ПВХ) винилхлоридни полимерлаб олинадиган маҳсу- лотдир. Мономер (СН 2 =СН∙Cl) меъёрий шароитда эфир ҳидли рангсиз газдир. ПВХ нинг юқори механик хоссалари уни қурилишда ишлатиш имкониятларини белгилайди. Ушбу полимер пол қопламалари учун турли ҳил материаллар ишлаб чиқаришда қўлланилади. Ундан бир ва кўп қатламли, асосли ва асоссиз линолеумлар (иссиқ сақловчи), плиталар, сувдан ҳимояловчи ва манзарали-безак материаллари тайёрланади. ПВХ нинг ажойиб хусусиятларидан бири кислоталар, ишқорлар, спирт, бензин ва мойловчи материалларга бардошлигидир. Шу сабабли ПВХ қувурлар, сув таъминоти, оқова сувлари тизимлари ва бошқа технологик буюмлар ишлаб чиқаришда қўлланилади. Шунингдек, ундан плинтуслар, ковакли иссиқ сақловчи мате - риаллар тайёрланади. ПВХ нинг камчилиги юқори ҳарорат таъсирида мустаҳкамлигининг кама- йиши, узоқ муддат куч таъсир этганда пластик деформацияланиши ва ўзидан хлор бирикмаларини ажратиб чиқариши ҳисобланади. Перхлорвинил таркибида 60...80 % хлор бўлган хлорбензолда поливи- нилхлоридни хлорлаш орқали олинади. Перхлорвинилли таркиблар фасадбоп бўёқлар сифатида самарали қўлланилади. Зарарли муҳитлар (кислота, ишқор ва ш. к) таъсирига турғун, юмшаш ҳарорати 85...100 0 С. Полистирол энг кўп қўлланиладиган полимерлардан бири ҳисобланади. Ушбу полимер стирол мономерини (С 5 ∙Н 5 ∙СН=CH 2 )n полимерлаш орқали олинади. У ҳидсиз, физиологик зиёнсиз, оддий ҳароратда қаттиқ, шаффоф материал бўлиб, 90 % нурни ўтказади. Полистирол ўлчамлари 6...10 мм ли доналар, майда ва йирик донали кукун, шунингдек, 0,2 % намликдаги бисер ҳолда ишлаб чиқарилади. Полистиролнинг чўзилишдаги мустаҳкамлиги 35...60 МПа, сиқилишдаги мустаҳкамлиги эса 80...110 МПа. У сувли муҳитга, концентрацияланган кис- лоталарга (азот ва сирка кислотасидан ташқари), ишқор эритмаларига (40 % концентрациягача) бардошли. Полистирол асосида қоплама плиталар (сопол 7

плиткалар ўрнига), қоришмалар, суртмалар, иссиқ сақловчи материаллар олинади. Бетон ва бошқа ғовак буюмларни модификациялашда (шимдиришда) ишлатилади. Полистиролнинг камчилиги-иссиққа чидамсизлиги, мўртлиги ва ёнувчан- лиги ҳисобланади. Полиметилметакрилат метакрил кислотасининг метил эфирини полимер- лаб олинган маҳсулот ҳисобланади. Метилметакрилат рангсиз, ялтироқ шиша кўринишда синтез қилинади. Бунда нефть углеводородлари, табиий газ ва ш.к лар учун хом ашё бўлиб хизмат қилади. Техникада бундай смолаларга “органик шиша” дейилади. Органик шиша ялтироқ, рангсиз, ультрабинафша нурларини яхши ўткази- ши, шунингдек, ташқи муҳит таъсирига чидамлилиги билан фарқланади. Бун- дай шиша ултрабинафша нурларининг 73,5 % ини ўтказади, холбуки бу кўрсаткич оддий силикат шишада 0,6 %, кўзгу ойна шишасида 3 %, га тенг. Органик шиша касалхона, витрина, иссиқхона, саноат бинолари хоналари, безак тўсиқлари ойналарини тайрлашда ишлатилади. Ҳарорат 90 0 С га етганда органик шиша эластик ҳолатга ўтади ва уни хоҳлаган шаклда қолиплаш, кесиш ва силлиқлаш мумкин. Унинг сиқилишдаги мустаҳкамлиги 120...140 МПа га тенг. Зарбий қовушқоқлиги 60...183 0 С ҳароратда пасаймайди. Аммо, органик шишанинг ишқаланишга мустаҳкамлигининг пастлиги ва қизди- рилганда (80 0 С гача) чидамсизлиги кенг миқиёсда ишлатилишини чегаралаб қўяди. Кислота ва ишқорлар эритмасига турғун эмас, органик эритмаларда (ацетон ва ш. к) осон эрийди, оловга текканда осон ёнади. Поливинилацетат (ПВА) винилацетатни полимерлаш орқали олинади (сир- ка кислотасининг мураккаб эфири ва винил спиртидан). ПВА смолалари рангсиз, қовушқоқ, нурга бардошли, сув билан исталган нисбатда яхши аралашади, ёғоч, қоғоз ва сувоқ юзаларга мустаҳкам ёпишади. Улар асосида эмульсияли бўёқлар, елимлар, ёпиштирувчи мастикалар олинади. Шунингдек, унинг сувли дисперсиясидан чоксиз поллар, полимерцемент қоришма ва бетонлар тайёрланади. ПВА дисперсияси қўшилган минерал боғловчилар асосидаги компози- цияли материалларнинг сув ўтказмовчанлиги юқори ва кимёвий муҳитлар таъсирига чидамли бўлади. Полиизобутилен [-СН 2 -С(СН 3 ) 2 -]n изобутиленни полимерлаб олинган резинасимон маҳсулот. Изобутилен эса нефть маҳсулотларини органик синтез 8

қилиб тайёрланади. У эластик, каучуксимон полимер бўлиб, полиэтилен каби енгил ва букилувчандир. Уни 1000...2000 % узунликкача (нисбий узайиши) чўзиш мумкин. Совуққа, кислота ва ишқорлар ҳамда сув таъсирига чидамли, ҳарорат -75 0 С гача совуганда ҳам шишаланиш ҳолатига ўтмайди. Полиизобутиленга кукунсимон тўлдирувчилар қўшиб, масалан кул, қора- куя, тальк ва ш.к деворбоп панелларни ва тик чокларни тўлдиришда герметик материал сифатида ишлатилади. Ундан ёпишқоқ тасмалар, линолеумбоп елимлар, сувга чидамли герметиклар тайёрланади. Инден-кумаронли полимер кумарон, инден, стирол ва уларнинг гомолог- лари каби ароматик бирикмаларни полимерлаб олинади. Полимер асосида локлар, пол учун плиткалар тайёрланади. Поликондеционли полимерлар . Фенолформальдегидли полимерлар фенол ларни (фенол, резорцин, крезол ва ш. к) алдегидлар (формалдегид, фурфурол, лигнинин ва ш. к.лар) билан поликонденцациялаш реакциялари натижасида олинади. Формальдегид газ, аммо у 37...40 % ли эритма сифатида ишлатилади. Фенолформальдегид зичланган ёғоч қириндили ва ёғоч толали плиталар, қатламли пластиклар, дераза ромлари, меъморий буюмлар, электр асбоблари ишлаб чиқаришда, сувга чидамли фанерлар олишда ва ёғоч конструкцияларни елимлашда, шунингдек, қоришма ва бетонлар тайёрлашда боғловчи сифатида ишлатилади. Қаттиқ резолли полимерлар асосида пресс-кукунлар ва фаолит, улар асосида эса қувурлар, листлар, плиткалар олинади. Алкид ва глифтал смолалар олишда хом ашё сифатида глицерин билан фтал кислотаси ишлатилади. Бундай смолалар зарарли ва намли муҳит таъсирига чидамли. Шу сабабли улар лок бўёқ сифатида ва ҳимояловчи қатлам сифатида қўлланилади. Тола ҳосил қилувчи полимерлар асосида юқори кристалли тола “лавсан” олинади. Лавсан жуда мустаҳкам бўлиб, чўзилишдаги мустаҳкамлиги 800 МПа га тенг. У қоплама материаллар ва дисперсли арматуралаш учун қўлланилади. Карбамидли полимерлар карбамид ва формальдегидни органик синтез қилиш усулида олинади. Карбамидли полимерлар рангсиз ва қовушқоқоқувчан суюқлик бўлиб, турли ҳил пигментлар қўшиш орқали исталган рангга киритилиши мумкин. У сув, минерал, кукун, майда ва йирик тўлдирувчилар билан яхши аралашади. Органик тўлдирувчилар (қипиқ, пайраха, қоғоз ва ш. 9

к) ёғочга мустаҳкам ёпишади. Кучсиз кислота ва туз эритмалари таъсирида қотади. Мўртлигини камайтириш учун таркибига пластикловчилар қўшилади. Карбамид полимерлари асосида ёғоч ва қоғоз елимлари, мастикали таркиблар, қоришма ва бетон тайёрланади. Ёғоч толали ва пайрахали плиталар, елим- ланган конструкциялар олишда боғловчи сифатида ишлатилади. Карбамид смоласи таркибига газ ҳосил қилувчи компонентлар киритилиб, ковакли, кўп қатламли ва толали пластиклар тайёрланади. Кремнийорганик полимерлар органик ва анорганик моддаларга хос бўлган зич молекулали бирикмалар гуруҳига тааллуқли смолалардир. Уларнинг макро молекуласи тузилишида кремний кислородли боғланишлар борлиги билан фарқланади. Молекулалари кремнеземли скелет ва тармоқланган радикал- лардан иборат. Шу сабабли ушбу полимерларда силикат моддаларга хос юқори иссиқка бардошлилик, мустаҳкамлик ва синтетик полимерларга хос эластиклик, кимёвий муҳитларга чидамлилик каби хусусиятлар мужассам- лашган. Улар кичик молекулали кремнийорганик бирикмалардан (алкил, арил), хлорсилонлардан синтез қилиб олинади. Суюқ ҳолатдаги паст молекулали кремнийорганик полимерлар (Ко 136-41) гидравлик ва пластикловчи хоссаларга эга бўлганлиги учун улардан намли муҳитга чидамли фасад бўёқлари тайёрлашда, шунингдек, қоришма ва бетон- лар учун қўшилмалар сифатида ишлатилади. Эпоксидли полимерлар молекулаларида эпоксидли гуруҳлар борлиги билан шундай номланади. Эпоксидли полимерлар учун асосий хом материал сифа- тида глицерин ва пропилен асосида олинадиган эпохлоргидрин ишлатилади. Эпоксидли полимерлар асосидаги суртмалар, қоришма ва бетонлар учун ишлатилади. Эпоксидли елимлар жуда мустаҳкам ёпишувчанлик хусусиятига эга бўлганлиги учун металл, сопол, ёғоч, шиша, бетон ва ш. к.ларни елимлаб бириктириш ва таъмирлаш ишларида кенг қўлланилади. Полиамидли полимерлар икки асосли кислота билан диаминларни поликонденсациялаб олинади ва полиэфирга ўхшаш материалдир. Улар сувдан ҳимояловчи парда сифатида ҳамда бетонлар учун модификаторлар сифатида ишлатилади. Полиуретан полимерлар таркибида икки ва ундан кўп атомли спиртлар билан изоцианатлардан олинади. Чизиқли полиуретан полимерлари 100 0 С ҳароратда бузилмайдиган, намга чидамли толалар, парда, юпқа тахталар ишлаб чиқаришда қўлланилади. 10

Фуранли полимерлар фурфурол ва ацетонни поликонденцияли синтез қилиш орқали олинади. Мономер тўқ жигарранг, ўткир ҳидли суюқлик бўлиб, 15...25 % бензолсульфокислота ва ш.к. кучли кислоталар қўшилганда қотади. Фуран полимерларидан тайёрланган композицияли материаллар (мастика, қоришма ва ш.к.лар) концентрланган кислоталар таъсирига чидамли ҳисобланади. Улар асосида юқори ҳароратга чидамли кўпикпластлар, елимлар ишланади, шунингдек, қатламли ва толали пластиклар учун самарали боғ- ловчи моддалар олинади. Полиэфирли полимерлар кўп асосли кислоталарни спиртлар билан бирга поликонденсациялаш йўли билан олинадиган полимерлардир. Хом-ашё захираларининг кўплиги, нисбатан арзонлиги, полиэфир полимерлари асосидаги композицияли материалларнинг санитария-гигиена талабларига жавоб бериши, улардан шишапластиклар, нур ўтказувчи ва рангли безак қопламалар, фасад учун лок ва бўёқлар, елимлар тайёрлаш имконини беради. Полиэфир қоришма бетонлари асосида сунъий гранит, мармар ва бошқа безак тошлар олинади. Синтетик каучуклар тўйинмаган углеводородларни полимерлаш ва сополимерлаш орқали олинади. Мономер сифатида изопрен, бутадиен, хлоропен, изобутилен ва ш. к.лар ишлатилади. Ишлатилган мономерларнинг турига қараб изопренли, бутадиенли, хлорпренли, бутадиенстиролли ва бошқа турдаги синтетик каучуклар ишлаб чиқарилади. Улар линолеумларни елимлаб ёпиштиришда полбоп плиткалар олишда, мастика ва елимлар тайёрлашда ишлатилади. Полимерларга синтетик каучуклар қўшилади. Шунингдек, улар турли ҳил герметик материаллар олишда ҳам ишлатилади. Вулканизациялаштирилган табиий каучук таркибига қурум, бўр ва ш. к. кукунсимон тўлдирувчилар киритилиб, резина олинади. Резина ток ўтказ- маслик, юпқа парда ҳолатида ҳам сув ва газ ўтказмаслик каби муҳим хос- саларга эга. Каучукни вулканизациялашда унга 1...2 % олтингугурт ёки 10...25 % кул қўшилса, унинг чўзилишга мустаҳкамлиги ортади. Каучукли резина асосида полбоп ва сувдан ҳимояловчи материаллар, герметиклар ва ш. к лар тайёрланади. Резина чиқиндилари майдаланиб, битум-резинали ўрама мате- риаллар, мастикалар ва бетон учун қўшилмалар (тўлдирувчилар) олинади. 3. Пластмасса материалларни ишлаб чиқариш 11

технологияси асослари Пластмасса материалларни тайёрлашнинг технологик жараёнлари асос- лари уларнинг таркиби ва ишлатилиш соҳасига боғлиқ бўлади. Уларни ишлаб чиқариш технологияси қуйидаги асосий жараёнлардан иборат: компонент- ларни тайёрлаш ва меъёрлаш (саралаш), қориштириш, иссиқ ёки кимёвий усулда қотириш ва омборхоналарга жойлаштириш. Полимер материалларга қуйидаги усулларда ишлов берилади: компо- нентларни аралаштириш; вальцовкалаш; каландрлаш; экструзиялаш; прес- слаш; ғоваклаштириш (кўпиртириш); суртиш; шимдириш; сепиш; қуйиш; қолиплаш; пуркаш; пайвандлаш ва елимлаш. Полимер буюмларни ишлаб чиқариш технологияси ўта нозик ва мураккаб бўлиб, жараёнларнинг бажа- ралиши аниқликни талаб қилади. Компонентларни аралаштириш ушбу жараёнда ҳамма композитлар поли- мернинг ҳажми бўйича бир жинсли жойланиши талаб қилинади. Уларни аралаштириш усули даврий (ўзгарувчан) ва тинимсиз бўлади. Қоригичларнинг конструкцияси ва ишлаш тавсифи қориладиган материалларнинг ҳилига боғлиқ бўлади. 1-расм. Вальцовкалаш схемаси. а- тайёрланган бўтқани юклаш; б- вальцовкалаш; в-бўтқани бир жўвага ўраш; г-шаклланган пластмассани кесиш; 1, 3- ёрдамчи ва асосий жўвалар; 2- пластмасса бўтқаси; 4-пичоқ ёрдамида кесиш. Ваьлцовкалаш (ёйиш) бунда пластмасса қарама-қарши айла- нувчи жўвалар орасидаги тир- қишдан ўтиб шаклланади (1расм). Ишлов бериладиган бўтқа 2 жўвалар 1 ва 3 орасидаги тир- қишдан бир неча марта ўтка- зилади ва яхшилаб аралаш- тирилади, сўнгра битта жўвага ўтказилиб, пичоқ 4 ёрдамида кесилади. Узлуксиз вальцовкалаш жара- ёнида пластмасса бўтқаси тир- қиш орасидан сиқилиб ўтишидан ташқари жўвалар бўйлаб ҳам 12

ёйилади. Натижада жараён охирида ортиқча масса икки томондан пичоқ ёрдамида кесиб олинади. Бу усулда пластмасса компонентлари эзилиши туфайли майдаланади. Полимер, кукунсимон тўлдирувчилар ва бошқа модификаторлар янада майин аралашади, ҳарорат таъсирида пластиклиги ортади. Пластмасса юзасида ишлов беришга мўлжалланган охирги жўва юзаси силлиқланган ва полировкаланган бўлиши керак. Унга иссиқлик билан ишлов бериш учун жўвалар буғ камерасида ёки электр ёрдамида қиздирилади. Кейинги босқичда қизиган жўва ёрдамида 140...150 0 С ҳарорат остида зичлаштирилади. Каландрлаш (босим остида ёйи) усулида берилган қалинлик ва кенглик- даги юмшатилган полимер қоришмани жўвалар орасидаги тирқишдан тўхтовсиз ўтказиб, тасма шаклида тайёрланади. Бунда асосан бир ва кўп қатламли асоссиз ва иссиқ сақловчи асосли линолеумлар олинади. Жўвалар сонига кўра каландрлар икки, уч, тўрт ва беш жўвали бўлади. Жўвалар тик, горизонтал, Г, L ва Z шаклида жойлашади (2-расм). Каландр конструкцияси ишлов бериладиган пластмассанинг хилига қараб фарқланади (резинали ёки термлопластикли қоришмалар). Буюм юзаси текис бўлиши учун ишчи жўвалар юзаси жилоланади ва полировка қилинади. Сўнгра жўвалар махсус ички каналлар орқали буғ ёрдамида 155...160 0 С ҳароратда иситилади. Экструзия усулида поли мер материаллар қиздирилган массани мунштукдан (шакл берувчи тешик) сиқиб чиқари орқали тайёрланади. Экструзия усулида профилли қурилиш буюмлари, қувурлар, варақлар, полиэтилен пардалар, линолеум ва ш. 13

к. лар ишлаб чиқарилади. Ушбу 2- расм. Тўрт жўвали каландрнинг ишлаш схемаси. а). Г-шаклдаги усулда диаметри 5...250 мм гача каландр; б). Z-шаклдаги каландр. бўлган қувурлар, эни 0,3...1,5 м, қалинлиги 0,1...4 мм гача бўлган лист ва плёнкалар тайёрланади. Пресслаш усулида буюмларни қолиплаш қиздириладиган гидравлик прес- сларда амалга оширилади. Пресс қолипларда кукунлар иссиқ ҳолатда прессланиб ёки кўп қатламли пресс қолипларда варақлар, плиталар ва панеллар прессланиб олинади. Варақсимон қурилиш материаллари ва панелларини пресслаш учун қуввати 10...50 т ли, иссиқ сув ёки буғ билан қиздириладиган кўп қаватли пресслар қўлланилади. Текис пресслаш усулида ёғоч-қипиқли плиталар, текстолитлар, ёғоч-қатламли пластиклар, уч қатламли елимланган панеллар қолипланади. Шунингдек, пресс-қолипларда санитария-техника ва электр жиҳозлари, дераза ва эшик деталлари ва ш. к. буюмлар тайёрланади. Кўпиртириш усулида ғовакли иссиқ ва товушдан ҳимояловчи пластмасса буюмлари ҳамда эластик герметикловчи материаллар тайёрланади. Пластмасса таркибидаги ғовакликлар газ ҳосил қилувчи компонентлар киритиш ёки қиздирилганда порофор сингари парчаланиб газ ҳосил қилиш натижасида ҳосил бўлади. Бу усулда термопластик ва термореактив полимерлар асосида иссиқ ҳимояловчи ва конструктциябоп-иссиқ ҳимояловчи материаллар олинади яъни, пенопластлар, пенополистроллар, кўпчитилган карбамид ва фенолформальдегид композициялар шулар жумласидандир. Қуйиш усулида пластмассалар оддий ва босим остида қолипланади. Оддий усулда полимер иситилган ёки совуқ ҳолатда қолипларга қуйилади. Бу усулда реактопластлар асосида полимер қлоришма ва бетон плиталари, панел ва конструкциялар, органик шишадан турли буюмлар ва манзарали плиткалар тайёрланади. Қолиплаш усулида варақли, плёнкали, қувурсимон пластмассали матери- алларга қайта ишлов бериш орқали мураккаб шаклдаги буюмлар олинади. Қолиплаш асосан қиздириш орқали амалга оширилади. Бунда 14

асосан штамповкалаш, пневмоқолиплаш ва вакуум остида қолиплаш усуллари қўл- ланилади. Суркаш усулида қоришма, дисперция ёки эритма кўринишидаги пластмас са қоғоз, мато, толали тўқима ва ш. к. ар юзасига суртилади, текисланади ва манзарали ишлов берилади. Суркалган хом ашё махсус раклей-пичоқ билан текисланади. Одатда, асос (материал) ҳаракатланувчан, пичоқ эса қўзғалмас бўлиб, суртиланадиган масса қалинлиги ва зичлигини бошқариш учун у озгина қия ўрнатилади. Шимдириш усулида мато, қоғоз, тола ва ш.к.лар суюлтирилган пластмасса эритмасига ботириб олиниб, сўнгра қуритилади. Шимдириш ускуналари горизонтал ва тик ҳилларга бўлинади. Ушбу усулда елимланувчи плёнкалар, манзарали плёнкалар, шунингдек, шиша асосли, асбест ва пахта асосли матолар тайёрланади. Сепиш усулида суюқ пластмасса металл тасма ёки барабан юзасига юпқа қатлам қилиб ёйилади, қотгач юпқа плёнка кўринишида кўчириб олинади. Ушбу усулда ацетилцеллюлозали шаффоф плёнкалар ва тез қурийдиган поли- мерли эластик материаллар тайёрланади. Пуркаш усулида кукунсимон полимерлар, қиздирилган юзага сепилади, юзага эриб ёпишган кукунлар совиб қотгач, мустаҳкам полимерли қоплама ҳосил бўлади. Пуркашнинг газ алангалаштириш, ўрама ва псевдосуюқлан- тириш усуллари қўлланилади. Газ алангалаштириш усулида полимер кукуни (полиэтилен, полипропилен, полиамид ва ш. к.) аланга орасидан ўтиб суюқланади, юзага ёпишади, нати- жада керакли қалинликдаги материал ҳосил бўлади. Пайвандлаш ва елимлаш усуллари пластмасса қисмларидан ҳосил қилина- диган буюмларни йиғиш ва бириктириш учун хизмат қилади. Пайвандлаш усули термопластик пластмассаларни (полиэтилен, поливинилхлорид, полиизобутилен ва ш. к.) улаш учун қўлланилади. Бунда пластмасса учларини қиздириш иссиқ ҳаво, юқори частота, ультратовуш, радиа- цияли ва контактли усулларда амалга оширилади. Елимлаш усули термопластик ва термореактив пластмассаларни улаш учун қўлланилади. Пластмассаларни елимлашда турли хил елимлар иссиқ ва совуқ ҳолда ишлатилади. Термопластик полимерларнинг уланиш жойи органик эритувчилар ёрдамида ишлов берилиб, бироз шишириш ҳисобига яхлит- ланади. 15

4. Йўл қурилишида ишлатиладиган полимерли материал ва буюмлар 4.1. Юк кўтарувчи ва тўсиқ конструкциялар учун ишлатиладиган материаллар Юк кўтарувчи ва тўсиқ конструкциялар учун ишлатиладиган материаллар сифатида полимербетонлар, дисперсли толасимон арматуралар билан армату- раланган шишапластиклар, ёғоч қатламли пластиклар, полистиролли плит- калар, сотопластлар, органик шиша, винипласт листлар, қоғоз-қатламли плас- тиклар, полимерли қоришмалар ва ш. к.лар ишлатилади (ГОСТ 25621-83, ЎзРСТ 716-96, ГОСТ 4.222-83 ва ҳ. к). Полимербетонлар композицияли материаллар бўлиб, термореактив яъни, полиэфирли, эпоксидли, фенолформальдегидли, фуранли ва ш. к. полимерлар асосида тайёрланади. Тўлдирувчилар эса полимербетонларнинг ишлатилиш муҳитига қараб танланади. Кислотали муҳит учун кислотага чидамли кварц, базальт, гранит қуми, чақиқ тоши ва ш. к. тўлдирувчилар асосида тайёрланган полимербетонлар қўлланилади. Шунингдек, кислотабардош ғишт чиқиндилари, кокс, антрацит ва графитлар ишлатилади. Полимербетонларни энг мақбул тузилишининг ҳосил бўлишида кукун- симон тўлдирувчиларнинг таркиби, хоссалари муҳим аҳамиятга эга. Бундай тўлдирувчилар сифатида андезит, диабаз, кварц қуми, кокс, шамот, шлак, кул, фосфогипс ва ш. к. лар ишлатилади. Фенолформальдегид, карбамидформальдегид смолалари асосидаги полимербетонларнинг таннархи арзон ва кенг тарқалган. Бундай полимербетонлар кислотали қотирувчи иштирокида хона ҳароратида қотади. Эпоксид смолали полимербетонлар юқори физик-механик хоссаларга эга бўлади. Эпоксид смоланинг сарфи ва нархини камайтириш учун уни тош- кўмир смоласи билан модификацияланади (35...50 % гача). Айникса эпоксидли смола билан модификацияланган фуранли полимерлар кенг қўлланилади. 16

Эпоксид смоласи чизиқли тузилишга эга бўлган полимерли модда бўлиб, ЭД-5 ва ЭД-6 маркаларга бўлинади. Эпоксидли смолалар ионли катали- заторлар ёрдамида ишлатишбоп ҳолга келтирилади. Бунда эпоксид смоласига полиэтилен полиамин (смола массасига нисбатан 10...12 %), гексаметил- ендиамин (15...20 %), шунингдек, юқори молекулярли моддалар, масалан, полиамидлар, полиэфирлар қўшилади. Эпоксид смоласи асосидаги полимер- бетонлар юқори мустаҳкамлик, кимёвий муҳитга чидамлилик каби хусу- сиятларга эга. Фуран полимерлари ва уларнинг эпоксид, фенольформалдегид ва бошқа полимерлар билан аралашмалари юқори концентрациядаги кислоталарга чидамли полимербетонлар олишда боғловчилар сифатида ишлатилади. Фуран смоласи анча арзон полимер боғловчи бўлиб, фурфурол ва фурфуролли спиртни конденсациялаш йўли билан олинади. Қурилишда ФА маркали маномер кўп ишлатилади. Уни суюлтириш жараёни бензосульфат кислотаси ёрдамида амалга оширилади. Бензосульфат кислотасининг энг мақбул миқдори ФА массасига нисбатан 20...30 % олинади. Полимербетонлар учун боғловчи сифатида ишлатиладиган полиэфирли, смолаларга полиэфирмалеинатлар ПН-1 ва ПН-3, полиэфирокрилатлар МФГ-9 ва ТМГ-11 киради. Полимербетон учун боғловчи сарфи 100...200 кг/м 3 бўлиб, полимер- кукун тўлдирувчи нисбати массаси бўйича 1:5...1:12 олинади. Полимербетоннинг қотишини тезлатиш учун унга 40...90 0 С ҳароратда 6...24 соат давомида ишлов бериш тавсия этилади. Полимербетонларнинг мўртлигини камайтириш мақсадида толали тўл- дирувчилар жумладан, асбест, шиша, базальт ва бошқа синтетик толалар қўшилади. Полимербетонлар оддий цементли бетонларга нисбатан нафақат кимёвий турғунлиги (айниқса кислоталарга нисбатан), балким юқори мустаҳкамлик кўрсаткичлари билан, айниқса чўзилиш (7...20 МПа) ва эгилиш (16...40 МПа) бўйича фарқланади. Сиқилишдаги мустаҳкамлиги 60...120 МПа, совуқбардошлиги 200...300 давр ва иссиқбардошлиги 100...200 0 С. Аммо уларнинг таннархи цементли бетонларга нисбатан бир неча марта юқори. 17

Полимербетонлар бошқа композицияли материал ва буюмлар бардош бера олмайдиган муҳитларда жумладан, кимёвий ишлаб чиқаришда қўллани- ладиган конструкцияларда, сув иншоотларида, зарарли муҳит таъсир қиладиган конструкцияларда, йўл қопламаларида, сантехника буюмларида ва бошқа махсус темирбетон конструкция ва буюмлар тайёрлашда ишлатилади. Шунингдек, бундай бетонлар биологик фаол муҳитлар таъсирига (ачитқилар, бактериялар, замбуруғлар ва ш. к) ҳам чидамли бўлганлиги учун биотехнология корхоналари, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари сақланадиган омбор- хоналар ва чорвачилик комплекслари қурилишида кенг қўлланилаи. Полимербетонларнинг асосий камчиликлари вақт давомида сирпанув- чанлик деформациясининг юқорилиги, шунингдек, такрорланувчи қиздириш хамда совутиш таъсирида пластик деформацияланиши, эскириши ва ш. к.лар. Шишапластиклар композицияли листли материал бўлиб, шиша толалари ёки шиша матосини полимерли боғловчилар билан бириктириб тайёрланади. Боғловчи моддалар сифатида фенолформальдегидли, полиэфирли ва эпоксидли полимерлар ишлатилади. Шишапластлар шиша толали тўлдирувчиларнинг тури ва жойланиши бўйича учта асосий гуруҳга бўлинади: шиша толали анизатроп материаллар; қирқилган тола асосида олинган шишапласт ва шиша мато асосида тайёрланадиган шишапласт (шиша текстолит). Шиша толали анизатроп материал (СВАМ) листлар пакетини иссиқ ҳолда пресслаб тайёрланади. Шиша шпон бир томонга йўналтирилган шиша иплрни эпоксидфенол полимерлари асосида композициялар билан елимлаб ёпиш- тирилган юпқа матодир. Унинг узунлиги 1000 мм, эни 500 мм ва қалинлиги 1...30 мм гача бўлади. Зичлиги 1,8...2,0 г/см 3 , чўзилишдаги мустаҳкамлик чегараси 1000 МПа гача етади. Кимиёвий ва биологик фаол муҳитларга бардошли материал бўлганлиги учун, СВАМ осма панеллар, фазовий ёпма конструкциялар, қувурлар, ҳажмли идишлар тайёрлашда ишлатилади. Қирқма шиша толали шишапластиклар ясси ёки тўлқинсимон листлар кўринишида бўлиб, полиэфирли боғловчилар асосида ишлаб чиқарилади ва шаффофлиги билан фарқланади (ёруғлик ўтказувчанлиги 50...85 %). Шиша толали шишапластиклар узунлиги 1000...6000 мм, эни 1550 ва 18

қалинлиги 1...1,5 мм қилиб ишлаб чиқарилади. Уларнинг ўртача зичлиги 1400 кг/м 3 , чўзилишдаги мустаҳкамлик чегараси камида 60 МПа, сиқилишдаги камида 90 МПа ва эгилишдаги камида 130 МПа га тенг. Бундай шишапластиклар ёруғлик ўтказадиган тўсиш фонарлари, шаффоф тўсиқлар ва бошқа қурилиш конструкцияларини тайёрлашда ишлатилади. Ярим шаффоф шиша пластиклардан эса павилонлар, соябонлар ва бошқа енгил конструкцияли биноларнинг томларини қуриш учун фойдаланилади. Шиша текстолит шиша матони фенолформальдегид билан шимдириб, газламани қатламлаб 140...160 0 С ҳароратда ва 8...10 МПа босимда пресслаб олинади. Унинг узунлиги 2400, эни 600...1200, қалинлиги 1...7 мм ли листлар ва узунлиги 2400, эни 700...1000 ва қалинлиги 9...35 мм плиталар кўринишида ишлаб чиқарилади. Шиша текстолитнинг ўртача зичлиги 1800 кг/м 3 , чўзи- лишидаги мустаҳкамлик чегараси 230 МПа гача, сиқилишдаги 95 МПа гача ва эгилишдаги 120 МПа гача бўлади. Шиша текстолит иссиқ ва кимёвий муҳитлар ҳамда сув таъсирига бардошлидир. Улар асосида уч қатламли панеллар, қобиқлар, дераза ва эшик блоклари, санитария-техника буюмлари, томбоп тўлқинсимон листлар тайёрланади, шунингдек, шиша толали арқонга шимдириб темирбетон конструкциялари учун арматура, қўштавр ва швеллер сифатида ҳам ишлатилади. Қоплама полистирол плиткалар квадрат ёки тўғри тўртбурчак шаклдаги ясси юзали ва иккинчи томони тарам-тарам бўлган юпқа материалдир. Полимерли композиция таркибида полистирол, кукун тўлдирувчилар (тальк, каолин), пигмент ва модификацияловчи қўшилмалар ҳам киритилади. Плитка қалинлиги 1,25...1,5 мм, 1 м 2 плитка массаси 1,5...1,7 кг. Улар асосга полимер- ли ёки каучукли мастикалар билан елимланади. Плиткалар чиройли кўриниш- га эга, сув ва кимёвий таъсирларга турғун. Улар асосан ошхона, кириш заллари, савдо хоналари деворларини қоплаш учун қўлланилади (3-расм). Органик шиша (полиметилакрилат ) шаффоф, юқори даражада мустаҳ- кам, ёруғликка чидамли, енгил конструкцион полимер материалдир. Органик шиша узунлиги 1350 мм гача, эни 1250 мм гача ва қалинлиги 2...2,3 мм лист кўринишида ишлаб чиқарилади. У шаффоф 19

тўсиқлар ва пардеворлар, бино- ларнинг устки ёруғлик фонарларида ишлатилади (4-расм). 3-расм. Қоплама полистрол 4-расм. Органик шиша листлар плиткалар Ёғоч қатламли пластиклар ёғоч шпонларни фенолформальдегид поли- мерига шимдириб, пакет иссиқ ҳолда пресслаб тайёрланади. Уларнинг узунлиги 5600, эни 950...1200 ва қалинлиги 12 мм, ўртача зичлиги камида 1300 кг/м 3 бўлиб, юқори мустаҳкамлик ва зарбий қовушқоқликка эга. Пластикларнинг юзаси силлиқ, сарғич-жигарранг, ёғоч текстураси яхши кўринади ва бироз ялтироқ. Уларга механик ишлов бериш яъни, арралаш, пармалаш, михлаш ва бурама михлар ўтказиш осон кечади. Ёғоч қатламли пластик листлар девор ва пардеворларни қоплаш, маданий- маиший ҳамда жамоат биноларининг шипларини безаш учун конструкциябоп пардозлаш материал сифатида ишлатилади (5-расм) 5-расм. Ёғоч қатламли пластиклар . 20

4.2. Пардозлаш-безак материаллари Пардозлаш-безак материалларига полимерлардан тайёрланган, биноларнинг ички томонини безашда ишлатиладиган иссиқ сақловчи ва товуш ҳимояловчи материаллар киради. Буларга полимер материалларнинг кенг гуруҳи яъни, плиталар, рулонлар, профилли- погонаж ва бошқа материалларни киритиш мумкин (ЎзРСТ 815-97, ГОСТ 5724-75, ГОСТ 4.230-830 ва ҳ. к). Қоғоз қатламли манзарали пластиклар (ГОСТ 4.229-83) олдиндан фенольформальдегид ёки карбамид полимерлари шимдирилган бир неча қатламли махсус қоғозни иссиқ ҳолатда пресслаб тайёрланади. Улар узунлиги 1000...3000, эни 600...1600 ва қалинлиги 1...5 мм лист кўринишида ишлаб чиқарилади. Пластикларнинг устки қатлами турли рангда яъни, гулли, бўртмагулли, манзарали матбаа усулида тайёрланган қоғоздан ясалади. Одатда, ёғоч (дуб, ёнғоқ, қайин) текстурасини, қимматбаҳо тошлар (мармар, малоҳит ва ш. к.) кўринишини ифодалайди (6-расм). 6-расм. Қоғоз қатламли деворбоп ва пардозбоп материаллар Қалинлиги 1,6 мм бўлган пластиклар асосга битум-резинали, эпоксидли, резорсин-формалдегидли елим ва мастика билан, бундан қалин пластиклар эса мих ва бурама михлар билан маҳкамланади. Қоғоз қатламли пластиклар мада- ний-маиший, савдо, жамоат биноларининг ички қисмини пардозлаш-безаш ва мебель тайёрлашда ишлатилади. 21

Манзарали “полиформ” панеллар (ЎзРСТ 815-97) қолиплаш ускуна- ларида зарбга чидамли полистиролдан тайёрланади. Ускуналар бўртма ўнг юза ҳосил бўлишни таъминлайдиган қолиплар билан жиҳозланган. Панелларнинг ўлчами 500х500х10 мм. Панелларни деворга маҳкамлаш учун бурчакларида тешиклар қилинади. Полиформ панеллари билан маданий-маиший ва маъмурий биноларнинг зал, холл ва кабинетлари ҳамда шу каби бошқа хоналарнинг деворлари пардозланади. Манзарали “полидекор” панеллар пардозловчи манзарали қаттиқ поливинилхлорид пардани вакуум пресслаб олинади. Бўртма юзали ушбу қоплаш материали ёғоч ўймакорлиги ёки уйма нақшли металлни эслатади Панел- ларнинг ўлчами 1850х955х0,6 мм. Улар асосан заллар, холлар ва жамоат биноларининг деворларини пардозлаш учун ишлатилади. Ёғоч-толали пардозлаш плиталари (ГОСТ 4.222-83) карбамид, феноль- формалдегид смолалари билан шимдирилган ёғоч толалари иссиқ ҳолатда пресслаб олинади. Плиталарнинг ўнг юзаси силлиқ, битта ёки иккита ўзаро перпендикуляр йўналишларда ростланган бўлиб, синтетик эмульсия ва эмал- ларга бўяб, ялтирамайдиган, ярим ялтироқ ва ойна жилоли қилиб ишлаб чиқарилади (7-расм). Уларнинг узунлиги 1200...2700, эни 1200...1700 ва қалинлиги 3...6 мм бўлади. 7 - расм. Ёғоч-толали пардозлаш плиталари 22

Плиталар турар-жой ва жамоат бинолари деворларини ҳамда шифтларни безашда ва мебель тайёрлашда ишлатилади. Бундай плиталарнинг ташқи кўриниши чиройли, ранги ва манзараси турли ҳил, монтаж қилиш осон ва қулай, нархи эса унчалик қиммат эмас, шу сабабли самарали ҳисобланади. Ёғоч-пайрахали пардозлаш плиталари термореактив полимерлар ва ёғоч пайрахалари аралашмасини иссиқ ҳолатда пресслаб олинадиган материал. Плиталарнинг узунлиги 2500...3500, эни 1250...1750, қалинлиги 10...25 мм бўлади. Уларнинг ўртача зичлиги 600...700 кг/м 3 бўлиб, юза қисми лок, эмаль ва бўёқ билан бўялади, ҳамда шпон, фанер, лист пластиклар ва ш. к. матери- аллар билан қопланади (8-расм).. Уч қатламли ёғоч-пайрахали плиталар карбамид смоласи асосида тай- ёрланади. Мустаҳкамлиги ва сувга чидамлилигини ошириш учун таркибига 1,5 % парафин қўшилади. Уларнинг ўртача зичлиги 750...850 кг/м 3 , эгилишдаги мустаҳкамлиги 24 МПа ва сув шимувчанлиги 15 % гача. Плиталар узунлиги 1440...5500, эни 1220...2440 ва қалинлиги 16...24 мм ўлчамларда тайёрланади. Ёғоч-пайраҳали плиталарнинг юқори даражадаги мустаҳкамлик хоссалари ва манзарали кўриниши уларни эшикларни қоплаш, ички ўрнатма мебелларни пардозлаш, пардеворлар, осма шипларга кенг қўллаш имконини беради. Шу- нингдек, уч қатламли плиталар турар-жой хоналарининг пол қопламаларига ишлатилади. 23

8-расм. Ёғоч-пайрахали пардазбоп плиталар Пардозловчи ўрама материаллар (ГОСТ 5724-75, ЎзРСТ 815-97). Қури- лишда кенг ишлатиладиган пардозловчи полимерли ўрама материалларга поливинилхлоридли манзарали пардалар (изоплен, повинол, винистен, дер- мантин ва ш. к.) ва линкруст киради (9-расм). 9-расм. Пардазбоп полимер ўрама материаллар Изоплен қоғоз асосида тайёрланган поливинилхлорид пардадан иборат бўлиб, узунлиги 10...48 м, эни 600, 750, 1200 ва қалинлиги 0,45 мм гача бўлган ўрама кўринишда ишлаб чиқарилади. Парда сирти турли рангларда, силлиқ, босма нақшли, жилосиз ва жилоли бўлади. Улар турар-жой, жамоат ва ишлаб чиқариш биноларининг меъёрий ҳарорат- намлик шароитларда эксплуатация қилинадиган деворлари ва орадеворларини пардозлаш учун ишлатилади. Повинол мато асосида тайёрланган поливинилхлорид пардадир. Парданинг юза қисми силлиқ ёки босма нақш туширилган, жилоли ёки жилосиз бўлади. Парда узунлиги 25...40 м, эни 1 м ва ундан ортиқ, қалинлиги 0,5...0,9 мм бўлган ўрамларда чиқарилади. Повинол билан юқори даражали санитариягигиена ва манзарали талаблар қўйиладиган бинолар хоналарининг деворлари пардозланади. Винистен асоси бўлмаган поливинилхлорид пардадан иборат бўлиб, унинг юза қисми ёғочнинг қимматбаҳо навига ўхшаган босма расмли турли рангли ёки кўк рангли, шунингдек, бўртма бўлиши мумкин. 24

Винистен бир ўрама- сининг узунлиги 6 м, эни 1,3 м ва қалинлиги 1,5...2 мм бўлади. Ундан жамоат биноларининг ички деворларини пардозлаш ва безаш учун фойдаланилади. Дермантин зич қилиб тўқиладиган дағал газлама, юзасига юпқа парда қилиб поливинилхлорид бўтқаси суртилган ўрама материал. Поливинилхлорид бўтқаси тайёрлашда ишлатиладиган кукун тўлдирувчининг рангига кўра дермантин оқ, жигарранг ёки қора бўлади. Юзаси эса текис ёки бўрт- тирилган бўлиши мумкин. Қалинлиги 0,5 ва 0,8 мм. Узунлиги 40 м гача, эни 750 ва 1000 мм қилиб ишлаб чиқарилади. Дермантин турар-жой ва жамоат биноларининг эшик ва деворларини қоплашда, шунингдек, мебель саноатида қўлланилади. Ўзи елимланадиган парда уч қатламли ўрама материал бўлиб, дарахт- ларнинг турли навларини, табиий тошни, сопол плиткани ва бошқа мате- риалларни тақлид қиладиган босма расмли, қалинлиги 0,15 мм поливинилхлорид парда ва елим қатламидан иборат. Парда узунлиги 15 м ва эни 500 ҳамда 900 мм ли ўрамларда чиқарилади. Бундай пардалар турар-жой ва жамоат бинолари ички деворлари, эшик табақалари ва хоналардаги ички ўрнатилган мебелларнинг юзаларини манзарали пардозлаш учун ишлатилади. Ювиладиган пардалар оддий гулқоғозлар бўлиб, сиртига ПВА эмульсияси қопланган бўлади. Уларни илиқ сув билан ювиш ҳам мумкин. Сув таъсирга бардош бера оладиган гулқоғозлар фойдаланиш учун жуда қулай ва чидамли бўлади. Ювиладиган гулқоғозлар турар-жой биноларининг ички деворларига ёпиштиришда энг яхши пардозбоп материалдир. Линкруст пардозлаш ўрама материал бўлиб, қалин қоғоз асосга ёки картоннинг бир томонига юпқа қилиб полихлорвинил смолани суртиш йўли билан олинади. Юза томони силлиқ ёки бўрттириб ишланади. Унинг эни 500, 600 ва 750 мм, қалинлиги 0,6 ва 1,2 мм, узунлиги 8...12 м бўлади. Линкруст сув ва нам таъсирига чидамли, чиримайди, механик таъсирларга яхши қаршилик кўрсатади, қуёшда эскирмайди ва юқори гигиеник хусусиятларга эга. Лин круст совунда илиқ сувда яхши ювилади, мой ёки синтетик бўёқлар билан бўяш мумкин. Линкруст турар-жой ва жамоат бинолари, шунингдек, мактаб, болалар муассасалари, касалхона, лаборатория ва умум-овқатланиш биноларининг 25

ички девор ҳамда тўсиқларини пардозлашда қўлланилади. Линкруст девор- ларга крахмалдан тайёрланган елим ёки махсус синтетик полимерлар асосида олинган елимлар билан ёпиштирилади. 4.3. Полбоп материаллар Хозирги пайтда қурилишда полларни ёпиш учун полимерли ўрама ва плитка материаллар кенг тарқалган. Улардан чоксиз яхлит полларни қилиш учун ҳам фойланилади (ГОСТ 17241-71, ЎзРСТ 813-97, ГОСТ 4.228-83, ЎзРСТ 705-96 ва ҳ. к). Полимерлар асосидаги полбоп ўрама ва плитка материаллар ёғоч, сопол ва бошқа материаллардан тайёрланган поллардан мустаҳкамлиги, биотурғунлиги, манзаралиги, енгиллиги, сувга чидамлилиги ва осон ўрнатилиши билан тавсифланади. Полбоп ўрама материаллар (ЎзРСТ 813-97, ГОСТ 17241-71). Полбоп ўрама материаллар (линолеумлар) синтетик полимерларга кукун тўлдирув- чилар, дисперс арматуралар, пластификаторлар, қотирувчилар, стабилизаторлар ва пигментлар аралаштириб, турли усулларда тайёрланади. Линолеумлар боғловчининг турига қараб поливинилхлоридли, глифталли, коллоксилинли, резинали ва бошқа ҳилларга бўлинади. Улар асосли ва асоссиз, иссиқ ҳамда товуш сақловчи, бир ва кўп қатламли, силлиқ ҳамда тарамтарам (тукли, гилам қопламали) ва рангли бўлади. Линолеумларнинг ўнг юзаси силлиқ, нуқсонларсиз, ранги тиниқ, расмлари эса чуқур солинган бўлиши керак. Уларнинг ранги нур, ҳаво ва сув таъсирида ўзгармаслиги, вақт давомида зарарли кимёвий моддаларни ажратиб чиқармаслиги, ётқизиладиган асос тоза, текис ва қуруқ бўлиши зарур. Поливинилхлорид линолеумлар асосли ва асоссиз, бир, икки ва кўп қатламли қилиб тайёрланади (10-расм). Линолеумларнинг узунлиги 12 м гача, эни 1,2...1,6 м ва қалинлиги 1,2...6 мм, рангли, абстракт гулли ва сидирға ҳилларда ишлаб чиқарилади. Линолеум битум-резинали, кумарон-каучукли ва бошқа совуқ мастикалар ҳамда елимлар билан асосга елимланади. 26

10-расм. Линолеумли полбоп ўрама материаллар Тўшалган линолеумларни яхлитлаш учун чоклари махсус асбоб ёрдамида пайвандланади. Улар турар-жой, маъмурий ва маиший бинолар ҳамда саноат корхоналари бинолари хоналарининг полларини қоплашда ишлатилади. Иссиқ-товуш сақловчи хосса асосида тайёрланган поливинилхлорид лино- леумлар темирбетон буюмларни ишлатиш усули асосидаги уй қурилишида қопламаларнинг энг замонавий ва ривожланган туридир. Бу ҳилдаги лино- леумларнинг иккита асосий тури-намат ва кўпиртирилган синтетик асосида тайёрланган-товуш ва иссиқ сақловчи хиллари кенг қўлланилади. Намат асосида тайёрланган линолеум бевосита корхонада бичилади ва пайвандланади. Ўлчами хона ўлчамига мосланиб гилам кўринишади қурилиш майдонига етказиб берилади. Глифталь (алкид) линолеум асоси мато бўлиб, унга ўсимлик мойи, кукун тўлдирувчилар (пўкак, ёғоч ёки пигментлар) ва сунъий ёки табиий смолалар асосида тайёрланади. Ўрама линолеумнинг узунлиги 20 м, эни 1,8...2,0 м ва қалинлиги 2,5...5 мм бўлади. Улар рангли ёки босма расмли (гулдор) бўлиши мумкин. Глифталь линолеумлар асосан, ёрдамчи биноларнинг поллари учун ишлатилади. Коллоксилин (нитроцеллюлоза) линолеум асоси бўлмаган ўрама материал- дан иборат. Улар узунлиги 20 м, эни 1,0...1,6 м ва қалинлиги 2...4 мм, қизил ва жигаррангли қилиб тайёрланади. Коллоксилин 27

линолиуми нурга ва совуққа чидамли, эластиклиги ва эгилувчанлиги юқори, едирилишга бардошли бўлади. Ишлатилиши жараёнида ўзидан зарарли ўзидан зарарли бирикмаларни ажратиб чиқармайди. Унинг камчилигига иссиқдан ҳимоялаш хоссаларининг қони- қарсизлигини киритиш мумкин. Шу сабабли коллоксилин линолеум асосан ёрдамчи биноларда ишлатилади. Резинали (релин) линолеум икки қатламли ўрама материал бўлиб, пастки қатлами олдин ишлатилган резина кукуни ва нефть битуми, асбест ва ипгазлама дисперс арматуралардан озгина миқдорда қўшилган, вулканизацияланган аралашма қотишмасидан иборат. Релин юпқа ва мустаҳкам устки юза қатлами синтетик каучук асосида кукун тўлдирувчи қўшиб тайёрланган рангли резинадан ташкил топган. Релин узунлиги камида 12, эни 1...1,6 м ва қалинлиги 3 ҳамда 5 мм бўлган ўрама ҳолда ишлаб чиқарилади. Релин иссиқ ва товуш ҳимоялаш хусусиятига эга бўлиши учун қалинлиги 4...6 мм ли ячейкали ғовак асосда ҳам тайёрланади. Релиннинг сирти силлиқ рангли, бир ҳил тусли ёки турли-туман томирли мармарга ўхшаш блади. У эластик бўлиб, сув, кислота ва ишқорлар таъсирига барқарор ва чидамли. Релиндан қопланган поллар статик электрни тўпламайди ва шу билан учқунланиш имкониятини мустасно қилади. Релин жамоат ва саноат бинолари, ёрдамчи хоналар ҳамда бошқа зарарли муҳит таъсирида бўладиган хоналарнинг полларига қопланади. Тукли синтетик гилам икки қатламли ўрама материал бўлиб, устки қат- лами қўпиртирилган иссиқлик сақловчи, табиий ва синтетик полимерлардан (полиамид), асоси эса латексдан иборат (11-расм). 28

11-расм. Тукли синтетик гиламлар Гилам қопламаларнинг умумий қалинлиги 8 мм, капронли тукининг қалинлиги 3 мм, асос баландлиги 5...6 мм.Тукли гилам узунлиги 12, эни 1...4 м гача ва қалинлиги 8 мм бўлган бир эн мато кўринишида тайёрланади. Тук ранги турли ҳил бўлиши мумкин. Тукли синтетик гилам иссиқ сақловчи ва товуш ютувчи, едирилишга бардошли, мустаҳкам, намлаб тозалаш мумкин бўлган материалдир. Бундай гиламнинг туки олов таъсирида ёнмайди, фақат эрийди. Тукли тикма (тафтинг) нотўқима гиламлар оддий ва арзон технологияси туфайли кенг тарқалган. Улар эни 450 см гача бўлган илмоқ ёки қирқма тукли мато ёки пояндоздан иборат бўлиб, маъмурий, турар- жой ва бошқа бинолар полларини қоплашда ишлатилади. Ворсалин (тукли линолеум) нотўқима икки қатламли ўрама материал бўлиб, устки қатлами эшилган полипропилен ипдан қилинган сиртмоқ тукдан, остки қатлами эса поливинилхлорид пардали асосдан иборат. Ворсалиннинг узунлиги 12...20, эни 1 м ва қалинлиги 4...6 мм бўлган бир энли ўрама материал сифатида тайёрланади. Сиртмоқ тукининг рангига қараб ворсалин турли рангларда бўлади. Ворсалин товушни юқори даражада ютиши, яхши иссиқ сақлаши, еди- рилишга чидамлилиги ва гигиена талабларига жавоб бера олиши билан тавсифланади. Ворсалиннинг ўзаро елимланган бир эн матоси хона ўлчамига тенг ўлчамли гилам ҳосил қилади. Уни бевосита ораёпмаларнинг темирбетон панелларига қуруқлайин ётқизиш ва периметри бўйлаб плинтуслар билан маҳкамлаш мумкин. Ворсалин билан акустик ва иссиқ-техник талаблари юқо- ри бўлган биноларда поллар қопланади. Полбоп плита материаллар (ЎзРСТ 705-96, ГОСТ 17241-71). Хозирги пайтда полимер боғловчилар, тўлдирувчилар, пластификаторлар, пигментлар ва модификаторлар асосидаги композицияли материаллардан турли полбоп плиталар тайёрланади. Полимер плиткалар асосида турли безакли, рангли поллар ясалади. Уларни ёпиштириш ва янгисига алмаштириш осон, ишлаб чиқаришда нисбатан кам полимер сарфланади, шунингдек, ташиш ва сақлаш қулай (12-расм). 29

12-расм. Полбоп полимер плиткалар Поливинилхлорид плиткалар бир ҳил ёки мармарсимон рангли қилиб, 200х200 ва 300х300 мм ўлчамларда ҳамда 1,5...3 мм қалинликда тайёрланади (13-расм). Улар сув, кучсиз кислоталар ва мойлар таъсирига бардошли, эгилувчан, оловбардош ва едирилишга чидамли. Поливинилхлорид плитка- ларнинг камчилиги-иссиқдан ҳимоялаш хоссаларининг пастлигидир. 13-расм. Поливинилхлорид плиткалар Поливинилхлорид плиткалар турар-жой ва жамоат биноларининг ошхоналари ва ёрдамчи хоналарида, шунингдек, саноат биноларининг маиший ва и шлаб чиқариш хоналарининг полларини қоплашда ишлатилади. 30

Инденкумарон плиткалар сув ва бошқа кучсиз зарарли муҳитларга чи- дамли, едирилиш ҳамда зарбга бардошли ва мустаҳкамдир. Улар 200х200, 300х300 мм ўлчамларда ҳамда 3...4 мм қалинликда тайёрланади. Бундай плиткалардан жамоат биноларининг коридорларини, шунингдек, серҳаракат хоналарнинг полларини қоплаш учун фойдаланилади. Намлиги ва ҳарорати доимо юқори бўладиган хоналарда ишлатиш мақсадга мувофиқ эмас. Резина плиткалар релин олинадиган компонентларнинг ўзидан олинади, ўлчамлари 300х300, 500х500 мм, қалинлиги 3,5 ва 10 мм қилиб ишлаб чиқарилади. Улар сувга, кислоталарга, иссиққа ва ишқорли муҳитга чидамли бўлади. Иссиқ ва товуш ўтказувчанлиги кичик, едирилишга чидамли, эгилувчан ва эластик. Улар саноат ва жамоат биноларида, намлик юқори бўлган жойларда ишлатилади. Плиткаларни елимлаб ёпиштириш учун битум-резинали ёки кумарон каучукли мастикалар ишлатилади. Полимер қоришма ва полимербетон поллар 20...50 мм қалинликда қуйма усулда қуйилади. Улар олдиндан яхшилаб зичлаштирилган асос устига қўйи- лади, зичлаштирилади ва юза қисми текисланади. Полимер-қоришма ва полимербетон композитлар асосида 300х300, 500х 500 мм ли ўлчамларда ва қалинлиги 20...50 мм ли пол плиталари ишлаб чиқарилади. Бундай плиталар кимёвий муҳитларга чидамли бўлиши билан бирга катта юк ва зўриқишларга ҳам бардошли бўлади. Плиталарнинг ўлчами 500 мм ва ундан катта бўлса, улар арматура тўрлари ёки дисперсли толасимон арматураловчи материаллар билан кучайтирилади. Бундай қуйма ва йиғма плиталар асосан, саноат биноларининг полларини қоплашда ишлатилади. Чоксиз яхлит полимер поллар (ГОСТ 4.228-83). Бундай поллар поливи- нилацетат, полимерцемент ва полимер композициялар асосида тайёрланади ва асосга битта ёки бир неча қатлам мастикали таркибларни қоплаб олинади. Мастикалар боғловчи, кукун тўлдирувчи, пигмент ва хусусий ҳолларда қотирувчилар, пластикловчилар қўшиб тайёрланади ва яхшилаб текисланган асосга ётқизилади (14-расм). 31

14-расм. Чоксиз яхлит полимер поллар Поливинилацетатли поллар боғловчи таркибига кукун тўлдирувчилар (кварц кукуни, кул ва ш. к.) пигмент ва суюлтириш учун сув қўшилиб, махсус қоригичда 4...5 мин яхшилаб аралаштирилади. Олинган бўтқа асосга пуркагич орқали 2..3 қатлам қилиб сепилади. Бундай поллар жамоат бинолари ва енгил, озиқ-овқат ҳамда асбобсозлик саноатининг хоналарига қилинади. Полимерцементли поллар портландцемент ва ишқорли шароитда қота- диган полимерлар асосида олинади. Полимер боғловчи сифатида поливинилацетатли эмульсияли, ацетон-формальдегид смоласи ва унинг сополи- мерлари, СГС-65 ГР дисперсияси ва ш. к. лар ишлатилади. Одатда, полимер мастика массасига кўра 5...7 % цемент қўшилади. Улар мустаҳкам, едирилишга чидамли, сув ўтказмайди ва гигиена 32

талабаларини қондиради. Бундай поллар жамоат ва саноат биноларининг фойдаланиши юқори бўлган хоналарида, шунингдек, полларга минерал мойлар таъсир қилиши мумкин бўлган жойларда ишлатилади. 4.4. Погонаж материаллар, қувурлар ва санитария- техника буюмлари Погонаж материал ва буюмлар . Полимерлар асосида тайёрланадиган погонаж қурилиш материаллари ва буюмларига плинтуслар, зина, балкон ва бошқа тўсиқлар учун тутқичлар, зина пиллапоялари учун устқуймалар, де- ворларни қоплаш учун рейкалар, эшик ва дераза часпаклари, герметиклар ва зичлайдиган қистирмалар ва ш. к.лар киради (ГОСТ 19111-77). Погонаж буюмлар, асосан, поливинилхлорид, полиэтилен, полистирол, полиметилметакрилат полимер композицияларидан экструзия усулида тайёр- ланади. Улар етарли даражада мустаҳкам, эластик, иссиққа ва ёнишга чи- дамли, кимёвий муҳитларга бардошли бўлади ва гигиена талабларини қонди- риш хоссалари билан тавсифланади. Погонаж буюмларнинг ўлчамлари жуда ҳилма-ҳил бўлади. Плинтуслар ва тутқичлар, одатда 12 мм ли ўрамларда ишлаб чиқарилади. Улар узунлиги 1,2...3,5 м ли бўлак ҳолда ҳам тайёрланади. Полимер материаллардан қилинган погонаж буюмлар исталган профилли кўринишда ишлаб чиқарилади. Ҳозирги пайтда асбестоцемент шифрларнинг ўрнига турли ҳил профилли том ёпма листлар ишлаб чиқарилмоқда (15-расм). Ўзининг меъморий-қурилиш, физик-кимёвий ва ишлатилиш сифатлари туфайли полимер погонаж буюмлар ёғочдан, сопол ва металлдан ясалган шу каби буюмларнинг ўрнини муваффақият билан бажармасдан, балки кўпинча мутлоқ ўзига хос вазифаларни ҳам бажаради масалан, ҳимоя қобиқлар, кўринмайдиган қилиб ўтказиладиган сим тешиклари, герметикловчи қистир- малар ва ҳ. к. 33

15-расм. Турли профилли полимер листлар Қувурлар ва санитария-техника буюмлари. Кейинги йилларда қурилишда полимер пластмассалардан тайёрланадиган қувурлар, санитария-техника буюмлари ва ускуналарнинг буюм ва қисмлари кенг қўлланилади. Пластмасса қувурлар (ГОСТ 22689.1-89)- полиэтилен, поливинилхлорид, полипропилен каби термопластлар ва шишапластик қувурлар реактопластлар асосида олинади (16-расм). Хозирги кунда зарарли муҳитларда ишлатишга мўлжалланган фенолформальдегид, карбамидформальдегид, фуран смоласи ва ш. к.лар асосида тайёрланган полимерқоришма ва полимербетонлардан диаметри 150 мм гача бўлган қувурлар ишлаб чиқарилади, деворларининг қалинлиги 2...8 мм. Улар 1,2 МПа гача босим остида ишлашга мўлжалланган. Қувурлар мустаҳкам, сув ва зарарли муҳитларга чидамли, ички юзаси силлиқ ва минерал моддалар йиғилиб қолмайди. Термопласт қувурларни осон пайвандлаб бириктириш мумкин. Уларни ишлатиш ишчи ҳарорати 60 0 С гача. Термореактив полимерлар асосидаги композицияли материаллардан тайёр- ланган полимерқоришма ва полимербетон қувурлар кимё саноати, коллектордренаж тизимида, шахталарда ва бошқа иншоотларда 34

ишлатилади. Уларнинг ички диаметри 100 мм дан 1000 мм гача, узунлиги эса 80 см дан 6 м гача бўлади. Полимербетон қувурлар боғловчининг турига қараб, кислотали, ишқорли ва бошқа зарарли муҳитларга чидамли бўлади. 16-расм. Полимер пластмассалар асосидаги турли ҳил қувурлар Шишапластик қувурлар полиэфир полимери, шиша матоси, шиша иплари ва ш. к. лар асосида махсус центрафугада тайёраланади. Улар мустаҳкам, 150 0 С гача ҳароратга бардошли бўлади. Шишапластик қувурлар асосан, кимё ва нефтни қайта ишлаш саноатида ишлатилади. Санитария-техника буюмлари полиметил метакрилат, зарбга чидамли полистирол, полипропилен, полиамид ва шишапластиклар асосида олинади. Улар асосида ванналар, сифонлар, ювиш бачоклари, ҳаво алмаштириш панжаралари ва ш. к. лар ишлаб чиқарилади. Буюмларнинг тури ва улардан фойда- ланиш шароитларига қараб буюмлар фақат пластмассадан ёки қисман металл ишлатилиб тайёрланиши мумкин (17- расм) 35

Пластмассалардан тайёрланган санитария-техника буюмлари енгил, етарли даражада мустаҳкам, мунтазам равишда бўяшни талаб қилмайди, зангламайди, гииена талабларини қониқтиради, силлиқ юзали, занг тўпламайдиган хусу- сиятларга эга бўлади. Ускуналарнинг буюм ва қисмларига пластмассалардан тайёрланган дераза ва эшик дасталари, йиғма мебель қисмлари, дераза жалюзалари ва ш. к. киради. Булардан ташқари пластмассалардан электр жихозлари ва пайвандлаш қисмлари тайёрланади. 17-расм. Полимер пластмассалардан тайёрланган санитария- техника буюмлари ва уларнинг деталлари Ускуналарнинг буюм ва қисмлари шакли ва ранги бўйича хилма-хил қилиб ишлаб чиқарилади. Улар одатда чиройли ва ялтироқ юзага эга бўлади. Ускуна буюм ва қисмларининг физик-механик хоссалари фойдаланиладиган смолаларнинг турига, шунингдек, тўлдирувчиларнинг тури ҳамда миқдорига боғлиқ бўлади. 36

4.5. Полимер елимлар, бўтқа ва герметик материаллар Синтетик қоплаш материалларни маҳкамлаш учун қурилишда елимлар ва бўтқалар ишлатилади. Девор ва шиплар шунингдек, поллар қопламасининг сифати ва уларнинг пухталиги маълум даражада елимловчи таркиб- ларнинг тўғри танланишига боғлиқ бўлади. Елимлар ва бўтқалалар (ГОСТ 4. 228-83). Бундай материаллар елимлаш хусусиятига эга бўлган боғловчилар, эритувчилар, пластификаторлар, тўлди- рувчилар, суюлтирувчилар ва қотирувчилардан иборат бўтқасимон ёки суюқ аралашмаларга бўлинади. Полимер герметиклар йиғма конструкцияли элементларнинг чокларини зичлаштириш ва беркитиш учун ишлатилади. Герметиклар эластик бўлиб, ҳарорат ва киришишдан ҳосил бўладиган деформацияларни сўндиради. Шунингдек, улар бино ва иншоотларнинг иссиқ, товуш ва сувдан ҳимояланишини таъминлайди. Улар ҳаво муҳити, турли зарарли моддаларга чидамли бўлиши, ўзидан инсон организмига салбий таъсир этувчи моддаларни ажратмаслиги керак ва х. к. Бўтқалар боғловчиларнинг турига қараб битумли, резина-битумли, казеинцементли, кумарон-нейтритли, канифолли ва бошқа ҳилларга бўлинади. Бўтқалар қурилиш материалларини елимлаш, конструкцияларнинг юзасини етарли даражада қоплаш, чокларни беркитиш, нотекис юзаларни текислаш, конструкция ва буюмларни занглашдан ҳимоя қилиш мақсадида ишлатилади. Уларнинг хоссаларини янада яхшилаш учун таркибига битум, қатрон, канифоль, казеин ва бошқа модификацияловчи қўшилмалар киритилади. Ишлатилиш усулига қараб бўтқалар қайноқ, яримқайноқ ва совуқ ҳилларга бўлинади. Уларни тайёрлаш технологияси оддийлиги билан фарқланади ва мураккаб асбоб-ускуналар талаб этилмайди. Резина-битумли бўтқалар алкид ва поливинилхлорид линолеумларни ҳамда плиткаларни, мато асосли ўрама материалларни елимлашда ишлатилади. У сувга чидамлиги билан фарқланади. Кумарон-натрит бўтқалари асоссиз ва асосли поливинилхлорид линолеум- лар ҳамда пардалар, қоғоз қатламли пластиклар, резина- 37

линолеум ва бошқа синтетик қоплама материалларнинг сифатини оширишда қўлланилади. Казеин-цементли бўтқа ёғоч толали плиталарни ва бошқа қоплаш матери- алларини маҳкамлаш учун ишлатилади. Шунингдек, улар конструкция чокла- рини тўлдириш ва текислаш учун ҳам қўлланилади. Битумли қайноқ бўтқа билан таги тўқиб тайёрланадиган матоли линолеум ва ёғоч толали плиталар ёпиштирилади. Дифенилкетон (ДФК) полимери асосидаги бўтқалар билан ёғоч толали ва ёғоч пайрахали плиталар, қоғоз қатламли безакли пластиклар ва бошқа материаллар елимланади. Уни иситилмайдиган хоналарда 8...12 ой сақлаш мумкин, бунда унинг хоссалари деярли ўзгармайди. Канифолли бўтқа таг ўриши матоли линолиумларни ва ўта қаттиқ ёғоч толали плиталарни елимлаш учун ишлатилади. Унинг сақланиш муддати 30 кундан ошмаслиги керак. Елимлар синтетик смолалар асосида тайёрланади. Боғловчи сифатида тер- мореактив ва термопластик полимерлар, каучуклар, целлюлоза ҳосилалари ва бошқа моддалар ишлатилади. Елимларнинг хоссаларини яхшилаш учун таркибига эритувчилар, кукун тўлдирувчилар, пластификаторлар, қотирувчилар, стабилизаторлар ва моди- фикаторлар киритилади. Елимлар совуқ ва иссиқ ҳолатда қотади. Полимер елимлар асосида ёғоч, пластмасса, металл, сопол, шиша, табиий ва сунъий тошлар, қоғоз ва резина елимланади. Бундан ташқари, полимер елимлар асоси- да ёғоч, темирбетон, металл конструкциялари йиғилади ва монтаж қилинади. Ёғоч ва қоғоздан тайёрланган материаллар одатда, карбамидформальдегид, фенолформальдегид полимерлари елимлари билан, металл, сопол, шиша, пластмасса буюмлар эса эпоксид, полиизоционат, полиэфир полимерлари асосидаги елимлар билан елимланади. Бустилат елими билан поливинилхлорид линолеумлар ва плиткалар, синтетик гиламлар ва матодан тайёрланган пардалар асосга елимланади. Перхлорвинил елим погонаж буюмларни, парда материалларни, ёғоч, бетон ва ш. к. буюмларни елимлашда ишлатилади. 88Н елим-каучук бутил-фенольформалдегиднинг этилацетат билан бензин аралаштирилган эритмасидир. Бу елим жуда юқори елимлаш 38

хоссаларига эга ва шу туфайли ундан жуда мустаҳкам елимлаш талаб этилганда, масалан, синтетик плинтусларни, ванналарнинг қисмларини ва бошқа погонаж буюм- ларни маҳкамлаш учун фойдаланилади. Полимер герметиклар (ГОСТ 25621-83) . Бундай герметиклар конструкция чокларини беркитиш ва зичлаштириш мақсадида ишлатилади. Улар гер- метикловчи бўтқалар ҳамда эластик зичлаштирувчи қистирмаларга бўлинади. Герметикловчи бўтқалар пластик ҳолатда махсус асбоб билан чокларга суркалади. Бунда бўтқа чокдан ташқари юзага ҳам қисман чиқиб, тик ва го- ризонтал чокларни қоплаши мақсадга мувофиқ. Бўтқаларни бетонга яхши ёпишиши ва 60 0 С ҳароратгача оқиб тушмаслиги керак. Полисульфатли каучук-тиоколлар ва битум-резинали боғловчилар асосидаги мастикалар кенг миқёсда ишлатилади. Тиоколли бўтқа тиокол пастаси, вулканлаштирувчи қўшилма, вулканлашишни тезлатувчи модда ва суюлтирувчини герметиклаш ишлари бошла- нишидан олдин синчиклаб аралаштириб тайёрланади. Бўтқа чокларнинг ўзида қотади ва резинасимон, эластик герметик ҳосил қилади. Изоль бўтқаси резина кукуни, битум, кумарон полимери, толали дисперс тўлдирувчи ва антисептик аралаштирилиб тайёрланади. Изоль бўтқаси 80...100 0 С ҳароратгача қиздирилган ҳолда ва органик эритувчилар қўшилиб, совуқ ҳолда ишлатилади. Эластик қистирмалар зич ва ғовак чилвир кўринишда резина, полиуретан ва синтетик каучук асосида ишлаб чиқарилади. Пороизоль-чиқинди резина кукуни, юмшатувчи, ғовак ҳосил қилувчи ва антисептик асосида чилвир кўринишида тайёрланган герметикдир. Улар тик ва горизонтал панелларнинг ҳамда дераза ромларининг чокларини ва бошқа шунга ўхшаш чокларни беркитиш ва герметиклашда ишлатилади. Гернит-сиртига сув ўтказмайдиган плёнка қопланган ғовак, эластик чилвир кўринишидаги қистирма материал. Гернит ёнмайдиган полихлоропрен каучук асосида олинади. Гернитнинг нисбий узайиши 39

юқори бўлганлиги учун салбий ҳарорат ва кучларнишлардан ҳосил бўладиган деформациялар таъсирига чидамли. Герметик қистирмалар ичи тўла ва бўш турларга бўлинади. Ичи бўш қистирма герметиклар чокларга ўрнатилгач, уларда вакуум ҳосил қилиши мумкин. Бир томонини кесиш натижасида қистирма орасига ҳаво киради ва герметик деворга маҳкам ёпишиб зичланади. 5. Йўл қурилиш материалларини полимерлар билан модификациялаш Одатдаги йўл қурилиш материаллари-бетон, ёғоч, табиий тош, битум ва ҳ. к.ларнинг хоссаларини яхшилашнинг самарали йўналишларидан бири, уларни полимерлар билан модификациялашдир. Бундай материалларни полимерлар билан модификациялаш қуйидаги усуллар орқали амалга оширилади: бетон қоришмасини аралаштириш пайтида полимерларни киритиш; тайёр буюм- ларга полимерларни суртиш; полимерли толалар ва тўлдирувчиларни ки- ритиш. Полимерлар билан модификацияланган йўл қурилиш материалларининг, деформатив хоссалари ва кимиёвий зарарли муҳитларга, сувга чидамлилиги ва сув ўтказмовчанлиги юқори бўлади. Модификацияланган материалларнинг едирилишга, зарбга ва динамик кучланишларга қаршилик қилиш хусусият- лари ортади. Модификацияланган йўл қурилиш материаллари композицияли материаллар тоифасига киради ва бунда материал каркас ёки бирламчи фаза вазифа- сини, полимер эса модификацияловчи матрица вазифасини ўтайди. Бетонларни модификациялаш . Цементли бетонлар полимерцементли бетон, бетонополимер ва полимер қопламали бетон кўринишларида модифи- кацияланади. Полимерцементли бетон бу цемент массасига нисбатан 10...20 % полимер қўшилиб тайёрланган бетондир. Бунда полимер қотиб мустаҳкам каркас ҳосил қилиши натижасида бетоннинг хоссалари яхшиланади. Минерал боғловчи сифатида портландцементдан ташқари, пуццоланли, шлакли цементлар, шлакли ва гипсли боғловчилар 40

ишлатилади. Полимер боғловчи сифатида ПВА (поливинилацетат, СТС- 65ГП латекслари, сувда эрийдиган эпоксид, ацетонформальдегид смолалари ва ш.к.лар ишлатилади. Полимерлар, одатда, бетон қоришма тайёрланаётганда қўшилади. Бетонга ПВА эмульсиясини киритиб бетоннинг чўзилишдаги ва эгилишдаги мустаҳкамлиги оширилади. ПВА эмульсияси қўшилган бетонлар қуруқ жойларда ишлати- лишга мўлжалланган. Уларнинг ҳавода киришиши оддий бетонга нисбатан юқори бўлади. Бунинг сабаби ПВА эмульсияси таркибидан сувнинг буғланиши ва полимернинг плёнка ҳолатига ўтишидир. Эпоксид, ацетонформальдегид каби қотирувчилар иштирокида қотадиган полимерлар киритилган бетонларнинг мустаҳкамлиги, сувга, зарарли муҳитларга бардошлиги ва сув ўтказмовчанлиги юқори бўлади. Сувда эрувчан полимер қўшилган цементли бетоннинг совуққа чидам- лилиги 150 дан 300 циклгача бўлиши мумкин. ПВА қўшилган полимер- цементли бетонларнинг ёғлар таъсирида мустаҳкамлиги пасаяди, аммо бошқа муҳитларга чидамлидир. Ишқаланишга бўлган чидамлилиги оддий цементли бетонларга нисбатан 15...20 марта юқорироқдир. Полимерцементли бетонлар асосан саноат корхоналари полларини қур- ишда, йўл ва аэродром қопламаларини таъмирлашда, шунингдек, темирбетон конструкцияларнинг чокларини беркитишда ишлатилади. Бетонполимерлар бу полимер шимдирилган қотган бетондир. Қотган бетон тузилишида контракцион ва технологик микро ва макро ғоваклар, бўшлиқлар, микроёриқлар ҳамда микроканаллар мавжуд бўлиб, бетоннинг мустаҳкамлигига, зичлигига ва бошқа хоссаларига салбий таъсир кўрсатади. Зич бетондаги ғоваклар миқдори 8...20 % гача бўлади. Ушбу ғовакларни қисман ёки бутунлай полимерлар билан шимдириш орқали тўлдириш бетоннинг хоссаларини кескин яхшилайди. Бетонга шимдириш учун суюқ маномерлар (метилметакрилат ёки стирол), полимер (эпоксид ва полиэфир смолалари) ва улар асосидаги композициялар ишлатилади. Бетонни шимдириш усулида модификациялаш мураккаб техно- логик жараён ҳисобланиб, қуйидаги асосий босқичлардан иборат бўлади: бетон буюм ва конструкцияларни тайёрлаш; 105...110 0 С ҳароратда 10...20 с давомида доимий массагача қуритиш; бетон ғовакларидаги ҳаво ёки сув буғларини сўриб олиш; босим 41

остида полимерни бетонга шимдириш; бетон ғовакларидаги шимилган полимерни қотириш. Бундай бетонларнинг сиқилишдаги мустаҳкамлиги 2...10, чўзилишдаги ва эгилишдаги мустаҳкамликлари эса 3...10 маротаба ортади. Шунингдек, улар- нинг сувга чидамлиги занглашга трғунлиги ва бошқа хоссалари кескин ошади. Бетонполимерларнинг совуқбардошлик бўйича маркаси 500 циклгача бўлиши мумкин. Аммо, шимдириш технологиясининг мураккаблиги бетон- нинг таннархини ошириб юборади. Хозирги пайтда бетонни шимдиришдан олдин метилметакрилат маномерининг тез буғланувчанлигининг олдини олиш мақсадида унга парафин ҳамда тегишли қотирувчи қўшилади. Намлиги 1...2 % гача қуритилган ва кейин шимдирилган бетон ғовакларида маномер тез қотади. Бетонполимерлар кимё ва металлургия саноати қурилишида, зарарали муҳитларга чидамли поллар, пойдеворлар, коллектор ва сув оқова қувур- ларини тайёрлашда, йўл қопламаларини таъмирлашда ва бошқа жойларда ишлатилади. Полимер тўлдирувчили бетонлар (фибробетон ). Бунда бетонга муайяан узунликдаги (100 мм гача) полимерли толалар, масалан, полипропилен, полиизобутилен ва ш. к.лар киритилади. Натижада бетоннинг эгилишдаги чўзилиш мустаҳкамлиги ортади, деформацияланиши камаяди, динамик кучланишларга ва ёриқлар ҳосил бўлишга бардошлилиги ортади. Полимерли толасимон тўлдирувчилар цемент тоши билан адгезияси (ёпишиш) яхши бўлганлиги сабабли тузилишда механик боғланиш бўлади. Бундай бетонлар устун-қозиқ пойдеворлари конструкцияларини, йўл қопламалари ва ш. к. ларни тайёрлашда ишлатилади. Полимер қопламали бетонлар . Бетон ва темирбетон конструкцияларни зарарли муҳит таъсиридан ҳимоялаш учун уларнинг юза қисми термопластик ва термореактив полимер композициялари билан қопланади. Полимер қопламалар лок-бўёқ, бўтқа, сузма, қоришма, плёнка ва плиталар кўринишида бўлади. Ҳимояловчи қопламалар бетон юзасига мустаҳкам ёпишиши, зарарли муҳитларга бардошли ва сув ўтказмаслиги керак. 42

Ҳимояловчи қопламалар эпоксид, полиэфир, фенолформальдегид ва ш. к. смолалар асосида тайёрланади. Бетон юзасини биологик фаол муҳитлардан ҳимоялаш мақсадида карбамидформальдегид, ацетон формальдегид полимерлари асосидаги лок-бўёқлар ва композициялар ишлатилади. Айниқса эпоксидли таркиблар кўприклар, йўл ва аэродром қопламаларида самарали қўлланилади. Битумларни модификациялаш . Битум асосидаги композицияли қурилиш материалларининг хоссаларини яхшилаш учун улар полимерлар билан моди- фикацияланади. Бунда битум матрица, полимер эса дисперс фаза вазифасини ўтайди. Полимер битум таркибига оз миқдорда (2...4 % ҳажми бўйича) кири- тилса ва дисперсли мустаҳкамланган композиция эса кўпроқ миқдорда қўшил- са, композициянинг толаси ва смоласимон тизими ҳосил бўлади. Модификацияланган битум композициялари юқори мустаҳкам, эластик, ёриқбардошли, кимёвий муҳитларга бардошли хоссаларга эга бўлади. Битум- лар бутилкаучук, полиэтилен, полипропилен, термореактив полимер ва ш. к. лар билан модификацияланади. Улар бўтқалар, герметиклар, томбоп ва гидроизоляция асосли ва асоссиз ўрама материаллари, асфальтполимерли бетонлар ишлаб чиқаришда қўлла- нилади. Шунингдек, бундай бетонлар кимёвий корхоналарнинг тозаловчи экранлари қурилмалари ва иссиқлик электростанциялари учун ишлатилади. Ёғочни модификациялаш . Полимерлар билан модификацияланган ёғоч- ларнинг хоссалари сезиларли яхшиланади. Ёғочни шимдириш учун фенол- формальдегид, карбамидформальдегид, фуран, полиэфир, кремний-органик ва ш. к полимерлар ва метилметакрилат, стирол каби мономерлар, полимер эмульсиялар ва латекслар ишлатилади. Ёғочни шимдириш иккита асосий жараёнлардан иборат: ёғочни полимерда шимдириш ва уларни қотириш. Бунинг учун ёғоч аввал тозаланган, қуритилган бўлиши керак. Ёғоч метилметакрилат мономерида шимдирилса, толалари бўйлаб сиқи- лишдаги мустаҳкамлиги 2...3 марта, толаларига кўндаланг йўналишда 4...6 марта ортади, едирувчанлиги 2 марта камаяди. Ёғоч фуран полимерлари билан шимдирилганда, мустаҳкамлиги 1,8...2, қаттиқлиги 2 марта ортади, салбий муҳитларга бардошли бўлади. 43

Полимерларга шимдирилган ёғоч биологик таъсирларга чидамли ва қийин ёнадиган бўлади. Юмшоқ ёғочларни поли- мерлашда шимдириб, қаттиқ ёғочлардан тайёрланадиган паркет, плинтус, эшик ва ром қисмлари олинади. Модификацияланган ёғоч асосида нам ва зарарли муҳитларда ишлайдиган йиғма ёғоч конструкциялар, буюмлар ва қисмлар тайёрланади. 6. Йўл тасма чизиқлар учун ишлатиладиган полимер материаллар Йўл ва аэродоромларнинг учиш-қўниш майдонлари қопламалари муттасил ер ости шўр сувлари ҳамда қопламалар юзаси яхлаганда сепиладиган туз эритмалари таъсирида қоплама материалларининг боғловчилик хусусияти камаяди ва уларни бузилишига олиб келади. Цементбетонли йўл қопламалари юзасида ҳосил бўладиган йирик дарзлар ва бузилган қатламларни таъмирлашда эпоксид смоласи асосида тайёрланган қоришмалар ишлатилади. Қалинлиги 2 мм га тенг бўлган қатламнинг 1 м 2 юзасига сарф қилинадиган смола миқдори 1,1...1,6 кг га тенг бўлади. Маълумки, йўл қурилишида транспорт воситаларининг ҳаракатини тар- тибга солиш учун йўл қопламаси юзасига турли тасма чизиқлар ишланади. Бундай чизиқлар мустаҳкам, асфальт ёки цементбетонли қоплама юзасига қат- тиқ ёпишган, зарарли муҳит ёки суюқликларга чидамли, иссиқ-совуқ таъси- рида бузилмайдиган, едирилиб кетмайдиган бўлиши керак. Бундай техник шартларни қониқтирадиган материаллардан энг самаралиси полимер смола- лари асосида олинадиган композициялардир. Термопластик смолалар яъни, инденкумарон, полиэфир, метакрил ва ш.к. смолаларни оқ пигментлар ёки нурланиб турадиган табиий кукунлар билан қориштириб олинган суюқ бўёқлар йўл қурилишида кўп ишлатилади. Бундай йўлбоп бўёқлар аксарият асфальтбетон йўл қопламасига чизишда ишлатилади. Тасмасимон чизиқнинг ялтирашини таъминлаш учун йириклиги 0,1 мм га тенг бўлган юмалоқ шиша заррачаларидан 30 % гача қўшилади. Бўёқ иссиқ ҳолатда тайёрланади ва 44

совиганда қотади. Қуюқ-суюқлигига кўра бўёқ қуйма асфальтбетонга ўхшаган бўлади. Йўл тасмасибоп бўёқ. Бундай бўёқлардан бирининг таркиби қуйидаги- чадир: полиэфир смоласи 23 %, П-6 маркали оддий полиэфир смоласи 4 %; трансформатор мойи 1,15 %; пигментбоп икки оксидли титан 3 %; доломит кукуни 18,85 % ва мармар кукуни 40 %. Ушбу таркибдаги материаллар бир жинсли қуйқага айлангунга қадар қориштирилади. Олинган қуйқа кулранг бўлади. Уни 180...185 0 С ҳароратда эритиб, йўл қопламасига тасма чизиқлари чизилганидан кейин совийди ва қотиб оч кулрангга айланади. Бўёқни тайёрлаш учун даставвал қоригичга мармар кукуни, сўнгра икки оксидли титан солинади. Тарозида тортилган доломит кукуни билан полиэфир смоласи ҳам қориғичга солинади ва барча таркиб 20 мин. давомида бир жинсли ҳолатга келгунга қадар аралаштирилади. Кейин трансформатор мойи солиниб яна 10 мин аралаштирилади. Ниҳоят, қопларга солинган тайёр қуруқ кукун бўёқ махсус қозонда эритилиб, йўл қопламаси юзасига тасма шаклида чизи- лади. Бундай бўёқ ҳароратга чидамли, тоза ва ялтироқ ҳолатда бўлиши, бензин ва ёғлар таъсирига турғунлиги билан фарқланади. Ўрама йўл тасмабоп бўёқ поливинилхлорид ва тўлдирувчилардан ишлан- ган бўлиб, ЛР-73 маркада ишлаб чиқарилади. Бунинг учун оддий қоригич машиналарда ПВХ композицияси тайёрланиб, махсус тасма шаклини берувчи тирқишдан экструзия усулида босим остида чиқарилади ва қотганидан кейин ўрама ҳолатда қурилишга юборилади. Тасма бензин, ёғлар, хлорли эритмалар, ишқор ва кучсиз кислоталар таъсирига чидамлидир. Шунингдек, эгилувчан, 25 0 С дан 60 0 С гача бўлган ҳароратга чидамли ва ишқаланишдан бузилмайдиган хусусиятга эга. Йўл юзасига тасма чизиқли ўрамани ёпиштириш технологияси қуйидагича: ПВХ тасманинг бир томонига елим бўтқаси суртилиб йўл юзасига ёпиштирилади, кейин унинг устидан асфальтбетонни зичловчи каток-машина юргизилади. Бир метр узунликдаги тасма чизиқли ўрамани йўлга ёпиштириш учун 0,15...0,18 кг тасма, 0,17...0,18 кг елим қуйқаси ишлатилади. Тасманинг мустаҳкамлиги ва чидамлилигини ошириш учун кварц ва шиша қуми қўшилади. Унинг қалинлиги 3 мм гача бўлиб, 10...35 0 С ҳароратда йўлга ёпиштирилади. Чидамлилик муддати 2 йил. Тасма 45

ётқизилиб бўлингач 20...30 мин сўнг йўл ҳаракатларини бошлаш мумкин бўлади. Эпоксид ёки полиэфирли минерал қоришмалар цементбетон йўл қопламаси юзасига тасмали чизиқ сифатида ишлатилади. Улар полимерли боғловчини минерал кукун тўлдирувчи билан қориштириб тайёрланади. Қотирувчи солинган эпоксид смола (ЭД-5) қоришма 30 мин давомида йўлга ётқизилиши керак. Унинг пластиклигини ошириш мақсадида қоришмага дибутилфталат ёки фурил спирти қўшилади. Агар эпоксид смоласи (ПЭ-246) ишлатилса, унга қотирувчи циклогексанон перекиси ва бирикишини тезлатувчи кобальт қўшилади. Тасма чизиқ композициянинг киришишини камайтириш ва мустаҳкамлигини ошириш мақсадида қоришмага кварц қуми, шиша майдаси ва кукуни қўшилади. Полимер-минерал аралашмаси эпоксид смоласи асосида тайёрланса 20...40 кг, полиэфир смоласи билан тайёрланганда эса 50...100 кг миқдорда тайёр- ланади. Қоришмаларни тайёрлаш қуйидаги тартибда амалга оширилади: эпоксид смоласи, пластификатор, қотирувчи ва ранг берувчи пигмент; полиэфир смоласи, тезлатувчи, қотирувчи ва пигмент қўшилади. Ҳар қайси таркибни бир жинсли бўлгунга қадар 3 мин қориштирилади. Тасма чизиқ ётқизилгач, 3...5 соатдан сўнг транспорт воситалари ҳаракатланса бўлади. Юзаси тозаланган йўлга махсус машина билан тасма чизиқ компо- зицияси 2,5...3 кг/м 2 ҳисобида ётқизилади. 46

Назорат саволлари 1. Пластмассалар деб қандай композицияли материалларга айтилади? 2. Пластмассаларнинг таркибини айтиб беринг. 3. Пластмассаларнинг асосий хоссаларини айтиб беринг. 4. Полимерли боғловчи моддалар қандай синфларга бўлинади? 5. Чизиқли полимерларнинг физик ҳолатига ҳарорат қандай таъсир кўр- сатади? 6. Полимеризацияли полимерларнинг ҳилларини айтиб беринг. 7. Поликонденционли полимерлар қандай ҳилларга бўлинади? 8. Полимер материаллар қандай усулларда ишлаб чиқарилади? 9. Полимербетонлар қандай боғловчи ва тўлдирувчилар асосида олинади? 10. Шишапластиклар ва улар асосидаги полимер материаллар қандай мақсадларда ишлатилади? 11. Қоплама полистирол плиткалар ва ёғоч қатламли пластиклар қандай олинади? 12. Қоғоз қатламли манзарали пластиклар қандай мақсадларда ишла- тилади? 13. Ёғоч толали ва ёғоч пайрахали пардозлаш плиткалари қандай олинади? 14. Пардозловчи ўрама материаллар қандай ҳилларга бўлинади? 47

O'xshashlar

Ёғоч қурилиш материаллари ва буюмлар

Йўл қурилишибоп металл материаллари ва буюмлар

Йўл қурилишибоб сунъий тош материаллари ва буюмлар

Органик боғловчи моддалар ва улар асосидаги йўл қурилиш материаллари

Пардозбоп пластмасса қурилиш ашёлари