Пардозбоп пластмасса қурилиш ашёлари - Arxitektura - Referatlar

Пардозбоп пластмасса қурилиш ашёлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

173.5 KB

Ko'chirib olish

Пардозбоп пластмасса қурилиш ашёлари Режа: 1. Термопластик чизиқли полимерлар 2. Термореактив фазовий полимерлар 3. Пластмассаларнинг асосий хоссалари 4. Пластмассаларнинг архитектурадаги ўрни

Пластмассалар деб, сийрак молекулали суюқ смола ёки синтетик кукунларнинг маҳсус технологик усулда ишлаб олинган зич молекулали қаттиқ ва эгилувчан ашёларга айтилади. Бу ашёларнинг энг муҳим хоссаларидан бири, улардан оддий ва юқори ҳароратда хоҳлаган шаклдаги рангли пардозбоп буюмлар ишлаш мумкинлигидир. Пластмассадан тўлдирғичсиз ва ҳар хил тўлдирғич қўшиб ишланган қоплама ва безакли буюмлар, жуда зич буюмлар, кўп ковакли (ячейкали) ёки толали енгил ашёлар, темир ва ойнасимон пластиклар, сирти чиройли қилиб ишланган қопламабоп ўрама ашёлар, ҳаво ўтказмайдиган тўқималар, шунингдек, эмульсия, елим, мастика (бўтқа) ва ҳар хил толалар жуда кўплаб ишлаб чиқарилади. Пластмассаларнинг бунчалик кенг тарқалганлигига сабаб шуки, улар табиий ашёларга кўра юқори сифатли, кўп ранг-баранглиги ҳамда қурилиш учун жуда қимматли хоссаларга эга.Шундай хосслардан бири унинг юқори мустаҳкамлиги ва ҳажмий зичлигининг кичиклигидир. Шу билан бирга зарарли муҳитга чидамлилиги, иссиқни кам ўтказиши, электр токини ўтказмаслиги ва ташқи кўринишини чиройлилигидир. Сийрак ва зич молекулали бирикмалар ўртасидаги моддаларни олигомерлар деб аталади. Ўтган асрнинг бошларида оддий кимёвий таркибдаги сийрак молекулали модда- мономерларни сунъий қайта ишлаб синтез йўли билан зич молекулали полимерлар олинди. Синтетик полимерларни олиш технологиясига кўра, улар термопластик ва термореактив турларга бўлинади. Термопластик чизиқли полимерлар Полихлорвиниллар (ПХВ) ялтироқ, ранги сариқ-кулрангдан то жигар ранггача бўлади. У қуйидаги усулда олинади. Метандан иборат табиий газ 1500-1600 о С да қиздирилиб, ацетилен гази олинади. Ацетилен билан хлорид кислота ўзаро бирикиб, винилхлорид суюқлиги ва унинг полимеризацияланиши (қотиши) натижасида оқ ва енгил унга ўхшаш модда хосил бўлади. Бу винилхлориддир. У кўплиги, арзонлиги ва ҳар томонлама ишлатилиши билан бошқа полимерлардан фарқ қилади. ПХВ кислота,

ишқор, спирт ва мойлар таъсирига чидамли. Улар иссиқ ҳолатда чўзилувчан бўлганлиги учун ҳар хил рангдаги гулли юпқа пардалар ишлаб чиқаришга имкон беради. ПХВ смолалари эгилувчан, сувга чидамли. Жумладан, юпқа ўрама пардалар, шунингдек кўп ковакли иссиқликни сақловчи пардозбоп ашёлар, плинтус, тарнов, қўл ушлагичлар ва шунга ўхшашларни олишда ишлатилади. Полипропилен (ППП) – темир котализаторлар қўшилган пропиленни полимеризациялаб олинган оқ рангли унсимон полимер. Зичлиги 0,4-0,5 г/см 3 . Полипропиленни атактик хилини эриш ҳарорати 80-85 о С. изотактик ППП эса 165-170 о С да эрийди, унинг зичлиги 0,9-0,95 г/см 3 га тенг. Барча зарарли моддалар таъсирига чидамли. Ундан ҳар турли пардалар, қоплар, қувурлар, сантехника қисмлари ишланади. Кўпиртирувчи қўшиб иссиқликни муҳофазаловчи кўпик ППП буюмлари олиш мумкин. Поливинилацетат (ПВА) смолалари рангсиз, эластик ва моддалар билан жуда яхши ёпишувчан бўлади. Ҳар хил рангли пигментлар қўшилган эмульсияли бўёқлар, ҳар хил елимлар, ёпиштирувчи мастикалар, безакли цементбетон қоришмалар учун қўшилма сифатида ишлатилади. Полиэтилен смолалар – этилен газини ҳар хил босимда ва ҳароратда катализаторлар воситасида полимерлаш (қотириш) усули билан олинади. У сувда ва зарарли муҳитга чидамли, эластик хусусиятларга эга. Улар сувда чидамли пардалар, сантехник буюмлар ишлаб чиқаришда кўп ишлатилади. Полистирол смолалар - бензинга ўхшаш тез буғланувчан стирол мономерини герметик қозонларда полимерлаш усули билан тайёрланади. Улар тоза ҳолида рангсиз, аммо бўёқлар қўшиб ҳар хил рангда олса бўладиган осон қолипланувчан хиллари мавжуд. Полистирол смолаларидан қоплама ҳар хил рангдаги пардозбоп плиткалар ва кўп ковакли иссиқлик ўтказмайдиган ашёлар олишда ишлатилади. Маълумки, полистирон олиш учун стирол мономерига қотирувчи Петров контактини қўшиб полимеризацияланади, яъни қотирилади. Ушбу таркибга қўшимча кўпиртирувчи қўшилади. Қотиш жараёнида уни маҳсус қолипларга

солганда ва жуда енгил кўпик пласт (пенопласт) плиталари ҳосил бўлади. Бундай плиталарни турар жой бино қисмларига иссиқликни кам ўтказадиган ашё сифатида қўлланилади. Полиметилметакрилат смолалар табиий газ ва нефт углеводородларидан олинадиган ацетон, винил кислоталари ва метил спиртини қайта ишлаб олинади. Техникада бундай смолалар органик шиша деб аталади. Органик шиша ялтироқ, рангсиз, ултрабинафша нурларини ўтказадиган, атмосфера муҳитига чидамлилиги билан бошқалардан фарқ қилади. Органик шиша ултрабинафша нурларини 73,5 % ўтказади. Бу кўрсаткич оддий силикат шишада 0,6 %, кўзги ойна шишада 3 %, кварц шишасида эса 100% га тенг. Шунинг учун, органик шиша касалхона, иссиқхона, саноат хоналари безакли тўсиқлар қурилишларида кўплаб ишлатилади. Ҳарорат 90 о С га етганда органик шиша эластик холатга ўтади ва уни хоҳлаган шаклда қолиплаш мумкин. Полиметилметакрилатни кесиш, силлиқлаш осон. Техник органик шишанинг сиқилишдаги мустаҳкамлиги 120-140 МПа га тенг. Ҳарорат 60 о С дан 183 о С гача кўтарилганда ҳам зарбий қайишқоқлиги ўзгармайди. Аммо,унинг ишқаланишга бўлган мустаҳкамлигининг кичиклиги ва қиздирганда (80 о С) чидамсизлиги кенг миқёсда ишлатишга имкон бермайди. Кислота эритмаларига, ишқорга ва органик эритмалар таъсирига чидамли. Оловда осон ёнади. Термореактив фазовий полимерлар Фенолформалдегид смолалари (ФФС) тошкўмир, табиий газ, сув ва ҳаводан олинган фенол билан формалдегидни ишлаб олинади. Формалдегид – газ, аммо уни 37-40 % ли эритма (формалин) сифатида ишлатилади. Фенолформалдегид зичланган ёғоч қириндили ва ёғоч толали қоплама пардозбоп плиталар, рангли қатламли пластиклар, дераза ромлар, архитектура буюмлар, электротехник асбоблар ишлаб чиқаришда, сувга чидамли фанерлар олишда ва ёғоч конструкцияларини елимлашда кўп ишлатилади.

Мочевина – формальдегид (карбомид) смолалари асосида аминопласт олинади. Аминопластлар қиздириб зичлаш йўли билан олинадиган буюмлар учун жуда қулай термореактив полимердир. Қотган карбомид смоласи қурилиш ашё ва буюмларни безашда ишлатиладиган рангли қисмлар ишлаб чиқаришда, ҳамда киши организмига безарар бўлганлиги учун тайёрланади. Бинокорликда қўлланиладиган 150х150 мм ўлчамли қоплама рангли плиталар шу аминопластлардан ишланади. Карбомид смолалар кўмир, ҳаводаги азод ва кислород. Табиий газ ва оҳактошни куйдирганда ажрилиб чиқадиган ангидрид газикабиларни қайта ишлаб олинган мочевина ва формалдегидлардан олинади. Карбомид смолалар рангсиз, арзон, иссиқ – совуқни кам ўтказадиган ва пардозбоп енгил пластмассалар, ҳамда пигментлар қўшиб ишланган рангли қатламли пластик ва елимлар ишлаб чиқаришда ишлатилади. Полиэфир смолалар 3 гуруҳга бўлинади: Алкид ва глифтал смолалар . Бунда ҳом ашё сифатида глицерин билан фталевая кислотаси ишлатилади. Асосан, лок сифатида қўлланилади. Тола ҳосил қилувчи полимерлар асосида юқори кристалли тола-лавсан олиш мумкин. Лавсан жуда мустаҳкам тола бўлиб, уни чўзилишдаги мустаҳкамлиги 800 МПа га тенг. Фибробетон олишда ишлатилади. Тўйинмаган полиэфирлар бошқа мономер суюқликлари билан (масалан, стирол) осон аралашади ва босимсиз, ҳароратсиз қотадиган, кукун тўлдиргичлар билан юқори мустаҳкам смола ҳосил бўлади. Бундай смола билан шимдирилган шиша тўқималарини, шиша ва жун наматларини зичлаш ёки бошқа усул билан ишлаб, самалёт, вагон, автомашина ва бино хоналарининг айрим қисмларини пардозлашда ишлатиладиган буюмлар олинади. Қурилишда полиэфир смолалар билан ишланган томбоп нур ўтказувчан рангли енгил шиша пластинкалари, сантехник буюмлари кўп ишлатилмоқда. Эпоксид смолалар. Перхлоргидрид билан диоксидли фенол-пропанни қориштиришдан ҳосил бўлган смола. Эпоксид смола қуюқлиги ва ранги

бўйича асалга ўхшаш. У ЭД-5, ЭД-6 ва ЭД14 маркаларда олинади. Агар эпоксид смолани совуқда қотириш керак бўлса, қотувчи сифатида фталеваб кислота, уй ҳароратида котирилса, полиэтилен полиамин (8-10 % смола оғирлигига нисбатан) ишлатилади. Эпоксид смоласи жуда мустаҳкам ёпишувчан бўлганлиги учун ундан ҳар хил сувга чидамли елимлар полимер бетонлар учун боғловчи сифатида ишлатилади. Кремний-органик бирикмалар (КОБ) органик ва анорганик моддаларга хос бўлган зич молекулали бирикмалар гуруҳига таалуқли смолалардир. Улар таркибида бир қисми органик смола ва анорганик кремний бор. Кремний-органик бирикмалар органик моддалардан ёнмаслиги, иссиқлик кислота ва сувга чидамлилиги билан фарқ қилади. Кремний –органик бирикмаларнинг айрим хиллари сувда эрувчан бўлади. Булар кучсиз эритма холатида бетонларнинг сув шимувчанлигини камайтиришда, буюм юзасини бўяшда, ҳамда цемент, гипс сингари боғловчиларга (кукун холатида қўшиш) намланмайдиган (гидрофоб) хусусият беришда ишлатилади. Синтетик каучуклар – тўйинмаган углеводородларни полимерлаш ва сополимерлаш (қўшилмали сийрак молекулали полимер) йўли билан олинган ашёдир. Синтетик каучуклар линолеумларни ёпиштиришда, полбоп безакли плиткалар олишда, мастика ва елимлар тайёрлашда ишлатилади. Полимерларга эластик хусусиятини беришда синтетик каучуклар қўшилади. Шунингдек, улар ҳар хил герметик ашёлар олишда ишлатилади. Пластмассаларнинг асосий хоссалари Пластмассаларнинг ўртача зичлиги 8 дан 2200 кг/м 3 га тенг, яъни оғирлиги алюминдан 2 марта, пўлат, мис ва қўрғошиндан 5-10 марта енгил, мустаҳкамлиги эса юқори. Тўлдирғич ва рангли пигментлар қўшиб ишланган мураккаб пластмасса листларидан текстолит олиш мумкин, унинг чўзилишга бўлган мустаҳкамлик чегараси 150 МПа гача бўлса, ёғоч толаси қўшиб ишланган пластмассаники 350 МПа гача, СВАМ ники (толали шишасимон анизотрон ашёлар) эса 470-950 МПа гача бўлади. Агар таққосланса, маркаси

Ст-3Гпс бўлган пўлатнинг чўзилишидаги мустаҳкамлик чегараси 450-480 МПа га тенг, холос. Илмий изланишлар натижасида ҳозир магнит хусусиятига эга бўлган, шунингдек, электр токи ўтказувчан ҳамда ярим ўтказувчан пластмассалар ҳам олинмоқда. Органик смолалар саноатда локлар, чидамли бўёқлар, гидрофоб суюқликлар ва синтетик елимлар олишда қимматли ҳисобланади. Пластмасса қурилиш ашёларининг, иссиқлик таъсиридаги кенгайиш коэффициенти катта ва ёнувчандир. Кўп пласммасслар паст ҳароратда эгилувчан хусусиятини ёқотиб, мўрт бўлиб қолади. Кўпгина термопластик пластмассаларнинг мустаҳкамлиги ҳарорат таъсирида камаяди. Пластмассаларнинг архитектурадаги ўрни Пластмассалардан яратилган меъморий шакллар, қурилишда конструктив қисмлар танлашда алоҳида ўрин тутади. Сўнгги йилларда кўпик пластиклардан тайёрланган ранг-баранг бир қатламли, ҳар хил ўлчамдаги гумбаз конструкциялар қурилишда кенг ишлатилмоқда. Шундай гумбаз конструкцияларидан бирини Калифорния университети битирувчилари пластмассадан тайёрлаганлар. Унинг таркиби 25% шиша, 70% “Нейтрон” полимер смоласи ва 5 % ёнғиндан сақловчи кукундан иборат. Бундай гумбаз бетон конструкция асосга ўрнатилгандан кейин ички томони 5 см қалинликдаги кўпикпласт билан, ташқи томони эса 3 мм қалинликдаги полимер цемент қоришмаси билан қопланади. Ҳаво билан шишириладиган қайиқ, автомашина ғилдираклари, ҳаво шарлари, дерижабл ва ҳоказолар пайдо бўлганига кўп йиллар бўлишига қарамасдан ҳаво билан тўлдириладиган иншоотлар яқинла яратилди. Бундай кўринишдаги замонавий иншоотларнинг қопловчи ашёси мато ва синтетик толалардан иборат. Қопловчи ашё мустаҳкам, сув ва ҳаво ўтказмайдиган, енгил, ёнмайдиган, иссиқ ва совуққа чидамли бўлиши керак. Синтетик тола сифатида: полиамид (капрон, нейлон ва ҳ.к.), полиэфир (лавсан, терилен ва

ҳ.к.), полиакрилонитрил (нитрон, орлон ва ҳ.к.), поливинилспирт ва полипропилен толалари ишлатилади. Қопловчи ашёларнинг ҳавони ўтказмаслик ҳусусиятларини ошириш учун полимер қопламалар ёки пардалар ишлатилади. Бундай қоплама ашёларнинг мустаҳкамлиги 300-600 МПа бўлиши мумкин. Ҳаво билан тўлдирладиган иншоотларнинг турғунлигини таъминлаш учун иккита усул қўлланилади: 1) ҳаво босимини қоплама тагида ушлаб туриш; 2) шиширилган юк кўтарувчи конструктив элементларни ишлатиш. Бундай иншоотларда қоплама сифатида турли рангдаги ПВХ билан ишланган ашёлар ишлатилади. Мутахасислар фикрига кўра сиқилган ҳаво билан ишлайдиган гумбазлар ўлчами 40 км гача бўлиши мумкин. Диаметри 2 км ва баландлиги 240 метр бўлган гумбазлар ичида сунъий иқлим яратиш мумкинлиги эътироф этилган (4.5-расм). Қопламалар иккита ялтироқ қатламдан иборат бўлиб, диаметр 270 мм бўлган юқори мустаҳкам арқон билан боғланади. Бундай куполаларнинг хизмат муддати 100 йил. Қопламанинг хизмат муддати кам бўлса, улар доимий равишда куполанинг шаклини сақлаган ҳолда алмаштириб турилиши назарда тутилади. Республикамизда ҳаво билан тўлдириладиган иншоотлар меъморчиликда ўз ўрнини топмади. Ҳозирги кунда бундай иншоотларнинг биронтаси мавжуд эмас. Бунга сабаб қуруқ-иссиқ иқлим таъсирида куполалар хизмат муддатининг камайиб кетиши ҳамда пластмассадан бундай иншооатларни қуриш илмий томондан тўла асосланмаганлиги бўлиши мумкин. Пластмассаларни қайта ишлаш ва пардозлаш усуллари Пластмассалар қуйидаги усулларда ишлаб чиқарилади: вальцовка қилиш, каландрлаш, экструзия, босим остида зичлаш, қуйиш, суркаш, шимдириш, сепиш, чанглатиш, пайвандлаш, ёпиштириш ва ҳ.к. Полимер ашё сифатли ва бир текис бўлиши учун унинг таркибий қисмини обдон қориштириб бир жинсли бўтқа холатига келтириш керак. Қориштириш

даврий ва узлуксиз бўлади. Қориштириладиган ашё сочилувчан ва бўтқасимон бўлади. Оқова сув қувурлари учун ишлатиладиган винипласт полимер буюмлар, органик шиша қалпоқлар ва конструкцияларбоп узун буюмлар қолиплаш йўли билан олинади. Қиздирилган сиқиқ ҳаво билан зичланганда босим 7-8 МПа гача кўтарилади. Темир ва шу сингари буюмларнинг сиртини полимер билан қоплашда чанглатиш усули қўлланилади. Бунинг учун қиздирилган буюм юзасига полимер кукуни сепилади, унинг юзасига ёпишган полимер эриб қатлам ҳосил қилади. Шунингдек, яна бошқа усулга кўра, буюм юзасига обдон туйилган полимер кукуни (полиэтилен, полиамид, полистирол, поливинил бутирол) газ оловида эриб майда томчи холатида буюм юзасига ёпишади ва муҳофаза қатлами ҳосил бўлади. Пайвандлаш ва ёпиштириш усуллари амалиётда кенг ишлатилади. Полиэтилен, полиамид, поливинилхлорид ва бошқа термопластик полимерларга тушган иссиқ, юқори частотали ток, ультратовуш, радиация нурлари юборилса улар чоклари бўйлаб ва юзалари ўзаро ёпишади Елимлаш усули билан термопластик ва термореактив полимерлар ёпиштирилади. Термопластик полимерларни ёпиштиришда асосан елим эритмалари ишлатилади. Полимер юзасига суртилган эритма уни шиширади ва босим остида ёпиштирилади. Контактли қолиплаш. Макет ёки андозага смола (полиэфир ёки эпоксид смолалари) шимдирилган шиша тола ётқизилади ва роликлар ёрдамида текислаб зичланади. Андозага ётқизилган шишапластик полимер бўтқаси резина листлар ёки қолиплар билан ёпилади ва 0,1-0,5 МПа ҳаво босими остида сиқилади. Ҳосил бўлган буюм тўлиқ қотгандан кейин андозадан кўчириб олинади. Андозага ётқизилган шиша пластик полимер бўтқа эластик пардалар ёрдамида вакуум кучи билан буюм ҳосил қилинади.

Рангли ва манзарали пардозлаш усуллари. Тураржой ва жамоат биноларини қуришда сарфланадиган умумий ҳаражатнинг 20-25% ини пардозлаш ишлари ташкил этади. Пластмасса юзасини пардозлаш турли усулларда бажарилади, уларга: ҳажмий ва юза бўйлаб ранг бериш, нусха босиш, босиб нақш солиш, апликация, декалькомания, металлаш каби усулларни мисол қилиш мумкин. Келтирилган усуллардан амалиётда юпқа ўрамлар юзасига ранг беришда кўпинча ҳажмий бўяш ва нусха босиш усуллари қўлланилади. Кўпгина замонавий пластмасса ашёларининг юзаси қолипдан чиқарилгандан кейин, қурилишда қўлланишга тайёр ҳолда келади. Пластмассанинг юзасига ишлов беришда қуйидаги омилларни: пардоз қилинадиган юзанинг адгезияси, турли кимёвий моддалар таъсирига чидамлилиги, нам ўтказувчанлиги, ҳарорат таъсирига чидамлилиги ва шу каби физик-кимёвий хоссаларини ҳисобга олиш муҳим. Пластмассага ишлов бериш учун қўлланиладиган механик, физик ва кимёвий услублар, пардозланадиган юзани ғадир-будир қилиш, кимёвий модификациялаш, адгезион қатлам билан қоплаш ва ҳ.к. билан боғлиқ. Пластмасса юзасини тайёрлаш ишларидан кейин адгезион ҳолати: юзани гидрофоб ёки гидрофил хоссаларини аниқлашда юзага сепилган дистилланган сув томчисининг четки бурчагини (краевого угла смачивание) ўлчаш; юзадан сув томчисининг оқиб тушиш қиялик бурчагини ўлчаш; ҳўлланган юза таранглашишини ўлчаш каби услублар билан баҳоланади. Пластмасса юзасига нусха босиш усули юқори суръатлар билан ўсиб келаётган усуллар қаторига киради, лекин у барча юзалар учун қўлланишга тавсия этилмайди. Босмахона усулда нусха босиш аниқ ва тоза тасвир тушириш имконини беради, лекин юзадаги бўёқнинг қотиш жараёни кўп вақт талаб қилгани учун ҳозирги кунда бу усул ишлатилмайди. Нусха босишнинг яна бир турига флексография киради. Унда асосан тез қотувчи бўёқлар ишлатилади. Қуриш жараёнида бўёқ таркибидан чиқиб кетаётган учувчан моддалар тасвирнинг хиралашишига олиб келади.

Нусха босишнинг офсет усулида накат (эластик резина ғўла) билан ёғли бўёқ пардозланаётган юзага туширилади. Бу усулнинг асосий афзаллигига юқори тезликда турли расм тусларини ҳосил қилиш мумкинлиги киради. Трафаретда тасвир тушириш ҳам бир қатор афзалликларга эга. Бунда ракет ёрдамида бўёқ берилади. Бу усул конструкциясининг оддийлиги, тасвирнинг юқори сифати (70мкм қалинликдаги бўёқ пардасини олиш мумкин), тежамкорлиги билан ажралиб туради. Босиб нақш тушириш усулида пардозланаётган юзага пигмент ёки металл таркиблардан иборат юпқа парда ҳарорат таъсирида штампланади. Бу усулда чуқур (катта босим билан туширилган) нусҳа, силлиқ (эластик резина билан туширилган) нусҳа, рельефли (ғадир-будир юза билан туширилган) нусхалар олиш мумкин. Бу усулнинг афзалилиги турли ва аниқ тасвирларни туширишда ҳамда юқори самара берувчи асбоб-ускуналарни ишлатишда. Аппликация усулида пардозланаётган юзага ранг-баранг қоғоз, юпқа полимер парда ёки мато парчаларини пардозланадиган юзага ёпиштирилади. Аппликация усулига кўра юзада гуллар ҳосил қилиш ва муайян шакл бериш турлари ҳам мавжуд. Охирги пардозлаш тури юқори эксплуатацион хусусиятга эга, лекин бундай усулни технологик жараёнлари ёпиштиришга қараганда мураккаблиги билан ажралиб туради. Декалькоманиянинг нусха босиш усулидан фарқи, аввал тасвир маҳсус тагликка тушириб олинади, кейинчалик ҳўл, қуруқ ва ҳарорат таъсирида ишлов бериш усулларидан фойдаланиб пардозланаётган ашёга туширилади. Таглик сифатида елим қатламли қоғоз, полимер парда, метал фольга ва бошқалар ишлатилади. Декалькомания усулида жуда муракаб бўлган тасвир ва фактураларни пардозланаётган юзага тушириш мумкин. Бу усулнинг камчилигига механизация жараёнининг мураккаблиги киради. Пластмасса юзасини метал пардаси билан қоплаш натижасида, унда ультрақизил нурларни қайтарувчанлик хусусияти пайдо бўлади, қаттиқлиги ва абразивларга чидамлилиги ошади.

Кимёвий усулда метал билан қоплаш жараёнида 100мкм қалинликдаги метал парда полимер ашё юзасини қоплайди. Бунда қопланаётган юза киришиши натижасида зўриқиш пайдо бўлади. Қоплаш жараёни кўп вақт талаб қилиши билан бирга, тайёрланган ашёнинг сифати жуда пастлиги бу усулнинг асосий камчиликларига киради. Кимёвий-гальваник усулда электр токи ёрдамида пардозланаётган юзада метал қатлами ҳосил қилинади. Бу усулда сифатли қоплама олиш учун юқори мустаҳкамликдаги полимер ашёлар ишлатилади. Вакуумда пуркаш усулида металл парда ҳосил қилиш қиздирилаётган металнинг буғланиши ва конденсацияланишига боғлиқ. Бу усул барча пластмассалар учун ишлатилмайди. Пластификатор ва эритувчиларнинг вакуумда буғланиши натижасида пардозланаётган юзанинг металга ёпишиши (адгезияси) камайиб кетади. Бу усулда полиметилметакрилат ва полистирол асосида пластмассалар металл билан қопланиши мумкин. Сиқилган ҳаво билан пуркаш усулида суюлтирилган металл ҳаво билан аралашиб босим остида пардозланаётган юзага сепилади ва юпқа металл қатлам ҳосил қилинади. Бу усулда олинган металл қопламанинг қалинлиги 20мкм ва ундан катта бўлади. Асосли фактура ҳосил бўлади. Ялтироқлигини ошириш учун қўшимча ишлов бериш талаб қилинади. Шунингдек, металл қоплама полимер ашёни қисқа вақтда ҳарорат таъсирида (полимер ашё юзасининг эриш ҳароратида) майдаланган металл заррачаларига ботириш усули билан ҳам ҳосил қилиш мумкин. Бунда майдаланган қиздирилган металл заррачалари полимер ашё юзасига ёпишади. Бунда металл қоплама ёпишиши (адгезияси) физик ва кимёвий қайта ишлаш усуллари ёрдамида оширилади. Ворсолин- бу полиэфир, полиамид ва бошқа полимерларни суюқ боғловчи билан аралаштириб ҳарорат таъсирида ишлов бериб пардозлаш натижасида олинадиган бир ёки икки қатламли ашё. Ворсо тўшама қопламаси маҳсус сунъий ворсо асосини латекс кўпиги билан вулканизация қилиш жараёнида олинадиган 4мм қалинликдаги резина

ашё. Меҳмонхона, кутубхона, театр, ресторан, болалар боғчаси ва бошқа жамоат ва тураржой биноларининг юқори акустик ва техник талаблар қўйилган, ёнмайдиган пол асосларини қоплашда ишлатилади. Полиформ – квадрат (ўлчами 500х500х12мм) шаклидаги плита. У зарбга чидамли полистирол смолага кўпиртирувчи моддалар қўшиб, босим остида қуйиш усулида ранг бериб ёки тасвир тушириб тайёрланади. Улар хона шипларини, вестибюл, холл, зал, ресторан, ва бошқа жамоат бинолари деворларини пардозлашда ишлатилади. Полидекор – қаттиқ поливинилхлоридни вакуумда шакл берувчи машинада зичлаб олинадиган плита. Плитанинг юзасига рельефли тасвир туширилган бўлади. Плитанинг ўлчамлари: узунлиги 1850 ёки 1815мм, эни 954 ёки 925мм ва қалинлиги 5-7мм. Жамоат биноларидаги зал, холл ва бошқа хоналарининг девор, пардадевор ва шипларини пардозлашда ишлатилади. Пластмассаларнинг эстетик хоссалари Пардозбоп пластмасса ашё ва буюмлари турли рангларда (бир рангли ёки кўп рангли) ва тусларда бўлиши мумкин. Жумладан лок-бўёқ билан пардоз берилганда юзадаги қоплама фактурасининг ялтироқлиги бўйича 6 категорияга бўлинади: юқори жилоли (ялтироқлиги 60%дан катта), жилоли (59-40%), ярим жилоли (39-25%), ярим жилосиз (24-10%), жилосиз (9-3%), хира жилосиз (3%дан кам). Пластмассанинг эстетик хоссалари тузилиши, таркиби ва ишлатилиш соҳасига боғлиқ. Кўп қатламли поливинилхлорид линолеумининг устки қатлами қўшилмасиз 0,6мм қалинликдаги, нур қайтарувчи поливинилхлорид юпқа пардадан, унинг орқа томони кўп рангли тасвирдан, қуйи қалин қатлами эса қўшилмали поливинилхлорид юпқа пардадан иборат. Иккала юпқа парда ҳам экструзия услубида маҳсус каландрда тайёланади. Рангли тасвир ишқаланишга чидамли юпқа парда орқали кўринади. Юза қатлам қалинлиги 0,8-1мм бўлган релиндан битта рангли ёки кўп рангли кўринишларда олинади.

Пластмассанинг турли эстетик хоссалари унинг бошқа пардозбоп ашёлар билан бирга ишлатилишида фойдаланилади, масалан метал ашёлар билан. Пластмассани пардозлаш сифати ва эстетик ҳоссалари кўзда кўриш (юза қисмидаги нуқсонлар) ва маҳсус ўлчаш асбоблар ёрдамида баҳоланади. Нусха босиш усули билан пардозлашда нусха босилмай қолган жойлари, тасвир хира тушган ёки доғлар, бўёқ изи, хиралашган бўёқ, нусхадаги бўёқларнинг бир-бирига тушмаган ҳолатлари бўлиши мумкин. Нусханинг пардозланаётган юза билан етарлича ёпишиши (адгезия) лозим. Штамп билан нақш солишда тасвирнинг чеккалари аниқ туширилиши кўзда тутилади. Аппликация жараёнида қатламланиш, бўртиш, бўёқнинг оқиши каби нуқсонлар бўлиши мумкин. Металл қопламаларнинг сифати пластмасса юзаси билан ёпишиш кучига (адгезиясига) боғлиқ. Ялтироқликнинг йўқолиши, хиралашиши, дарзлар, нотекисликлар каби нуқсонлар пайдо бўлиши мумкин. Пластмассанинг ташқи кўриниши пардоз рангининг турғунлиги, бўёқнинг тенг тақсимланганлиги ва ёрқинлигини ҳисобга олган ҳолда ўрганилади. Бу ўлчовлар синалаётган наъмуна ранглар кординаталарини эталон билан таққослаш натижасида аниқланади. Рангнинг турғунлигини баҳолашда ёруғлик билан нурлантириш натижасидаги фарқлар, бўёқларнинг тенг тақсимланганлиги баҳоланганида эса ашёнинг турли жойларидаги фарқлар аниқланади. Пластмассанинг ёрқинлиги унинг нур қайтариш коэффициенти билан ифодаланади. Безакли -бадиий пардозбоп қопламалар Ҳимоя қопламалари, бинонинг ташқи қисмларини атроф-муҳит таъсиридан ҳимоя қилади. У кимёвий ва электрокимёвий ишлов бериш натижасида ҳосил қилинадиган қоплама, темир ва нотемир қоплама турларига бўлинади. Қоплама суртишдан олдин, қуйидаги юзани тайёрлаш усуллари ишлатилади:

-механик: ишқаловчи (абразив) ларда, барабанларда, кварц ва шу кабилар билан ишлов бериш; -кимёвий ва электрокимёвий: юзадаги мойларни эритиш, электрокимёвий силлиқлаш ва шу кабилар билан ишлов бериш; -термик: юзага иссиқлик билан ишлов бериш. Ашё юзасини тайёрлашда ундан қоплама ҳосил бўлишига тўсқинлик қилувчи моддалар йўқотилади, кейин юза текисланади ва тозаланади. Кимёвий ва электрокимёвий қопламалар темир конструкция ва буюмларнинг ташқи муҳит билан таъсирлашиши натижасида занглашининг олдини оладиган эримайдиган парда ҳосил бўлади. Бундай қопламалар оксидли, сульфидли ва кимёвий турларга бўлинади. Шунингдек , бундай қопламалар анодли ва катодли турларга бўлинади. Анодли қоплама олиш учун сувли эритмадаги электролитлар кўпроқ манфий потенциалга, катодлида эса мусбат потенциалга эга бўлади. Қопламани ҳосил қилишда, электр ва кимёвий чўктириш, қотишмали қоплама ҳосил қилиш, қопламани қиздириб сепиш, диффузия муҳитида ишлов бериш каби усуллари мавжуд. Нотемир қопламалар юзада табиий ва сунъий нотемир ашёларни суртиш натижасида ҳосил бўлади. Бундай қопламаларга - лок-бўёқлар, полимер (резина, юпқа парда), силикат эмали ва сопол қопламалар киради. Газ алангасида чанглатиш усули полиэтилен, полиамид, битум, ва ҳ.к. асосида қопламалар олишда ишлатилади. Полимерни чанглатиб, 0,15-0,25мм ўлчамдаги кукун заррачаларни таъминот бочкасидан сўриб олиш ва ацетелин алангасида эритилиб сиқилган ҳаво билан юзага пистолет кўринишидаги асбобда сепиш амалга оширилади. Бўялган қоплама олиш учун полимер кукунга чанглатиш жараёнида ҳар хил рангли пигментлар (сажа, қизил ва сариқ кадмий, хром, ультрамарин) қўшилади. Қопламанинг адгезиясини яхшилаш учун юза олдиндан қум билан ишлов бериш тавсия этилади.

Охирги пайтларда пўлат буюмлари полиэтиленполиамин қотирувчи қўшилган эпоксид полимери билан қопланмоқда. Бу қоплама яхши ялтирайди, кимёвий ва ҳарорат таъсирига чидамли, шунингдек электр токидан муҳофазалаш хусусиятига эга. Шиддат билан чанглатиш усули (қайнатилган қатламда чанглатиш) полиамид ва полиэтилен қопламалар олишда ишлатилади. Бунда буюм 300- 360 о С ҳароратда қиздирилади ва полимер кукуни солинган ваннага туширилади. Полимер сиқилган ҳаво таъсирида кўпчийди. Бино юзасида текис ва тўлиқ эриган полимер қатлами ҳосил қилинади. Талаб қилинган ранг олишда полимерга пигмент (титан икки оксиди, хром оксиди, марганец переоксиди ва бошқалар) қўшилади. Бу қоплама тури ашёларни емирилишдан сақлаш ва манзарали юза ҳосил қилиш мақсадларда ишлатилади. Фторпласт қопламаси ҳосил қилиш учун суспензия ишлатилади. Суспензия чидамли модда қўшилган полимерни эритувчи (сув, спирти) муҳитида майдалаш йўли билан олинади. Буюм юзасига суспензия сепилади ёки мўйқалам ёрдамида бўялади. Қатлам суртилгандан кейин қуритилади ва полимернинг эриш ва юпқа парда ҳосил бўлиш ҳароратигача (250-270 о С гача) қиздирилади. Фторпластга одатда суспензия 10 қатламгача (80-120мк қалинликгача) суртилади. Бундай қопламалар сув таъсирида намланади, шишмайди, органик моддалар таъсирига чидамли, темирни занглашдан сақлайди. Пол юзаларини қоплашда ишлатиладиган полимерлар Линолеум – бир ёки икки қатламли ўрама ашё. Устки қатлами пластмассадан, осткиси дағал газлама, намат, маҳсус картон ва бошқа ашёлардан ишланган бўлади. Республикамиз глифталполихлорвинил, колоксилин ва резина линолеумлар ишлаб чиқармоқда. Республикамизда ПВХ асосида ванналар, томларни ёпишда ишлатиладиган ўрама ашёлар ўлчамлари-1,5-2,0 м, қалинлиги 3-3,5 мм ли полбоп линолеумлар ишлаб чиқариш йўлга қўйилади.

Глифтал линолеум асоси мато бўлиб, унга ўсимлик мойи, ёғоч ёки унинг ўрниин босувчи бошқа модда, кукун тўлдирғичи (покак, ёғоч ёки пигментлар) бўлган сунъий ёки табиий смолалардан иборат пластик масса қатлами ётқизилган линолеумнинг узунлиги 20 метр, эни 1,82,0 метр, қалинлиги 2,5-3,0 мм га тенг. Бундай линолеумлар бир хил рангда ва рангдор қилиб чиқарилади. Колоксилин линолеум (нитролинолеум) – смола ва тўлдирғичлардан ташкил топган пластик массани маҳсус ўқлоқлар орасидан ўтказиб текисланиб ишланган асоссиз бир қатламли ўрама унинг узунлиги 20 метргача, эни 0,88 дан 1,2 метргача бўлади. Полихлорвинил линолеум - асосли ва асоссиз бўлади. Линолеумнинг устки қатлами сифатида синтетик смолаларни (масалан полихлорвинил смола), кукун тўлдирғич (талк), пигмент ва пластификаторлар билан қориштириб ишланган мастикани ўқлоқлар орасидан ўтказиб ишланади. Линолеум ўрамининг узунлиги 12-15 метр, эни 1,6 метр, қалинлиги 2-2,5 мм, ранги – жигарранг, сариқ, яшил, тўқ қизил ва ҳ.к. бўлади. Линолеумлар сиртига гулдор ғалтак юргизиб, унда ҳар хил расмлар ҳосил қилиш мумкин. Шиша – линолеум. Шиша – линолеум бир қанча афзалликларга эга: чиримайди, киришмайди, ташқи кўриниши бежирим, товуш ютувчан, илиқ асосли. Шиша линолеум асосига шиша толали мато қопланган бўлади. Икки қатламли илиқ шиша линолеумнинг икки қатлами оддий жун асосли линолеумдан фарқи шундаки, у ёнғинда ҳавфсиз бўлади. Илиқ шиша линолеумни бевосита бетон устига ётқизса ҳам бўлади. Релин (ризина линолеум) икки қатлам қилиб тайёрланади. Устки қатлам синтетик каучук асосида тайёрланган рангли резина аралашмасидан ишланган (қалинлиги 1 мм), остки қатлам эса битум қўшиб регенерланган (тикланган) резинадан, қалинлиги 2 мм га тенг. Бир ўрамининг узунлиги 10- 12 метр, эни 1,5 метргача, қалинлиги 3-5 мм бўлади. Релин бир хил сидирға рангли ( қизил, кўк, сариқ, яшил ва ҳ.к. рангларда) ва мармарсимон қилиб чиқарилади. Унинг ишқаланишга чидамлилиги 0,05г/см 2 дан ошмайди. Релин

сувга ва кўпгина зарарли эритмалар таъсирига чидамли. Шининг учун у санитария хоналари,ошхона, зина супачаси ва полларни қоплашда ишлатилади. Резина плиткалар. Саноат ва жамоат бинолари полларини қуришда қўлланилади. Бундай поллар қийишқоқ, эластик ва шовқинсиз бўлади. Резина плиткалар икки қатламли қилиб ишланади. Сирт томони синтетик каучукли рангли резина аралашмасидан, таги эса майдаланган резина билан битум аралашмасидан тайёрланади. Қурилишда юпқа ва товуш ўтказмайдаган қалин резина плиткалар ҳам полга ётқизиш учун кўп ишлатилади. Чоксиз қуйма рангли поллар. Ишлатиладаган ҳом ашё ва қўшиладаган пигментлар турига кўра, бундай поллар 3 хил бўлади: полимербетонли, полимерцементли ва поливинилацетатли. Бундай таркибда тайёрланган қоришмалар пластик бўлади ва қуйма ёки маҳсус тебраткич машиналар воситасида ётқизилади. Бундай поллар текис, бир хил рангда ва турли майда ёки йирик чуқурчалардан холи бўлиши керак. Поливинилацетатли (ПВА) қоришма одатда юқори нам, зарб таъсирида бўладиган ва темир ғилдиракли машина ёки аравачалар юрадиган полларда ишлатилмайди. Чунки, ПВА қотгандан кейин ҳам унинг пластиклиги сақланиб туради. Унга сув ёки нам таъсир этганда мустаҳкамлиги камаяди. ПВА бўтқа чоксиз полларни ётқизишда бир қатламли ёки икки қатламли бўлиши мумкин. Бир қатламли ПВА бўтқа, обдон сифатли қилиб текисланган асосга 2-2,5 мм қалинликда ётқизилади. Агар пол асоси қониқарсиз бўлса, 3-4 мм қалинликда икки қатлам қилиб ётқизилади. ПВА бўтқаси, асосан боғловчи кукун тўлдирғич, ранг берувчи ва сув қоришмасидан ташкил топган. ПВА бўтқа ашёни оғирлигига кўра % ҳисобида тахминан қуйидаги миқдорда олиш мумкин: қуйи қатлам учун ПВА суви – 36 %, кукун тўлдиғич – 54% пигментлар -6% ва сув 5% ; юқори юза қатлам учун ПВА суви -56%, кукун тўлдирғич- 30 %, пигментлар -4% ва сув 10% гача миқдорда олинади. Бўтқанинг сувга чидамлигини ошириш учун унга 50 о С иссиқликдаги

формалин ва хлорид кислота билан ишлаш зарур. ПВА бўтқаси билан ётқизилган пол лок билан бўялса унинг чидамлилиги ортади. Рангли чоксиз поллар учун ишлатиладиган полимерцемент қоришмалар ПВА ёки дивинилстирол каучук суви, портландцемент, қум, мармар ёки гранит майдаси ва минерал пигментларни қориштириб олинади. Полимерцемент поллар ишлатилишига кўра бир ва икки қатламли бўлади. Полимерцемент қоришма пластик ва қуйма хилларга бўлинади. Қўйма полимерцемент поли бир қатламининг қалинлиги 3-4 мм бўлса, пластик қоришма ётқизилганда эса қалинлиги 7-10 мм қилинади. Икки қатламли пол ётқизиш керак бўлса, қуйма полимерцемент бўтқа 10-14 мм қалинликда бўлиши керак. Шу билан бирга юза қатлами 7-10 мм қалинликда рангли, манзарали пластик қоришма билан текисланади. Полирмерцемент бўтқаси қуйидаги таркибда тайёрланади (бир хил рангдаги қуйи қатлам учун): 400 маркали портландцемент - 17-18%; 50% ли ПВА суви -7-8%; кукун тўлдирғич-70%; ранг берувчи пигмент - 5 - 6%. Текисловчи юза қатлам учун: 400 маркали портландцемент- 13-14%; 50% ли ПВА суви -56%, кукун тўлдиргич-75-80%. Бўтқанинг қулай жойланувчанлигини ошириш мақсадида қоришмага цемент оғирлигига нисбатан 45-55% миқдорда сув қўшилади. Полимерцемент қоришмаси асос билан жуда мустаҳкам ёпишувчанлик хусусиятига эга. Шунингдек, ишқаланишга ва зарбга бўлган мустаҳкамлиги қониқарлидир. Пардозбоп пластмасса пардалар. Пардали ашёлар асосли ёки асоссиз қилиб чиқарилади. Асосли парда ашёлар рангли поливинилхлорид пардани қоғоз ёки газламалар устига елимлаб олинади. Уларнинг юза томони худди линкруст каби силлиқ ёки бўрттириб ишланиши мумкин. Қоғоз ёки газламалар асосида олинадиган пардали ашёларнинг эни 500, 600, 700, ва 1000 мм, қалинлиги 0,1-0,8 мм, узунлиги 40 метр бўлади.

Асозсиз пардали ашёлар турли рангга бўялган юпқа поливинилхлорид пардасидан иборат бўлади. Улар эни 500, 600, 750 мм, қалинлиги 0,1ва 0,2 мм, узунлиги 12 метр қилиб ишлаб чиқарилади. Қопламабоп қатламли- пластик қоғоз варақларига синтетик смола сингдириб, силлиқ темир қистирмаларда 130-140 о С да 7 МПа гача босим остида ёғоч юзасига зичлаб ёпиштирилади. Пластикнинг устки қисми силлиқ ва жило берилгандек ялтираб туради, ҳар хил рангда ва қимматбаҳо ёғочлар рангига, ҳамда тасвирга ўхшатилган бўлади. Линкруст – қалин қоғоз асосга ёки картоннинг бир томонига юпқа ёки сидирға рангли ёки гулли полихлорвинил пардани ёпиштириб смолани суртиш йўли билан олинади. Линкрустнинг юза томонини силлиқ ёки бўртириб ишлаш мумкин. Унинг эни 500, 600 ва 750 мм, қалинлиги 0,6ва 1,2 м, узунлиги 8-12 метр бўлиши мумкин. Линкруст сув ва нам таъсирига чидамли, чиримайди, техник кучларга бардош бера оладиган ашё. У турар жой, жамоат ва саноат биноларининг девор ва тўсиқларини пардозлашда қўлланилади. Линкруст деворларга крахмалдан тайёрланган елим ёки маҳсус синтетик полимерлар асосида олинган елимлар билан ҳам ёпиштириб пардоз бериш мумкин. Юпқа парда билан қоплаш. Ҳар хил рангли ёки гулли полиэтилен, поливинилхлорид ва полиамид пардалар билан темир буюм юзаси қопланади. Бунинг учун темир олдин қиздиради, кейин у полимер парда билан ўралади. Парда эриб темирга ёпишади. Полимер пардани буюм сиртига елим ёрдамида ҳам ёпиштариш мумкин. Дерматин – зич қилиб тўқилган дағал газлама, юзасига юпқа парда қилиб поливинилхлорид бўтқаси суртилган ўрама ашё. Поливинилхлорид бўтқаси тайёрлашда ишлатиладиган кукун тўлдирғичнинг ранги қора, оқ, жигарранг ёки қора бўлади. Юзаси эса текис ёки бўрттирилган бўлиши мумкин. Дерматиннинг қалинлиги 0,5ва 0,8 мм, эни 750 ва 1000 мм, узунлиги эса 40 метргача қилиб чиқарилади. У тураржой, жамоат биноларининг деворларини, пойдеворларни, мебел ва шунга ўхшашларни қоплашда ишлатилади.

Безакли ёғочсимон қоғоз-қатламли пластик Расм туширилган безакли қоғоз-қатламли пластик қимматбаҳо ёғоч текстурасига ўхшаш қаттиқ лист ашё. Маҳсус елимлар билан шимдирилган қоғозларни ҳарорат таъсирида зичлаш йўли билан олинади. Қоҳоз қатламли пластиклар турар-жой, жамоат ва ишлаб чиқариш биноларида пардозбоп ашё сифатида ишлатилади. Шунингдек пластиклар мебеллар, панеллар, деворлар, эшик тавақаларига қопланади. Фанерсозлик саноати елимлаб ясалган ва сиртига пластик қоғоз, рангли полимер пардалар қопланган панеллар ва плиталар ишлаб чиқаради. Бундай қопламаларга сув, иссиқлик, ишқор ва кислоталар таъсир этмайди, бўёқ моддалар сингмайди, совунли иллиқ сув билан яхши ювилади. Улар қайноқ сувда 5% дан ортиқ кенгаймаслиги, қатламланмаслиги талаб қилинади. Шунингдек, 170 о С ҳароратгача қиздирилганда пластик юзасида (бироз ялтироқликни йўқотилишидан ташқари) ўзгариш бўлмаслиги керак. Безакли ёғочсимон қоғоз-қатламли пластикларнинг бир ёки икки юзаси рангли ёки табиат гўзалликлари билан қопланиши мумкин. Ранги ва туширилган тасвир эталонга мос келиши керак. Юза қисми текис ёки силлиқ, коваксиз, бир хил рангли ва нуқсонларсиз, унинг асоси пластик эса тўғри бурчакли, кесилган бўлиши керак. Ўлчамлари ва ташқи кўринишини текшириш учун 3 та лист олинади. Чизиқли ўлчамлари 1 мм аниқликда 3 жойидан 100 мм масофада текширилади. Қалинлиги 0,01 мм аниқликда 8 та жойидан лист қирралари 30 мм узоқликда жойларда текширилади. Тўғри бурчаклиги шаблонлар ёрдамида текширилади. Ранги ва расмининг мослиги эталон билан таққосланиб аниқланади. Безакли пардозбоп полимер композитлар Ашё таркибини асосий ҳажмини ташкил этувчи қисм ва уларни ўзаро боғлаб турувчи (тола ёки қаттиқ заррача кукун), ҳамда мустаҳкамлигини таъминловчи таркибдан ишланган буюмлар композитлар деб аталади.

Таркибида асосан икки хил ашёни боғлаб турувчи композит ўзининг хоссаларига кўра юқори сифатли ва мустаҳкам буюм сифатида ишлатилади. Келажакда яратиладиган барча янги қурилиш ашёлари фани нанотехнологияга асосланган композит ашёларни ишлаб чиқариш ва уларнинг қўллаш назарияси ва технологиясига асосланган ҳолда ривожланиши керак. Ҳақиқий композит ашёлар қаторига бетон, темирбетон, фибробетон каби сунъий буюм ва конструкцияларни ҳам киритиш мумкин. Композит қурилиш ашёларининг юқори мустаҳкам бўлишини, матрицанинг пишиқ ва бикр, ҳамда улар орасидаги ёпишиш мустаҳкамлигининг энг юқори кўрсатгичларга эга бўлишини таъминлаш лозим. Композитнинг таркибий қисмини самарали танлаш билан энг қулай ишлаб чиқариш технологияси яратилади. Композит ашёларнинг турлари. Композит ашёлар сифатига кўра пишиқликни таъминловчи туйилган кукун ва толали бўлиши мумкин. Бу икки хил композит қурилиш ашёлари ўзларининг тузилишга ва мустаҳкамлигининг шаклланишига кўра бир-биридан тубдан фарқ қилади. Композит қурилиш ашёларининг ўртача зичлиги, пўлатникига қараганда 4- 5 марта кичик. Шу билан бирга уларнинг мустаҳкамлиги 25 мартагача каттадир. Ишлатилишини ҳисобга олганда, композит ашёларнинг чидамлилиги 2-3 марта юқори. Назарий томондан ҳисобланганда 1 тонна композит 15-25 тонна пўлатнинг ўрнини босади. Амалиётда эса 4-5 тонна пўлатнинг ўрнига 1 тонна композит ашёларни ишлатса бўлади. Композитлар таркибидаги арматурасимон толаларини жойлаш усулига кўра толалар бир текис қатлам ҳолатига келтирилган, ўзаро паралел ва узлуксиз бир йўналишда жойланган, толалар тартибсиз, чигал фазовий жойлашган газламали арматурасимон хилларга бўлинади. Туйилган кукунли композитлар таркибида - 2-4% обдон туйилган ун бўлиб ашёнинг ҳажми бўйлаб бир тартибда жойлашган матрица вазифасини ўтайди. Агар кукун заррачаларнинг солиштирма юзаси кичик бўлса ва уларнинг оралиқ масофалари ҳар хил бўлса композитнинг пишиқлиги кичик бўлади.

Масалан, кукуннинг майдалик даражасини ифодаловчи заррача ўлчами 1,0 мкм дан катта бўлса, унинг композит ҳажмидаги ўрни 25% дан ошиб кетади. Агар заррачанинг йириклиги 0,001-0,1 мкм оралиғида бўлса, у ҳолда унинг умумий ҳажми 15% дан ошмайди. Матрица вазифасини бажарувчи – битум, сунъий полимерлар, каучук, пишиқликни таъминловчи бўр, слюда, углерод, кремнезем, оҳактош заррачаларидан ташкил топган композит қурилиш ашёларининг мустаҳкамлиги, қаттиқлиги, иссиққа чидамлилиги юқори бўлади. Шу билан бирга уларнинг пластиклиги сақланиб қолади. Бундай композитга юк қўйилса, барча кучни матрица ўзига олади. Бир йўналиш бўйлаб жойланган толалар тўплами (арқонсимон) асосида ишланган ашёларга монотроп композитлар деб аталади. Композитни яхлит ҳолатини таъминловчи қисм - матрицадир . Эгилишга, чўзилишга мустаҳкам бўлган композит олиш учун ташқи куч таъсирида ҳосил бўладиган кучланишни ўзига оладиган юқори мустаҳкам толалар ишлатилади. Толали композитларнинг тузилиши кукун заррачалидан тубдан фарқ қилади. Ундаги толалар композит ҳажмида бир хил миқдорда жойлашган бўлади. Толалар ҳажми эса 75% дан кўп бўлиши мумкин. Арматурасимон толали композит қурилиш ашёлари техник талабларга жавоб бериши керак. Юқори мустаҳкам қаттиқ жисмларда бериллий, бора, углерод, азот, кислород, алюминий ва кремний элементларининг кўп бўлишига эришилса, жуда пишиқ композит қурилиш ашёлари олиш мумкин бўлади. Толали композитлар олишда юқори мустаҳкам шиша, органик толалар, темир симлар, ҳамда карбидлар ва нитридлар ишлатилади. Шишапластик ашёлар таркибидаги смола ва тола хилларини ўзгариши, ҳамда технологик жараёнда қўлланиладиган усулларнинг турларига қараб уларнинг хоссалари ҳар хил бўлади. 4.2-жадвалда шишапластик композитларнинг хоссалари ёритилган. 4.2-жадвал. Шишапластик композитларнинг физик-механик хоссалари Композитл ар Зичли ги, г/см 3 Смола оғирлигига Мустаҳкамлиги, МПа Эластик ли к Сиқили Чўзили

кўра, шиша тола миқдори, % шга шга модули, 10 5 МПа Толалари бир йўналишдаги шишапластик 2 75 490 1050 0,5 Шуни ўзи, толали газлама 1,9 68 315 630 0,3 Полиэфир смола 1,3 - 150 40 0,02 Шиша тола 2,5 - - 1750 0,7 Алюмин 2,7 - 70-100 70-240 0,7 Пўлат 7,8 - 350-420 420-490 2,1 ШТАК (1:1) 1,9 420 590 0,35 ШТАК (10:1) 1,95 - 1020 0,6 Шишапластик композитлардан ҳар хил технологик усуллар билан қувурлар, узун ва тахтасимон буюмлар, тўсиқ пардадеворлар, томбоп листлар, ҳажмий блоклар ва ҳоказолар ишлаб чиқарилади. ШТАК (шишатолали анизатроп композит) газлама қатламларисиз фақат шиша толаларидан ясалади, шиша текстолитдан айнан шу билан фарқ қилади. Узлуксиз шиша толалар тўғри ва бир ёналишда ўзаро параллел жойланган, ёндош қаторлардаги толалар эса бир-бирига нисбатан кўндаланг жойлашган. Толалар шиша эритиш ускунасидан чиқишидаёқ бир қатор жойланади ва устига синтетик смола пуркалади. ШТАК ниҳоятда пишиқдир. Унинг чўзилишга мустаҳкамлик чегараси 950 МПа гача, сиқилишга мустаҳкамлик чегарси 850 МПа гача, эгилишга мустаҳкамлик чегараси эса 550 МПа гача бўлади.

Саноатимиз ШТАК ни узунлиги 1000 мм дан, эни 500 мм дан ва қалинлиги 30 мм дан ошмайдиган плиткалар кўринишида ишлаб чиқаради. Плиткалар ёруғлик, буғ, нам таъсиридан бузилмайдиган ҳамда совун ва дезинфекцияловчи воситалар таъсирига чидамли бўлиши лозим. Текстолит - фенолформалдегид смола билан шимдирилган газламани қатлам-қатлам қилиб 140-160°C да ва 8-10 МПа босимда зичлаб олинган юқори мустаҳкам пластик ашёдир. У машинасозликда, самолётсозликда, радиотехникада ҳамда конструктив ашё сифатида ишлатилади. Текстолитдан шестерналар, подшипниклар, втулкалар тайёрланади. Чунки бу жуда кам ишқаланадиган, зарб илан урганда товуш чиқармайдиган ажойиб ашёдир. Шиша текстолит — синтетик смола билан сингдирилган шиша тўқиманинг иссиқ зичлагичда зич қатламли пластик тахта шаклидаги ашёсидир. Шиша тўқималар қаторида табиий газлама қатламлари ҳам бўлади. Шиша текстолит ўтга чидамлидир, унга замбуруғлар мутлақо таъсир этмайди, атмосфера таъсирига бардошланмайди. Аммо чўзилишга (узилишга, йиртилишга) ўта чидамли. Саноатда шиша текстолитлар узунлиги 2400 мм, эни 1000 мм ва қалинлиги 15 мм гача бўлган листлар тарзида чиқарилади. Шиша текстолит жуда кўп соҳаларда қўлланилади. Уни деворларга, панелларга, пардадеворларга, томларга ишлатса ҳам бўлади. Ундан зичланган қуйма ванналар, раковиналар ҳамда розғорда ишлатиладиган хилма-хил буюмлар ясаш мумкин. Карботолали композит (КТК) – эпоксид ва полиэфир смолалар билан тўйинган углерод толаларини юқори босимда зичлаб олинган ўта мустахкам композит ашёдир. Углеродлар орасидаги фаол кимёвий реакция энергияси хисобига КТК ўта юқори ҳароратда ҳам мустахкамлигини сафлаб қолади. Толаларни тараглаб зичлаш натижасида қатламлардаги мустахкамлик 1,6- 2,5 марта ошади. Бунда ипсимон кристалларни ўзаро реакция воситаси

бирикиш (вискеризацияси) усули қўланилади. Натижада қатламлар орасидаги зичлик 2 марта мустахкамлиги эса 2,8 марта ошади. Боғловчи сифатида сунъий полимерлар ва политет углеродлари ишлатилади. Шишатола пластиклар ишлаб чиқариш технологияси ҳар хилдир; шулардан, майдаланган шиша толага полиэфир смоласи пуркалади, кейин шимилган толадан намат ўрамлари ёки маҳсус пакетлар тайёрланиб иссиқ ҳароратда зичланади. Толаларни тартибсиз ёки ўзаро тик ҳолатда жойлаб ўралади, кейин улардан оқава ва ичимлик сувлар учун катта қувурлар, эҳтиёт қисмлар ва ҳоказолар алоҳида-алоҳида зичлаш, эктрузия ёки қуйма ҳолатда қолипларга солиб иссиқ ҳолатда зичлаш усулари ёрдамида чиқазилади. Бундай ШТАК лар таркибида тола ва смоладан бошқа, қотишни тезлатувчи катализаторлар ва буёқлар ҳам бўлади. Полимер асосидаги ўта мустаҳкам композит сунъий тош Бино деворлари ёки унинг айрим қисмларига жозибали жило берувчи ашёлар билан пардоз беришда ўта мустаҳкам сунъий тош плиткаларини ишлатилса архитектуравий шакл янада салобатли кўринишга эга бўлади. Шунингдек, табиий тошга кўра 5-6 баробар арзон бўлади. Ўтган асрнинг 60-йиллари бир неча қатламли қоҳозни полимер смолага шимдириб зичланган кўриниши гранит, мармар ёки яшмага ўхшаган рангли плиткалар ишлатишига кўра чидамсизлиги, қуёш нурида эгилиши, рангини хиралашиши туфайли пардозлашда кенг қўлланилмади. Дизайнерлар талабини қондирадиган ва юқоридаги камчиликлардан холи акрил полиэфир смолалари, ҳар турли рангдаги минерал тўлдиргич ва пигментлар асосида ишланган пардозбоп сунъий тошлари табиий тошларга нисбатан жозибали, ялтироқ, ҳамда бирмунча арзон. Бундай сунъий тошларни полиэстер ашёлари деб аталади ва улардан хоҳлаган шаклда пардозбоп буюмлар (ваза, юмалоқ, тош, куб, тутқич, зинапоя ва ҳ.к) ясаш мумкин.

Полиэстер буюмлар ишқаланишга, деярли барча зарарли суюқликлар таъсирида ўз жозибасини ва рангини ўзгартирмайди. Айниқса уй жиҳозлари, ювиниш хоналари, айниқса меҳмонхонани пардозлашда кенг ишлатилмоқда. Пардозлашда полиэстер қоплами буюмларни 117 хил стандарт рангларини ишлатиш мумкин. Ранг беришда ишлатиладиган пигментлар чидамли, юқимсиз ва ультрабинафша нурлари таъсирида ялтироқлиги сақланади. Юзаси нам юқтирмайди, паст ҳароратда ҳам кўриниши ўзгармайди. Иссиқ-совуқни кам ўтказадиган пластмасса ашёлари Умумий тушунчалар. Иссиқ-совуқни кам ўтказадиган ашёларга зичлиги 600кг/м 3 дан кам, иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти 0,03-0,18 Вт/м∙ о С ларга тенг бўлган ашёлар киради. Бундай ашёларнинг маркаси уларнинг зичлигини ифодалайди. Шунга кўра, иссиқликни кам ўтказадиган ашёлар 4 гуруҳга бўлинади: 1-зичлиги жуда кичик (ЗЖК), маркаси - 15, 25, 35, 50, 75. 2-зичлиги кичик (ЗК), маркаси - 100, 125, 150, 175. 3-зичлиги ўртача (ЗЎ), маркаси - 200, 225, 300, 350. 4-зич ашёлар (З), маркаси - 400, 450, 500 ва 600. Қурилиш ашёлари ишлаб чиқариш саноати 1 м 3 ҳажмдаги ашёнинг оғирлиги 25 кг дан 600 кг гача бўлган иссиқ-совуқни кам ўтказадиган ашёларни кўплаб ишлаб чиқармоқда. Буларга кўпикбетон, газ-бетон, кўпик- силикат, тоғ жинсларини эритиб олинган минерал пахта ва улардан ясалган плиталар, кўпик-ойна, мипора, шиша пахта, ёғоч қипиғи ва қириндисидан ишланган плиталар, минерал намат ва шу каби ашёларни киритиш мумкин. Иссиқ-совуқни кам ўтказадиган ашёларнинг иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти 0,030,18 Вт/(м о С) га тенг. Ашёларнинг иссиқлик ўтказувчанлигини камлиги, уларда жуда кўп майда ҳаво пуфакчалари сингари ғовакларнинг мавжудлигидадир. Маълумки, ғоваклардаги ҳаво иссиқсовуқни ўзидан ёмон ўтказади. Масалан, диаметри 1 мм гача бўлган ғовакнинг уй ҳароратидаги иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти 0,02 Вт/(м о С) бўлса, зич тоғ жинсларники 100-150 марта катта бўлади.

Агар ашё толали бўлса, унинг иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти толаларининг жойланишига ва иссиқ оқимнинг йўналишига боғлиқ. Масалан, иссиқ оқим ёғочнинг толалари бўйлаб юрса, унинг иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти 0,3 га тенг, толаларга кўндаланг йўналишда эса, коэффициент икки марта кам, яъни 0,15 Вт/(м о С) бўлади. Иссиқ-совуқни кам ўтказадиган ашёлар серғовак бўлганлиги сабабли уларнинг сиқилишдаги мустаҳкамлиги 2,5 МПа дан ошмайди. Кўпинча мустаҳкамлиги 7,5 ёки айрим ҳолларда 10 МПа гача бўлиши ҳам мумкин. Бундай буюмлар иссиқ-совуқни кам ўтказадиган конструктив ашё деб аталади. Иссиқликни кам ўтказадиган ашёларни (ИКЎА) қўллаш самарадорлигини қуйидаги расмда кўриш мумкин. Полиуретан, кўпик полипропилен, кўпик полистирол сингари иссиқликни кам ўтказадиган полимер ашёлар ясаш хона деворларини пол ва шипларни иссиқлик изоляциясини ҳамда “нафас олиш” хусусиятларини яхшилайди. Маълумки, конструктив ашёларни катта юк кўтариб турадиган бинонинг тўсиқ деворлари сифатида ишлатиш мумкин. Иссиқ-совуқни кам ўтказадиган ашёлар 2 га - органик ва минерал хилларга бўлинади. Иссиқ-совуқни кам ўтказадиган органик ашёлар ўсимлик ёки ҳайвонот маҳсулотларини қайта ишлаб олинадиган толалардан, ғовакли пластмассадан тайёрланади. Минерал ашёлар эса тоғ жинслари, шиша тошқол ва бошқа ашёлардан олинади. Иссиқ-совуқни кам ўтказувчи органик ашёларга ёғоч толаси ва қириндисидан тайёрланган плиталар, намат, шевелин, фибролит, ғовак пластмасса ва шу кабилар киради. Минерал иссиқлик сақловчи ашёларга минерал пахта, пахта-намат, шиша-пахта плиталар, кўпик-шиша, серғовак бетонлар, асбестли ашёлар, керамзит, аглопорит ва шу кабилар киради. Бино ва иншоот деворларининг конструктив қисмлари иссиқликни кам ўтказадиган ашёлардан бўлиши иситиш энергиясини тежашга олиб келади. Иссиқликни кам ўтказадиган самарали ашёнинг 1 м 3 шартли равишда олинган қаттиқ ёқилғининг 1,45 тоннасини тежайди. Иссиқ ўчоқларни

бундай ашёлар билан ўраганда 20-30% совиётган иссиқликни сақлаб қолади. Бундай ашёлар совитгичларни муҳофаза қилишда катта аҳамият касб этади. Масалан, бир ўлчам бирликдаги совитиш энергиясининг нарҳи шу ўлчамдаги иссиқликдан 20 баробар қиммат туради. Юқори самарали ашёларни (=200 кг/м 3 , =0,16 Вт/(м о С)) қурилишда ишлатилса, уларнинг таннарҳи 5-15 йилдан кейин қопланади. Қоплама гипскартон. Икки томони қоғоз картон орасига толали (ёғоч қиринди, қоғоз чиқинди, асбест, полимер тола) гипс бўтқасини жойлаб зичланади, кейин қуритилади. Намликка чидамлилигини ошириш учун гипс бўтқасига туйилган фаол тошқол қўшилади. Гипсли қоплама плита зичлиги - =1,0-1,1 г/см 3 , R сиқ =2,5-5,0 МПа. Тошқолли гипскартонни =1,2-1,3 г/см 3 , R сиқ =2,0-3,5 МПа. 85-90 о С ҳароратда зичланса R сиқ =5,0-7,5 МПа. Қалинлиги 50-120 мм га тенг. Намлиги 60% дан кам бўлган мухитда хона шипларини, пардадеворларни қоплашда ишлатилади. Мўмкатак пластик қоғоз(сотопласт). Қоғоз картон ёки газламани фенолформалдегид, резол полимер смолалари билан шимдириб иссиқ холатда ёпиштирилган, ари инига ўхшаш юзасини икки томони фанера билан қопланган иссиқ-совуқдан мухофазаловчи пардазбоп ашё. Хоссалари катакларни ўлчамига боғлиқ. Шимдирилган қоғоз картонни Rчўз=90,0МПа. =0,0260,58 Вт/м о С, Ғ=90-98%. Намлиги 12%. Уч қатламли деворбоп панелни ўрта қисмига пардозбоп плита сифатида, иссиқ-совуқни кам ўтказадиган ашё сифатида ишлатилади. Мипора. Боғловчи мочевина-формалдегид смоласи, кўпиртирувчи ва қотирувчи моддалардан ташкил топган, иссиқ-совуқни кам ўтказадиган полимер ашё. Ўлчами 100 ва 200 мм қалинликда блок шаклида бўлади. Зичлиги =20 кг/м 3 . Қолипдан олинган енгил мипора икки юзаси чидамли фанера билан қопланади. Иссиқни кам ўтказадиган кислота, ишқор ва спиртлар таъсирига чидамли, аммо ёнувчан. Минерал пўкак. Эриган шиша бўтқасига кўпик ёки газ хосил қилувчи моддалар қўшиб ёки шиша бўтқани майда тешиклардан ўтказиб толасимон

пахта қуюқ лойқа сув, синтетик боғловчи (смолалар) билан бироз зичланади. Хоссалари минерал пахтага ўхшаш. =180-200 кг/м 3 . =0,097-0,05 Вт/м о С. Музхона, қизиган ускуна, қозон ва биноларни иссиқсовуқдан мухофаза қилишда ишлатилади. Кўпик полиуретан (поролон) Полиэфир, дицзоционат сув, катализаторлар ва эмульгаторлар аралашмасининг кимёвий бирикишидан хосил бўлган енгил иссиқ-совуқни кам ўтказадиган полимер ашё. =25-45 кг/ м 3 , R сиқ =0,3-0,7 МПа. Эзилиши 10%. Кимёвий ва биологик мухитларга чидамли. =0,02 Вт/м о С гача. 50-100 о С ҳароратга чидамли. Сув шимувчанлиги 0,2%. Плита ва қувурни мухофазалашда, чокларни беркитишда ишлатилади. Энг яхши иссиқлик изоляция ашёси. Кўпик полиуретан – иссиқ суюқликларни қувур орали узатишда уни изоляция қилишда ишлатилади. Маҳсус завод шароитида изоляция қилинган қувурлар иссиқликни сақлаш коэффициентини 2 % дан 30-40% гача кўтаради. Уни 10 йилдан 40 йилгача таъмирламасдан ишлатса балади. Тўқилган тўшак. Эриган тоғ жинсли толани сим, шиша толаси, каноп ёки синтетик ип билан тўқиб олинади. Синтетик боғловчи модда билан ишлов бериб ўрама кигиз олинади. Синтетик боғловчи моддали ўрама тўшакни зичлиги =35-75кг/м 3 . Темир сим, газлама ёки қоғоз ўралган шиша толалини =100-200кг/м 3 . Базальт пахтали бўлса =15-20кг/м 3 . Музхона, қизиган ускуна, қозон ва биноларни иссиқ-совуқдан мухофаза қилишда ишлатилади. Базальт пахта. Тоғ жинси базальтни (1000-1100 о С) эритиб, толали ўрама тўшак ёки кигиз олинади. Темир сим билан тўқилган тўшакни =130кг/м 3 , =0,035Вт/м о С га тенг. Юзаси 900 о С гача бўлган ускуна, қувурларни мухо- фазалашда ишлатилади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Қосимов Э.К. Ўзбекистон қурилиш ашёлари. Ўқув қўлланма. Тошкент. “О” АЖБНТ” маркази, 2003 й. 2. Ҳамидов ва б. Қурилиш материаллари, буюмлари ва металлар технологияси. Дарслик. “Шарқ”, Тошкент , 2005 y. 3. Хамидов А. Қурилиш материаллари, буюмлари ва металлар технологияси фани таълим технологияси (ўқув-услубий мажмуа), НамМПИ.2012 й. 4. Ҳамидов А. Ризаэв Б. Мадумарова Х. Қурилиш материаллари фани машғулотларини интерфаол стратегиялар қўллаб ўтиш учун методик ишланмалар. Нам МПИ, 2005 – 2013 йиллар. 5. Ҳамидов А., Ризаэв Б., Мадумарова Х. Қурилиш материалларидан тажриба ишларини бажариш учун услубий кўрсатмалар тўплами. НамМПИ.2012 йил. 6. Попов Л.Н. Қурилиш материаллари ва буюмлари фанидан лаборатория ишлари Т. 1992й. 7. htt’://dwg.ru/bor/S20.

O'xshashlar

Пластмасса ашёлари

Пардозбоп сопол ашёлари

Пардозбоп қурилиш қоришмалари

Пластмасса йўл қурилиш материаллари ва буюмлар

Пардозбоп темир