Пардозбоп сопол ашёлари - Arxitektura - Referatlar

Пардозбоп сопол ашёлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2575.5 KB

Ko'chirib olish

Пардозбоп сопол ашёлари Режа: 1. Пардозлашда ишлатиладиган сополбоп ҳом ашёлар 2. Сопол ишлаб чиқаришнинг умумий технологияси 3. Ҳом ашё таркибига кўра сопол хоссаларининг ўзгариши 4. Пардозбоп сопол буюмлар

Аждодларимиз архитектуравий шакл яратишда ашёларнинг мустахкамлик ва чидамлилик хоссаларини ҳисобга олган ҳолда лоихалар тузишган. Архитектура тарихида табиийтош ва сопол ашёларини кўплаб ишлатилганлиги бунга мисол бўлади. Ўзбек архитектура ёдгорликлари ва такрорланмас композициялари турли ўлчамдаги ғиштларни ишлатилиши билан ажралиб туради. 14-15 асрдаги Самарқанд, Бухородаги архитектура ёдгорликларидаги (Биби хоним мачити, Шахи Зинда ансамбли, Гур-Эмир мақбараси) безак ва нақшлар кўплиги билан ўзига жалб қилади. Қадимги ўзбек кулолчилик саноатига асосланган сопол қурилиш ашёлари ва буюмлари деганда ярим кристалл ашёни тушунмоқ лозим. Бунинг учун таркибида осон эрувчан темир оксидлари ва қийин эрувчан моддалар бўлган табиий тупроқни минерал қўшилмалар билан қориштириб тайёрланган буюмни юқори ҳароратда куйдирганда осон эрувчан моддалар эриб қолганларини ўзаро боғлайди ва натижада сопол ҳосил бўлади. Сопол буюмнинг эриган қисми (ички тузилишидаги) сопол черепоги дейилади. Табиатда жуда кўп тарқалган соғ-тупроқ сопол буюмлар ишлаб чиқаришда бирдан-бир ҳом ашё ҳисобланади. Тупроқ сув билан аралаштирилганда у осон қолипланувчан пластик лойга айланади. Кейин уни қолиплаб юқори ҳароратда куйдирилади ва турли қурилиш буюмлари, рўзғор анжомлари ҳамда меъморчилик қисмлари ишланади. Сопол ашёларини ишлаб чиқариш ўзига хос қадимий тарихга эга. Инсоният тарихида лой бирдан-бир қурилиш ашёси сифатида ишлатилган. Лойни сомон билан қориштириб, ҳом ғишт сифатида эрамиздан аввал 8000 йил олдин тураржойлар қурилгани маълум. Ҳом ғиштни куйдириб уйлар қуриш эрамиздан аввал 3500 йил олдин ғишт ва черепица юзасини сирлаб пишириш усули ишлаб чиқилган. Биринчи минг йилликнинг ўрталарида Хитойда чинни — форфор ишлаб чиқариш йўлга қўйилди. Бизнинг эрамиздан 2-3 минг йил аввал Ўрта Осиё хусусан, Ўзбекистон худудида сопол буюмларни уй-рўзғор асбоблари,

меъморчилик, пардозбоп буюм ва қисмлар сифатида ишлатилганлиги маълум. Асрлар давомида сопол буюмлар асосий қурилиш ашёси бўлиши билан бирга, унинг сифати ва шакли, ишлаб чиқариш технологияси йилдан- йилга такомиллашиб борган. Қадимги ўзбек кулолчилик саноатининг қай даража ривожланганлигига Самарқанд, Бухоро, Хива ёдгорликларини қуришда ишлатилган меъморчилик, декоратив ва пардозбоп қоплама, сопол буюмлар мисол бўла олади. Сопол буюмлар сиртини оқ, кўк ва бошқа рангларда сирлаш технологияси ва уларнинг таркиби Ўрта Осиёда Европа давлатларидан олдин ишлаб чиқилганлигини тарих тасдиқлайди. 1855 йил Германияда ихтиро этилган тасмасимон ғишт қолипловчи зичлагич ва 1858 йилда доира шаклидаги ғишт пиширувчи хумдонлар дунёда сопол буюмларни ишлаб чиқариш саноатининг ўсишида катта аҳамият касб этди. Илмий изланишлар натижасида ядро энергетикаси, машинасозлик, электрон ва ракета технологияларига мос хоссаларга эга бўлган маҳсус сопол буюмлар ишлаб чиқарилмоқда. Сопол оксиди аралашмасидан ишланган ўта мустаҳкам, чидамли машина мотори ва эҳтиёт қисмлар амалиётда қўлланилди ва бу ихтиро саноат ходимларида катта қизиқиш уйғотмокда. (8.2-расм). Сопол ишлаб чиқариш саноати айниқса урушдан кейинги йилларда жуда ривож топди. Жуда кўп илмий ва амалий муаммоларни ҳал этишда республика олимлари ва мутахассислариП.А. Земятченский, Д.И. Виноградов, Ф.Х. Тожиев, А. Исматов ва бошқалар катта хизмат қилдилар. 8.2-расм.Сопол-темирдан ишланган машина мотори ва эҳтиёт қисмлар.

Қурилишда ишлатиладиган сопол ашёлар зичлигига кўра, икки гуруҳга бўлинади: ғовак ва зич . Ғовак сопол ашёларга сув шимувчанлиги 5% дан кўп бўлган буюмлар киради. Масалан, турли ғиштлар, пардозбоп сирланмаган қоплама сопол плиткалар, оқова сув дренаж қувурлари, черепица, керамзит, ғовакли сопол буюмлар ва ҳ.к. Зич сопол ашёларга сув шимувчанлиги 5% дан кам бўлган буюмлар киради. Бундай буюмларга сирланмаган, аммо эритиб қолипланган (йўл қурилишида ва пардозбоп қоплама тахтачалар сифатида ишлатиладиган клинкер, пол ва пардозбоп қоплама сопол тахтачалар), сирланган (бинонинг олд қисмини қоплашда ишлатиладиган пардозбоп ғишт, пардозбоп қоплама сопол тахтачалар, оқова сув қувурлари) сопол буюмлар киради. Пардозлашда ишлатиладиган сополбоп ҳом ашёлар Қурилишда ишлатиладиган сопол ашёларига, асосан ҳом ашё сифатида энг кўп тарқалган тупроқлар қўлланилади. Сополбоп (кулолчилик) тупроқ таркибида каолинит, гидрослюда ва озгина кварц, дала шпати, темир оксиди, каробонатлар бўлган майда заррачали чўкинди тоғ жинси мавжуд. Тупроқ заррачаларининг диаметри 0,005 мм дан кам бўлганда лой пластик (майин) бўлади. Ундан тайёрланган буюм қуриганда ўз шаклини ўзгартмайди, куйдиргандан кейин мустаҳкам ва чидамли бўлади. Шунингдек, тупроқда 0,005-0,16 мм ли чанг заррачалари ва 0,16-2 мм ли қум доналари ҳам аралашган бўлади. Лой таркиби ва ундаги заррачаларни майда- йириклигига қараб юқори пластик, қониқарли пластик, кам пластик ва пластикмас гуруҳларга бўлинади. Юқори пластик лой таркибида 80-90% гача тупроқ заррачалари бўлади. Бундай лойни пластиклик кўрсатгичи 25 дан катта, сув шимувчанлиги 28% дан кўп ва ҳавойи киришиши 10-15% дан ошмайди. Қониқарли пластик лойда тупроқ заррачалари 30-60% гача бўлади. Пластиклиги 1525%, сув шимувчанлиги 20-28%, ҳавойи киришиши эса 7- 10% га тенг. Кам пластик лойлар таркибини 5-30% гача тупроқ заррачалари ташкил этади. Сув шимувчанлиги 20% гача, пластиклиги 7-15% ва хавойи

киришиши 5-7% га тенг. Пластикмас лойни қайта ишлаб бўлмайди у - қолипга тушмайди. Агар лой таркибида тупроқ заррачалари 60% дан кўп бўлса «ширали лой» дейилади. Аммо унинг киришиши катта бўлади. Лойда тупроқ заррачалари 10-15% бўлса, бундай лойни «ширасиз лой» дейилади. Бунинг учун унга бентонит тупроғи қўшилади. «Ширали лойдан» сопол буюмлари ишлаб чиқарадиган корхоналарда пардозбоп ғиштлар, плиткалар, бўшлиқли блоклар, томбоп черепицалар,қудуқ ва оқова сув қувурлари, полбоп плиткалар, қўйма тошлар, терракотлар, майоликлар, чинни-фаянс буюмлар тайёрланади. Ғиштбоп тупроқ - таркибида каолинит, гидрослюда, монтмориллонит, озгина кварц, карбонат ва темир оксидлари бўлган, ҳар хил йирикликдаги минерал заррачалари аралашган чўкинди тоғ жинси. Бентонит тупроғи - монтмориллонит гуруҳига кирувчи (кварц, гипс, биотит, гидрослюда ва темир оксиди аралашмалари) тупроқ минералларидан ташкил топган вулқон кули, туф ва лаваларни кимёвий бузилиш жараёнида ҳосил бўлган чўкинди тоғ жинси. Бетонит тупроғи қурилишда сув таъсиридан сақловчи сифатида буюмлар чокларини тўлғизишда, ер ости иншоотлари, аэродром ва зовур чеккаларини маҳкамлашда, керамзит ва аглопорит олишда, чинни, фаянс сопол қоришмаларнинг пластиклигини яхшилашда ишлатилади. Ўтга чидамли лой асосан каолиндан, бир озгина кварц, дала шпати, гидрослюда, карбонат ва бошқа аралашмалардан ташкил топган майда заррачали сочилувчан чўкинди тоғ жинсидир. Асосан конструкцион (шамотли) ва термоизоляция (енгил) ашёлари, шунингдек, юқори ҳарорат таъсирида бўладиган деворбоп ғиштларни теришда, сувоқ қоришмалари сифатида, ҳамда чинни, фаянс, сопол ва бошқа ўтга чидамли ўчоқлар қуришда кенг ишлатилади. Ширали лойдан ишланган пардозбоп сопол. Чинни ва фаянс (ҳом ашё - чанг аралашган тупроқ) қоришмасини тайёрлашда таркибида асосан

каолинит минерали бўлган тоғ жинси каолин ишлатилади. Барча пардозбоп нозик сопол ашёлари таркибини асосан дала шпати (микролин ва бошқалар) билан кварц ташкил этади. Қўшимча ҳом ашёлардан - кварц қуми, шамот, тошқол кабилар лойнинг пластиклигини камайтиради. Киришишини камайтириш ва қолиплашга қулай лой олиш учун юқори пластик тупроқ қўшилади. Сопол буюмлардан ҳар хил пардозбоп қопламаплиткалар ва кислотага чидамли ашёлар олиш учун суюқ шиша ёки ишқорни қумгақориштириб асосий қоришмагақўшилади. Сопол буюмларни жозибали пардозбоп қилиш учун уларнинг юзасига глазур ( немисча сўз бўлиб «шиша» демакдир) суртилади. Сопол буюмга қалинлиги 0,15-0,3 мм қилиб суртилган глазур эриш ҳароратигача (1100- 1300°С) қиздирилади. Глазурнинг эриш ҳарорати пардозбоп сополнинг эриш ҳароратидан кичик бўлиши керак. Агар глазур осон эрувчан бўлса, у ҳолда 900-1100°С гача қизидирилади. Эриган глазур сопол буюм юзасида 0,13-0,28 мм ли шишасимон сирга айланади. Сопол ишлаб чиқаришнинг умумий технологияси Сопол буюмлар ўзининг шакли, хиллари, физик-механик хоссаларининг турли-туманлиги билан бошқа ашёлардан фарққилади. Аммо уларни ишлаб чиқариш технологияси бир-бирига ўхшаш. Лойни тайёрлаш. Қазилма кондан келтирилган тупроқ бегун ва валец деб аталувчи маҳсус машиналарда майдаланади ва бир вақтда унинг тагидаги ғалвирдан ўтказилади, кейин ғалвирдан ўтмаган йирик тошлар ажратиб олинади. Унча қаттиқ бўлмаган тошлар эса майдаланиб, лой билан аралашиб кетади. Горизонтал ўққаўрнатилган парракли ускунада тупроқ намланади. Агар лой яхшипишитилмаган бўлса, ундан ишланган сопол буюм сифатсиз ва техник шартларга жавоб бермайди. Айниқса, юпқа сопол буюмлар тайёрлашда лой қоришмаси ниҳоятда пухта ишланиши керак. Қолиплаш. Сопол буюмларни қолиплаш усули унинг шаклига, лойнинг хилига, намлигига ва қаттиқлигига боғлиқ. Сопол буюмларни ишлаб

чиқариш технологияси уч усулга бўлинади: пластик усул (қолиплаш ёки штамповка қилиш); зичлаш усули; қуйма усул. Ғиштни пластик усулда тайёрлаш . Лентали зичлагич (шнеклар) ёрдамида лой қоришмасини қолиплаш амалда жуда кенг тарқалган. Қоришма тайёрлаш учун келтирилган тупроқ лой қорувчи машинада 18- 28% гача намланади ва бир жинсли пластик қоришма ҳосил бўлгунга қадар аралаштирилади. Тайёр лой қоришмаси буюм шаклини берувчи-мундштук ўрнатилган лентали зичлаш ускунасига тушади. Қуюқ лой билан қолиплаш усули пластик усулнинг бир туридир. Лойнинг намлигини 1318% қилиб қориштирилади. Бундай усул билан лой қолиплаганда катта қувватли зичлагичда 10-20 МПа босим билан итариб чиқарилади ва маҳсус кесгич воситасида керакли ўлчамда кесилади ёки ҳар хил шаклдаги ҳом лой буюмлари қуритиш хонасига юборилади. Сопол буюмлари ишлаб чиқаришда қўлланиладиганним қуруқ усул амалда кенг тарқалмаган. Бундай усул билан намлиги 8-12% ли лой 15-40 МПа босимда зичланиб қолипланади. Пластик усулга қараганда ним қуруқ технологияси учун ускуна ва машиналар ясашга темир ҳаражати 3 баробор кўп сарфланади, технологик жараён 2 марта қисқаради. Чиқазиладиган буюмлар шакли ва қирралари тўғриҳамда текис чиқади. Иссиқлик манбаи ҳаражати 30% камаяди. Ишлатиладиган тупроқ, заррачаларининг ўлчами 1 мм лиси 50%, 1-3 мм лиси эса 50% дан ошмаслиги лозим. Қолиплаш бир ёки бир неча буюмларни бир йўла механик ёки гидравлик зичлагичда зичлаб, кейин қуритилади ва куйдирилади. Ҳозирги замон технологиясига кўра, сопол буюмлар қуруқ усулда кукун- тупроқни 2-6% намликда юқори босимда зичлаб олинади. Ушбу усулда сопол буюмлар қолипдан олингандан кейин қуритилмасдан тўғри пишириш хумдонига киритилади. Шликер усули билан сопол буюмлар тайёрланганда (радиатор, унитаз ва ҳ.к) таркибида ҳар хил қийин эрувчан тупроқ ва қўшилмалар, ҳамда 40% сув бўлган қуйқа мурракаб шаклдагиқолипга қуйилади, кейин куритилиб пишириш хумдонига киритилади.

Одатда, ҳом сопол буюмларнинг намлиги пиширишдан олдин 8-10% дан ошмаслиги керак. Ғиштни пишириш, асосан, уч босқичга бўлинади: ҳом ғиштдаги эркин бирикмаган сувни аста-секин йўқотиш; ҳом ғиштни пишириш (900-1000°С); ғиштни аста-секин совитиш. Сопол буюмлар пишириладиган хумдонлар, асосан икки хил: тоннелли ва айланма хумдонлардан иборат бўлади. Ним қуруқ зичлаш усулида сопол буюмлар тайёрлаш. Нам ёки пластик усул билан ғишт тайёрланганда лой қоришмасининг намлиги 18-30% бўлса, бу усулда эса тупроқнинг намлиги 812% дан ошмайди ва лой қоришмасини маҳсус зичлаш машиналарида кучли босимда қолипланади. Қуйма усул. Мураккаб шаклга эга бўлган кўпгина сопол буюмлар (чаноқ, унитаз, радиатор ва ванналар) суюқ лой қоришмасини қолипга қуйиш йўли билан тайёрланади. Қолипга қуйиш учун каолин, ўтга чидамли лой, кварц, дала шпати каби жинсларни сувда кукун ҳолатигача туйилади ва электролит қўшилмалар билан қориштириб суюқ ҳом ашё тайёрланади. Хумдонда 1250-1300°С да (ботириб олиш ёки пуркаш усули билан) буюм сиртига қопланган сир эритилиб, унинг юзасида юпқа текис шишасимон қатлам ҳосил қилинади. Қуйма усул кўпинча сантехника буюмлари (фаянс, чинни) ишлаб чиқаришда кўп қўлланилади. Ҳом ашё таркибига кўра сопол хоссаларининг ўзгариши Пиширилган ашёлар ва буюмларни тайёрлашда лойдан ташқари диатомит, трепел, опок ва қум каби жинслар ҳам кўп ишлатилади. Лойдан сопол буюмлар тайёрлаш учун тупроқнинг яроқли эканлиги, унинг кимёвий таркибига ва майда-йириклигига, пластиклик ва иссиққа чидамлилигига қараб аниқланади. Лой таркибидаги SiO 2 – 40-50%, Al 2 O 3 – 40-50%, Fe 2 O 3 – 9- 15%, MgO - 0,94,0%, CaO - 0,5-2,5%, Nа 2 О ва К 2 О каби оксидлар миқдорининг ўзгариши билан унинг физикмеханик хусусияти, тузилиши ва ранги ҳам ўзгаради. Масалан, лой таркибида крем-ний (SiO2) миқдори ортиб

кетса, унинг пластиклик хусусияти камаяди; гилтупроқ (Al2O3) сопол буюмларнинг рангини оқартиради ва иссиққа чидамлилигини оширади. Сопол буюмларнинг иссиққа чидамсизлигига ва унинг эриш ҳароратининг пасайишига сабаб ундаги темир оксиди (Fе2О3) миқдорининг кўпайишишдир. Бундан ташқари сопол буюмларда Fе2О3 миқдори ўзгарса, уларнинг ранги оч бинафшадан тўқ қизилга айланиши мумкин. Лой таркибидаги магний ва кальций оксидлари (МgО, СаО) тез эрувчан модда бўлганлиги сабабли, улар сопол буюмларнинг ғоваклигини оширади, натижада уларнинг оғирлиги билан иссиқлик ўтказувчанлик коэффиценти камаяди. Лой таркибидаги натрий вакалий оксидлар (Nа2О, К2О) эса буюмларнинг зичлигини оширади ва пишириш ҳароратини камайтиради. Маълумки, ҳом ашёбоп соғ-тупроқ таркибида кварц, слюда, дала шпати каби тоғ жинсларидан ташқари, унда зарарли аралашмалар ҳам бўлиши мумкин. Бундай аралашмаларга, асосан, таркибида СаСО3 кўп бўлган бўр, доломит каби жинслар киради. Лой таркибидаги СаО буюм пиширилгандан кейин ҳам унда эркин ҳолатда қолади ва буюмга сув таъсир этганда у тез суръатда сўнади. Кейин ҳосил бўлган Са(ОН)2 кристалланиб буюмнинг ҳажми кенгаяди, натижада буюмда майда дарзлар ёки ёриқлар ҳосил бўлади. Лойнинг муҳим хусусиятларидан яна бири - унинг пластиклигидир. Бу кўрсаткич лой таркибига, шунингдек, ундаги заррачаларнинг гранулометрик хоссасига, яъни уларнинг майдайириклигига боғлиқ. Қум, шамот, тўйинган тошқол, тошкўмир ёки торф кули лойнинг пластиклигини камайтиради Бундай қўшилмалар лой қоришмасининг қуриш вақтида киришишини камайтиради. Масалан, лой қуригандан кейин 12% га киришса, юқоридаги қўшилмалар билан тайёрланганда эса унинг киришиши 2-6% га камаяди. Сопол буюмларни пишириш ҳароратини камайтирувчи қўшилмалар ёки флюсларга дала шпати, пигментлар, шиша майдаси, кварц ва бошқалар киради. Буюмнинг ғоваклигини ошириш учун унга лойли мергель, тўйинган доломит, бўр, ёғоч қипиғи, тошкўмир майдаси, туйилган кокс, торф чанги ва бошқалар қўшилади. Лой қотишмасидан ишланган буюмнинг юқори ҳарорат

таъсирида эгилмасдан ўз шаклини ўзгартирмаслик хусусияти сопол буюмларнинг ўтга чидамлилиги деб аталади. Лойлар ўтга чидамли (эриш ҳарорати 1580°С дан юқори), қийин эрувчан (эриш ҳарорати 1580-1350°С) ва осон эрувчан (эриш ҳарорати 1350°С дан паст) лойларга бўлинади. 8.3 рас м. Сопол ашёларини туннел хумдонда куйдириш схемаси. Лой қоришмаси 100-110°С га иситилганда ундаги эркин, кимёвий бирикмаган сувлар буғлана бошлайди. Ҳарорат 450-650°С га кўтарилганда кимёвий бириккан гидрат сувлар йўқолади ва сувли каолинит (Аl2О х2SiО2 х 2Н2О) сувсиз ҳолатга ўта бошлайди. 650-800°С да каолинит парчаланиб гилтупроқ (Аl2О3) ва кремнийга (SiО2) ажралади. Ҳароратнинг кўтарилиши натижасида бу моддалар эритма ҳолатда ўзаро бошқа минераллар билан кимёвий реакцияга киришади. Кальций ва магний карбонатларнинг диссоциланиши (яъни парчаланиши) ва органик бирикмаларининг куйиб йўқ бўлиши 960°С да рўй беради. Лойни 700-800°С га қиздирганда усувда таъсирланмайдиган, мустаҳкамлиги кам бўлган ғовак жисмга айланади. Кўпгина лой ғиштлар, асосан 1000-1100°С да пиширилади. Бунда лойдаги кўпгина моддалар парчаланади, ундаги газлар ва сув йўқолади. Сопол буюмни пишириш жараёнида ҳароратнинг янада кўтарилиши унинг зичлигини, мустаҳкамлигини оширади, бу эса ундаги осон эрувчан ва органик моддаларнинг эриши ҳисобига ҳосил бўлган тошсимон клинкерни ҳосил қилади. Бундай осон эрувчан моддалар эриб, буюмдаги бўшлиқларни тўлғизади ва уни зичлайди. Натижада буюм ҳажми бир оз кичраяди. Бунга лойнинг ўт таъсирида киришиши деб аталади. Лойда каолинит ва куйдириш ҳароратини пасайтирувчи қўшилмалар миқдори кам бўлса, унинг ўтга чидамлилиги ортади.

Пардозбоп сопол буюмлар Сопол ашёларнинг эстетик хоссалари ҳом ашё тури ва таркиби, ишлаб чиқариш жараёнидаги технологик омилларнинг ўзгариши билан боғлиқ. Ўзбекистондаги кўпчилик тупроқларда оҳак бирикмалари мавжуд бўлганлиги сабабли сопол буюмлар асосан ёрқин жигарранг тусга киради. Тупроқга ранг берувчи минералларни қўшиш орқали талаб қилинган сопол буюмларни олишимиз мумкин. Технологик жараёнларда қизил ранг ҳом ашёлар таркибида темир оксиди, жигарранг – марганец оксиди, кулранг – хром оксиди бўлганда пайдо бўлади. Сопол буюмларнинг рангги тупроқга суглинок қўшиш натижасида сезиларли ўзгаради. Таркибида темир оксидининг 0,8-1,3% миқдорда бўлса, сопол буюмнинг рангини оқдан кулранггача, 2,7-4,2% бўлса, оч сариқдан тўқ сариқгача, 5,5% бўлса, оч қизилгача, 8,5-10% бўлса, тўқ қизилгача ўзгартиради. Куйдириш жараёнида сопол буюмларнинг рангги тўқ кулранггача ёки қора ранггача ўзгариши мумкин. Сопол буюмларининг юзасида ғадир-будирлик уни қолиплаётганда маҳсус ғўла ва мўйқалам ёрдамида пайдо қилинади. Ғўлалар юзасида ўткир ва ўтмас туртиб чиққан жойи бўлади. Мўйқаламлар эса дағал ва ингичка симли бўлади. Ашёларни пардозлашда юпқа қатлам кесиш учун горизантал симлардан фойдаланилади ва юза силлиқ ғўла билан сиқилади. Пишиқ ғиштлар фактурасининг кўринишлари Сопол буюмлар қуруқ минерал зарраларни буюм юзасига торкетлаш усули билан ҳам пардозланади. Бунда минерал зарра буюм юзасига босим остида киритилади ва заррали фактура ва ранглар ҳосил қилинади. Торкетлаш учун кварц қуми, шамот, фарфор чиқиндиси ва шу кабилар ишлатилади. Сопол буюмларга ранг беришда рангли тупроқ ёки табиий ранг берувчи бўёқлар (темир, руҳ, мумя, охра ва ҳ.к.), шунингдек бўёқ заводларида ишлаб чиқарилган пигментлар ишлатилади. Бунда тупроқ миқдори 50% дан, қум миқдори эса 27% дан кам бўлмаслиги керак.

Силик ялтироқ фактурали безак қатлами глазурлаш ёки ангобирлаш йўли билан олинади. Бир хил рангдаги расм кукун кўринишидаги сопол бўёқлар ёрдамида олиниши мумкин. Ғадир-будир расмлар сопол буюмларни зичлаш жараёнида ҳосил қилинади. Полбоп плиткалар турли рангларда (мармар, мозаика, глазур ва ҳ.к.) ва турли нақшлар билан ишлаб чиқарилиши мумкин. Нуқсонларни камайтириш учун сопол плиткаларга қўйиладиган талаблар 8.1-жадвалда келтирилган. 8.1-жадвал Нуқсон тури Турли ўлчамдаги плиткалар учун меъёр, мм 50 гача 50 дан 200 гача 200 дан катта Урилган бурчаклари юзаси, мм 2 4 10 15 Урилган бурчаклари сони, дона 1 2 2 Урилган қирралар эни, мм 1 2 3 Урилган қирралар узунлиги, мм 2 15 20 Кесилган умумий узунлиги, мм дан кам 2 25 30 Фасадбоп ғиштнинг сифати ва хоссалари Фасадбоп ғиштлар оддий тупроқ ғиштлардан шакли, ўлчамлари, бўёқнинг бир текис тарқалгани ва музлашга бардошлиги билан ажралиб туради. Фасадбоп ғиштларга пластик шакл бериш учун аниқ шакл ва ўлчамларда маҳсус станокда зичланади. Ярим қуруқ усулда зичлаб олинган ғиштларни, зичлаш талаб қилинмайди. Фасадбоп ғишт ва тошлар зинапоя, девор ва х.к.ларда ҳам ишлатилиши мумкин. Масалан, эмаль билан қопланган фасадбоп сопол плиткалар ванна ва ошхоналарнинг девор ва полларини қоплашда ҳам ишлатилади. Пардозбоп сопол буюмларнинг юзасига турли қатламлар берилиши уларни янада жозибали қилади. Унинг бундай хоссалари меъмор-қурувчиларга сополни безаш ишларида ва деворбоп ашё сифатида ишлатишга имкон беради.

Ҳозирги кунда қайта таъмирлаш ишлари учун маҳсус ғиштлар, юзаси бўялган, тешикли хиллари ишлатилмоқда. Уларнинг маркаси 150, сув шимувчанлиги 6-7% ва совуққа чидамлилиги 35-50 циклни ташкил этади. Рангли сопол ашёлари учун сувли гексаметафосфат натрий бўёғи ишлатилади. У ҳом ашёни пишириш жараёнида тупроқ билан бирикиши натижасида рангли ойнасимон қатлам ҳосил қилади.Шунингдек, турли таркиблардаги ғовакли, икки қатламли ғиштлар безак қатламлар (бўртиб чиққан қисми 5-10 мм) билан ишлаб чиқарилмоқда. Уларнинг нарҳи бўялган ғиштларга нисбатан анча арзон бўлади. Бундай ғиштларнинг қатламлари бир- бири билан мустаҳкам боғланди ва музлашга чидамли. Зарурат бўлганда бундай ғиштларга кремнеорганик эмальли қатлам берилиши хам мумкин. Ғишт иккита бир-бирига яқин – кўндаланг ва ётқизиб терилган юзага эга бўлиши керак. Ташқи юзаси силлиқ, тарам-тар ёки фактурали бўлиши мумкин.Минерал зарраларни торкретлаш, икки қатламда қолиплаш, ангобирлаш ва накат усулларида ташқи юзада фактура ҳосил қилинади. Фактура ҳосил қилинган ғишт рельефи аниқ бўлиши керак. Ғишт юзасининг ранги ва туси эталон намуналар билан солиштириб белгиланади. 8.4-расм. Пардозбоп ғиштларни айрим турлари. Деворбоп сопол ашёларнинг турлари Сопол ашёларнинг ички тузилиши чуқур ўрганилса, у дарҳақиқат композит ашё эканлигини кўрамиз. Маълумки, сопол ашёларни пишириш

жараёнида осон эрувчан минераллар эриб, қийин эрийдиганларини ўзаро боғлайди ёриқ, ғовакларни тўлғазади ва буюм ҳажми бўйлаб узлуксиз қотган эритма, яъни композит ашёларга хос матрица ҳосил бўлади. Совиганда кристалл ҳолатга айланадиган микротузилиш, шишасимон кўринишда бўлиб, сопол мустаҳкамлигини, чидамлилигини таъминлайди. Сопол ашёларнинг назарий зичлиги 2500-2700 кг/м 3 бўлганда, ишлатиладиган ҳолатидаги зичлиги эса 2000-2300 кг/м 3 тенгдир. Сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси 0,05 дан 1000 МПа гача ўзгаради. Сопол ашёлар ғоваклигига кўра сув шимувчанлиги 0 дан 70% гача бўлиши мумкин. Музлашга чидамлилиги кўра, сопол ашёлар 15; 25; 35; 50; 75 ва 100 маркаларга бўлинади. Деворбоп сопол буюмларга - оддий сопол ғишт, самарали сопол ашёлар (бўшлиқли ғишт, ғовак бўшлиқли, енгил бўшлиқли тош, блок ва плиткалар, шунингдек, ғишт ва сопол тошлардан ишланган катта ўлчамли блоклар ва панеллар киради. Деворбоп сопол буюмлар ишлаб чиқариш ҳажми, ушбу саноатда 50% дан кўп миқдорни ташкил этади. Шулардан энг кенг тарқалган деворбоп буюмларнинг хиллари қуйидаги 8.5-расмда кўрсатилган. 8.5-расм. Деворбоп сопол ашёларнинг асосий хиллари: а, б - оддий ва самарали ғиштлар; д- фасадбоп калибрланган ғишт; е - бўшлиқли сопол ғишт ва тош; ф- икки қатламли ташқи деворбоп панел. Сопол буюмлари шаклига, ўлчамларига, ташқи юзасининг қандай пардозланганлигига, ўртача зичлигига ва қандай технология қўлланилганига қараб ҳар хил гуруҳларга бўлинади. Масалан,

майда шаклдаги ғишт ва йирик сопол блоклар ва панеллар шулар жумласидандир. Куйидаги 8.6-расмда кўп тешикли ва бўшлиқли деворбоп сопол буюмлар кўрсатилган. 8.6-расм. Йирик ковакли тошлар ва улардан девор териш. а - Г-симон; б - коваклари турлича бўлган деворбоп тош; д - коваклари тик йўналган тош билан девор териш; е - горизонтал ковакли тош билан девор териш; ф - шамоллатиш ва газ узатиш учун мўлжалланган тош; г - мўрибоп сопол ғишт. Қурилиш ғишти. Қурилишда энг кўп ишлатиладиган оддий ва кўп тешикли деворбоп ғиштлар осон эрувчан тупроққа қўшилмалар қўшиб ёки қўшилмасиз лойдан олинади. Бундай ғиштлар асосан биноларнинг ташқи, ички деворларини, пардадевор, йирик ғиштли блоклар, ҳамда деворбоп панеллар қуришда ишлатилади. Оддий лой ғишти 250х120х65 мм ва 250х120х88 мм ли ўлчамларда чиқарилади. Девор қураётганда ғиштлараро чок ўлчами 12 мм дан ошмаслиги лозим. Оддий ғишт хажмидан келиб чиққан ҳолда 1 м 3 бўлган девор қуриш учун 400 та ғишт ишлатилади. Бир ғиштнинг оғирлиги 4 кг дан ошмаслиги лозим. Оддий ғиштнинг хоссалари қуйидагича: ўртача зичлиги 1600-1800 кг/м 3 ; сув шимувчанлиги камида 6%; иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти 0,7- 0,85 Вт/(м 0С); сиқилишга мустаҳкамлиги 7,5-30 МПа; эгилишга мустаҳкамлиги 1,8-4,5 МПа; айрим ҳоллар учун мустаҳкамлиги 20-50% кичик бўлиши мумкин. Сиқилишдаги мустаҳкамлигига қараб, 7 хил маркада ғиштлар ишлаб чиқарилади: 75, 100, 125, 150, 200, 250 ва 300. Музлашга чидамлиги эса 15, 25, 35 ва 50. Ним қуруқ усул билан тайёрланган ғиштларни пойдевор ёки нам, сув таъсирида бўладиган бино қисмларини қуришда ишлатиш тавсия этилмайди. Кўп тешикли ғишт. Бундайғиштлар учун ҳом ашё сифатида тупроқ ёки трепел тоғ жинсли тупроқ ишлатилади. Кўп тешикли ғиштлар ҳар хил шаклда чиқарилади. Кўпинча тўғри бурчакли параллелепипед шаклидаги,

қалинлиги бўйлаб кўп тешикли (31 тадан 105 тагача) деворбоп ғиштлар чиқарилади. Ишлаб чиқаришда кўп тешикли ғиштлар нам ва ним қуруқ усулда қолипланади. Томонларининг ўлчами оддий ғиштга нисбатан катта бўлади. 8.7-расмда томонларининг ўлчами 250х120х65, 250х120х88 ва 250х120х103 мм га тенг бўлган нам усулда қолипланган кўп тешикли ғиштлар кўрсатилган. 8.7-расм. Кўп тешикли ғиштлар. Кўп тешикли ғиштларнинг зичлиги 1200-1300 кг/м 3 , сув шимувчанлиги эса масса бўйича 18% дан ошмайди. Нам усулда қолипланган кўп тешикли ғиштлар сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси бўйича 4 та маркага бўлинади: 75, 100, 125 ва 150.ғишт юзасидаги чуқурча томонлари беш бурчак қилиб ишланган ғиштлар одатда ним қуруқ усулда қолипланади. Беш томонли чуқурчалардан иборат бўлган ғиштдан терилган деворда вертикал узун тешиклар бўлмайди. Кўп тешикли ғиштларни -15°С да 15 марта музлатиб эритилганда бузилмаслиги керак. Енгил вазнли қурилиш ғишти. Бундай ғиштлар ёнувчан қўшилмалар аралаштириб қолипланади. Ёнувчан қўшилмалар сифатида ёғоч қириндиси туйилган тошкўмир майдаси ва туйилган торф ишлатилади. Юқори ҳароратда лойдаги ёнувчан қўшилмалар (майдаланган ғўзапоя) ёниб, ўрнида ғоваклар ҳосил бўлади ва ғишт вазни енгиллашади. Ҳажмий массаси бўйича енгил вазнли ғишт А, Б ва В каби уч синфга бўлинади, яъни, синф А-700 дан 1000 кг/м 3 гача , Б1000 дан 1300 кг/м 3 гача, В-1300 дан 1450 кг/м 3 гача. Сиқилишдаги мустаҳкамлиги бўйича А синфи - 75, 50, 35, Б синфи - 75, 50 ва В синфдаги ғиштлар эса 100, 75, 50 маркаларга бўлинади. Қурилишларда кўп тешикли ёки енгил вазнли ғиштларни ишлатиш натижасида ишлаб чиқариш ва ғиштни ташишга сарфланадиган ҳаражатлар камаяди. Шу билан бирга бундай ғиштлардан терилган девор енгил бўлади ва

ўзидан иссиқлик кам ўтказади, ҳамда зилзила худудлари учун мақсадга мувофиқдир. Арзон ва сифатли ғишт Ғишт учун тайёрланган лойга кўмир чиқиндиси билан таркибида кальцит бўлган базальт тоғ жинси қўшилса суглинокдан ишланган оддий ғиштга нисбатан куйдириш ҳарорати 50-80 0 С га камаяди, яни 980-1000 0 С ташкил этади. Энергия тежамкорлиги 4,5% ташкил этади. Бундай ғиштни маркаси М200 га, музлашга чидамлилиги Муз25 га, тузга чидамлилиги эса10-13 циклга тенг. Кальцитли базальт жинси ва кўмир чиқиндиси қўшилган самарали ғиштни физик-механик хоссалари 8.2-жадвалда ёритилган. Ҳом ашё шихтаси базальт қўшилган ғиштни физик-механик хоссалари. 8.2-жадвал № Ҳом ғиштн и муст ахк амлиги , МПа Сув шимув ч анли ги, % Сиқи лиш -даги мустахк а млиги, МПа Зи ч- ли ги, кг/м 3 Муз лаш -га чида мл илиги, цикл Юм шаш коэффи центи, К р Қори шма билан ёпиш иш муста хка млиги. Чидамлил иги, циклв 1 2,15 18,2 19,0 16 10 25 0,98 1,12 12 2 2,17 15,7 19,2 16 05 25 0,97 1,17 10 3 2,19 16,9 18,5 16 20 25 0,98 1,01 13 Йирик ковакли пардозбоп тошлар. Оддий ғиштлардан девор териш ниҳоятда кўп меҳнат талаб қилиши сабабли, кўпгина қурилишларда улар ўрнига йирик ковакли тошлар ишлатилади. Қурилишда узунлиги 250-290 мм, эни 120-190 мм ва қалинлиги 138-288 мм бўлган сопол тошлар кўплаб коваклар ҳисобига кам ҳажмий массага эга бўлади. Пардозбоп йирик ковакли

сопол тошлар тик ёки горизонтал ковакли қилиб чиқарилади. Қурилишда коваклари тик жойлашган пардозбоп сопол тошлар кўп ишлатилади. Аммо бундай тошлардан терилган деворга қоришма кўп кетади. Коваклари тик жойлашган тошлар 150, 125, 100, 75 маркаларда чиқарилади. Зичлиги 1400 кг/м 3 дан катта, сув шимувчанлиги 65 дан кам бўлмайди. Сопол тошларнинг оғирлигини камайтириш мақсадида лой қоришмасига ёнувчан қўшилмалар аралаштирилган тошқол қўшилади. Пардозбоп сопол тошлар оддий ва кўп тешикли ғиштларга нисбатан, катта ҳажмда ва бирмунча тежамли. Оддий ғишт билан терилган деворнинг қалинлиги йирик ковакли тош билан терилганга нисбатан 20-25% кўп бўлади. Юзаси 1 м 2 бўлган бундайдеворнинг массаси оддий қурилиш ғиштидан қурилганга қарарган-да тахминан икки марта кам бўлади. Қурилишда, айниқса етти ва ўнта тешикли тошлар, шунингдек, бошқа хил девор юзасибоп профилли ғиштлар (8.8расм) деворбоп тошлар кўплаб ишлатилмоқда. 8.8-расм. Профилли девор юзасибоп ғиштлар ва қисмлар: а, б - кўриниш, д - ишлатилиши. Бундай самарали ғиштнинг афзалликлари шундан иборатки, ундан деворларнинг қалинлигини кичрайтириш мумкин, умумий ҳом ашё ҳаражати 40% гача камаяди, ҳамда транспортга кетадиган маблағ тежалади. Энг муҳими иншоот оғирлигининг камайиши ҳисобига Ўзбекистон худуди учун хос зилзила таъсирига бардошлилиги ошади. Барча хорижий давлатларда ишлатиладиган деворбоп сопол ашёларнинг каттакичиклиги, шакли ва хоссалари бир хил эмас. Чет

давлатларда чиқариладиган ғиштларнинг маркаси 125-600 га тенг. Масалан, Олмония стандартларига кўра, деворбоп оддий ва самарали ғиштлар 14 хил ўлчамда (240 х115 х 52-490 х300 х 238) ва М40 дан М280 гача маркаларда чиқарилади. Енгил вазндаги бўшлиқли деворбоп ғишт ва тошлар М20 дан М280 гача бўлган марказларда ишлаб чиқарилади. Зичлиги 600-1000 кг/м 3 бўлган бундай юқори мустаҳкамғишт ва тошларнинг сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси 360, 480 ва 600 га тенгдир. Биноларнинг ички пардадеворларини қуришда ўлчамлари 330 х170 х 40-945 х 320 х 115 мм га тенг ғишт, тош ва плиткалар ишлатилади. Хорижий давлатларда бир томонига ариқчали шакл берилган, умуман қоришма ишлатмасдан девор қуришга мўлжалланган пардозбоп ғиштлар ишлаб чиқарилаётгани маълум. Бундай ғиштлардан катта ўлчамдаги блоклар, товушдан сақловчи ғиштлар ва бошқа деворбоп буюмлар ишлаб чиқарилмоқда. Маълумки, айрим мамлакатларда ғиштларнинг ўзига хос шакллари - қоришмасиз териладиган турлари мавжуд. Бундай ғиштлардан катта ўлчамдаги товушдан мухофазаловчи деворбоп блоклар тайёрланади. Ҳозирги кунда голландиялик мутахассислар томонидан ғишт елими ҳам ишлаб чиқарилган. Бундай елим билан ёпиштирилган ғиштларнинг мустаҳкамлиги цементли қоришмаларга нисбатан анча мустаҳкам бўлади. Цемент қоришмасининг қалинлиги 10-12 см бўлса, елимнинг қалинлиги атиги 2 мм га тенг. Замонавий меъморий шаклларни яратиш борасидаги изланишлар натижасида тўғри шаклдаги ғишт замон талабига жавоб бермаслиги яъни хозирги ғиштлар билан фақат тўғри шаклли девор қуриш мумкинлиги аниқланиб эркин шакллар берувчи тошлар яратилди. Ғиштни терганда талаб қилинган кўринишдаги - қавариқ, ботиқ ва х.к. деворларни қуриш мумкинлиги исботланди.

Афсуски ҳозиргача бундай шакллар берувчи ғиштлар йўқ, лекин меъмор, дизайнер ва мухандислар янги турдаги елим ва ғиштларни яратиш устида ишламоқдалар. Жумладан, ғиштнинг янги шакли бўйича Американинг № 4124961 патентини мисол қилишимиз мумкин. 8.9-расм. Ғиштнинг янги шакли. Бундай ғиштларнинг афзалликларига қуйидагилар киради: девор қуриш кам мехнат талаб қилади, терилган ғиштлар бир-бири билан мустаҳкам ёпишади, эстетик хоссалари яхшиланади, улар пардозбоп бўлгани учун сувоқ қилинмайди. Уларнинг ўлчами 222 х 111 х 55 мм га тенг. Сопол ғишт ва тошлардан деворбоп панел ва блоклар тайёрлаш қурилиш ишларида қўл меҳнатини кескин камайтиради. Ғишт, панел ва блоклар горизонтал ҳолатда маҳсус темир қолипларга хрнатилган фиксатор мосламалар орасига ғишт билан тўлғизилади. Панеллар бир, икки ва уч қатламли, баландлиги бинонинг 1 ёки ва 2 қаватига мос қилиб тайёрланади. Қалинлиги эса 80, 140, 180 ва 280 мм га тенг. Бир қатламли панел фақат сопол тошларидан, икки қатламининг биринчи қатлами, 0,5 ғишт қалинлигида, иккинчи қатлами эса 100 мм ли иссиқликни сақловчи ашёдан иборат. Уч қатламли панел ички ва ташки қатламининг ҳар бири 65 мм ли ғишт, ўрта қатлами эса 100 мм ли қалинликдаги иссиқликни сақловчи ашёдан тайёрланади. Тегишли мустаҳкамлигини таъминлаш мақсадида ғиштлар ораларига ва чеккаларига пўлат арматура синчи ўрнатилади. Пардозлашда ишлатиладиган фасадбоп қоплама сопол ашёлар Бинонинг фасад қисмини қуришда сифатли тўғри шаклли, бир текис рангдаги ғишт ва сопол тошлар кўп ишлатилади. Фасадбоп қоплама ғишт ва тошлар шаклига ва ишлатилишига кўра бир қаторга ва бурчакларга териладиган хилларга ажратилади. Бундай ғиштлар 150, 100, 75 маркаларда

чиқазилади. Уларнинг сув шимувчанлиги 8-14%, совуққа чидамлилиги 25 циклдан кам бўлмаслиги керак. Кўриниши бўйича фасадбоп плиткалар силлиқ, ғадир-будир ва нақш солинган бўлиши мумкин. Ранги бўйича бир рангли ва кўп рангли. Плитканинг ранги ва туси эталон билан солиштириш натижасида аниқланади. 8.10-расм. Фасадбоп қоплама сопол плиткалар: а - кичик ўлчамли плиткалар; б - йирик сопол плитка. Плитканинг орқа томони қоришма билан яхши ёпишадиган юзага эга бўлиши керак. Ишқаланишга синалганда йўқотилган масса 0,08 г/см 2 дан ошмаслиги керак. Юзаси 3000м 2 га етадигани бир партия плитка ҳисобланади. Назорат жараёнида ҳар бир партиядан 0,2% (50 донадан кам бўлмаган миқдорда) намуна олинади. Плитканинг қийшайишини, ботиқ юза ва (плитка диагонали бўйича икки томони тегизиб қўйилган) метал линейка қирраси орасидаги (энг катта) фарқни ўлчаш билан аниқланади (8.3жадвал). Плитканинг сифатини ташқи кўриниши билан аниқлаш 8.3-жадвал № Кўрсаткич номи Руҳсат этилган фарқ 1 нав 2 нав 3 нав 1 Чизиқли ўлчамлари бўйича, мм Уз унлиги бўйича , қал инлиги бўйича 2 Умумий узунлиги бўйича дарз, мм дан кам: 3, 4, 8, 9 турлари Руҳсат - - 2, 6, 7, 11, 12, 13, 15 турлари 1, 5, этилмайди 5 13

10, 14, 16 турлари 10 15 3 Урилган бурчаклар, мм дан кам Руҳсат этилмайди 2 3 4 Юза томонидаги қиррасидаги кертик, мм дан кам Руҳсат этилмайди 2 4 5 Мушка диаметри, мм дан кам 1 2 3 6 Тасвирдаги ноаниқлик 1,7м дан кўринадиган Йўқолувчи тасвир Руҳсат этилади3 7 Эгилиш, мм: 1, 5, 10, 14, 16 турлари қолганлари Руҳсат этилмайди 1 0,75 1,5 1,5 8 Бир бурчагининг иккинчисига нисбатан қийшайиши, мм: 1, 5, 10, 14, 16 турлари қолганлари 1,5 1,0 2,0 1,5 3,0 3,0 9 Плитканинг юза қисмида қатламланиш Руҳсат этилмайди Плитка юзасидаги рангнинг бир туслилигини аниқлаш учун 1 м 2 плитка шитга зич ҳолатда ётқизилади. Шит бир оз қияликда очиқ жойга ўрнатилади ва 1,7м масофада қараганда кузатувчи рангнинг эталонга мослигини солиштиради ва жадвалга ёзиб боради. Ҳар хил рангли қоплама сопол буюмлар, асосан нам усул билан тайёрланади ва юқори сифатли лой қоришмаси бўлган тақдирда эса ним қуруқ усул ҳам ишлатилади. Фасадбоп қоплама сопол плиткалар (8.11- расм)юқори сифатли лойни обдан пишитиб (зичлаш усул билан) ишланади. Бундай сопол плиткалар қалинлиги 20—25 мм, юзаси 250х138 мм ўлчамларда қаторбоп ва бурчакбоп қилиб чиқарилади. Плиткаларнинг сув шимувчанлиги 6—14%, музлашга чидамлилиги эса 25 циклдан кам бўлмайди. Плиткалар тайёр девор юзасига цемент қоришмаси билан ёпиштирилади. Терракот буюмлар (8.11-расм) — сунъий равишда безалган ва ранг берилгандан сўнг пиширилган қопламали сопол ашё.

хил рангли плиткалар. терракторлар пардозбоп олинади ва қуйидаги таснифли қўнғир ва Гулдор-майолик буюмлар - пишириш жараёнида табиий равишда рангланувчи ёки рангли сир суртилган қопламали сопол ашё. Бундай сопол плиткалар билан қопланган бино фасади гиламсимон чиқади. Тошкентда қурилган 19 қаватли маъмурий бино ва Амир Темур музейи каби бинолар бунга мисол бўла олади (8.13-расм). Деворбоп сопол ғиштлар 1997-йили Республикада деворбоп ашёлар ишлаб чиқарувчи корхоналарнинг имконияти ёки қуввати 777,12 млн. дона ғишт бўлган бўлса, аслида 386,5 млн. дона деворбопғишт ишлаб чиқарилади. 1999-йилга келиб 684 млн. донағишт чиқариш лозим бўлган корхоналарда фақатгина 293 млн. донағишт ишлаб чиқарилди. Шу даврда, деворбоп ашёлар ишлаб чиқариш қуввати 54% га, маҳсулот яратиш эса 28,5% га камайди. Ўқувчига ушбу маълумотларнинг ёритилиши, уларнинг келажакда малакали мутахассис бўлиб, қурилиш ашёлари ишлаб чиқариш саноатини ривожланишида ўз ҳиссалариниқўшишлари учун порлоқ имкониятлар бор. Мана шу қисқа даврда республикамизда деворбоп ашёларни ишлаб чиқарувчи янги корхоналар, жамоа акциядорлари, шахсий заводлар ташкил 8.11 - расм. Ҳар қоплама терракот Сирланмаган ҳайкалтарошликда , кичик архитектура қисмлари , деворбоп ашёлар сифатида ишлатилади. 8.12 - расм. Ҳар турли рангда ишлатиладиган терракот плиткалар. Ма йо лик плиткалар табиий куйган тупро қ дан уларнинг юзаси сирланади. Плиткаларни таснифлаганда хилларга б ў линади: юзасининг шаклига к ў ра - буюртма ва фактурали; юзасидаги сирнинг хилига к ў ра - ялтиро қ , бир хил ёки к ў п рангли хира тасвирли.

топди. «Ўзқурилишашё» ОАУ да 22 та корхона деворбоп ашёлар ишлаб чиқармоқда. Шулардан, 11 та корхона акциядорлик, 5 та корхона шахсий ва 6 та корхона уюшма ҳолатида фаолият кўрсатмоқда (8.5-жадвал). Ўзбекистонда қурилиш ғиштларини ишлаб чиқариш учун ҳом ашё сифатида, асосан соғ тупров ишлатилади. Соғ-тупроқ келиб чиқиши ва таркибига кўра оддий тупроқдан кам фарқ қилади. Ўзбекистонда пардозбоп сопол буюмларини ишлаб чиқариш 8.5-жадвал Корхона номи Ишлаб чиқариш қуввати, минг м 2 1991 йил 1991-1995 йиллар Сирланган сопол ашёлари Тошкент КАК 710 680 Ангрен сопол буюмлар комбинати 650 500 Янгиқўқон КАК - 700 Фарғона сирланган ашёлар заводи - 2000 Полбоп сопол плиткалар Ангрен сопол буюмлар комбинати 1800 - Фасадбоп сопол плиткалар Тошкент КАК 1250 200 Ангрен сопол буюмлар комбинати - 900 Самарқанд КАК - 750 Бу маълумотлар таҳлили шуни кўрсатадики, барча вилоятлар бўйича ғишт ишлаб чиқаришнинг келажакда (1,6-2 марта ) ошиши белгиланган. Аммо, республикамиз қурилиш ашёлари саноатидаги вазият ҳозирча айтарли қониқарли эмас. Пардозбоп ёки қоплама ғиштлар ишлаб чиқаришни кенгайтириш катта аҳамиятга эга. Аммо, бунинг учун маҳсус тоза ҳом ашё ёки қўшилмалар талаб этилади. Геология қидирув ишларини жадаллаштириш, оқ лой таркибини топишга доир илмий ишларни бажариш билан пардозбоп ғиштлар чиқаришни янада кенгайтириш мумкин.

Силикат ғиштлари ва кўп кавакли енгил силикат блоклар қурилиш таннарҳини туширишда катта аҳамиятга эга бўлган деворбоп ашёдир. Силикат қоришмасини кўпиртирувчи қўшилмаларни излаш ва тайёрлаш технологиясини такомиллаштириш зарур. Бундай ашёларни ишлаб чиқариш корхоналари ҳом ашё бор жойга қурилса буюмнинг таннарҳи анча камаяди. Ўзбекистон пардозбоп сопол плиткалар Сопол ашёлар Марказий Осиё учун энгқадимий қурилиш ашёси эканлиги тўғрисида тарихий китобларда етарли ёритилган. Ўзбекистонда сирланган гулдор сопол билан биноларга пардоз бериш жуда қадим замонлардан мавжуд. Ўзбек халқ усталари ваолимлари рангдор қилиб сирланган гулли сополларнинг бадиий жиҳатдан ғоят катта аҳамиятга эга эканлигини эътиборга олиб, сирнинг таркибини топиш ва сопол ишлаб чиқариш технологиясини мукаммаллаштириш устида кўп иш олиб бордилар. Миллий нусхалар билан безалган сопол ҳосил қилиш бу соҳадаги ишларга асос қилиб олинди. Нозик, бадиий томондан мукаммал ишланган сопол паннолар хорижий давлатлардаги капитал қурилишларни безатиб турибди. Шунингдек, пардозбоп сопол плиткалар Москвада қишлоқ ххжалиги кўргазмасидаги Ўзбекистон павильони биносини безашда (1952 йил), Тошкент меҳмонхонаси ва Тошкент вокзали ва хозирги замонавий лойиҳалар асосида қурилган бир қатор бино ва иншоотларни безашда ишлатилмоқда. Қурилишда бундай плиткалар феруза, кўк, оқ, яшил, жигарранг ва тилла ранг сир бериб турли нусхаларда ишлатилмоқда. Кўп рангли, миллий нусхадаги гулдор сопол плиткалар учун қуйидаги таркибдаги сир қўлланилади: кўк, оқ, яшил ва жигарранг сирлар учун: кварц қуми - 40% (Май конидан), дала шпати - 26 % (Лангар конидан), доломит - 6% (Каттақўрғон конидан), руҳ оксиди - 8%, бура - 16%, тупроқ - 4% (Оҳангарон конидаги). Оқ сир ҳосил қилиш учунг юқоридаги таркиб нам ҳолида тортилиб, унга 12% қалай оксиди, жигарранг ҳосил қилиш учун 1,5% кобальт оксиди, яшил ранг ҳосил қилиш учун эса 2% хром оксиди қўшилади.

Тайёр қоришма (кварц қуми ва тупроқ) қирқиш усули билан плиткалар шаклида зичлаб тайёрланади ва 5-7 соат давомида 50-60°С да қуритилади. Пишириш эса вақти-вақти билан ишлайдиган хумдонларда 1160°С да 46-48 соат давом этади. Пиширилган плиткаларнинг юза томони суюқ сирга ботирилади ва улар қайтадан 1150°С да қиздирилади (фритталаш), натижада плитка юзасида сир эриб чиннисимон қатлам ҳосил бўлади. Сопол буюмларни ишлаб чиқарувчи Тошкент тажриба заводи йирик девор панелларининг сиртқи томонини қоплаш учун 50х50 мм ли рангдор ва бошқа пардозбоп плиткалар ишлаб чиқармоқда. Плиткалар расм чизилган қоғоз картонларга ёпиштирилади ва унга бетон қоришма ётқизилиб зинапоя, пол ва ҳоказолар пардозланади. Республикада полбоп метлах плиткаларни ишлаб чиқариш 1953-1954 йилларда ўзлаштирилди. Ҳом ашё сифатида оч пушти рангли Оҳангарон тупроғи (80%) ва Лангар дала шпати (20%) ишлатилади. Намлиги 8-9% ли қоришма гидравлик зичлагичда қолипланиб, хумдонда 1200-1250°С да куйдирилади. Пишириш 64 соат давомэтади. Бундай плиткаларнинг техник хусусиятлари қуйидагича: сув шимучанлиги 4% атрофида, ишқаланганда оғирлигини йўқотиши 0,1 г/см 2 дан ошмайди. Сопол плиткаларнинг сифатини текшириш учун 10 дона плиткани 100°С гача қиздириб, ҳарорати 18-20°С ли сувга ботирилади. Бунда плитка сиртида майда дарз ёки ёриғлар бўлмаслиги керак. Сопол плиткалар пол ёки деворга цемент қоришмаси ёки битум мастикаси билан ёпишитирилади. Бунинг учун заводнинг ўзидаёқ осон ювиладиган елимлар билан 40х60 мм ли пишиққоғозга ёпишитирилади. Деворга плиткаларни ёпиштирилишидан олдин танланган нусха расми чизилади, сўнг унинг рангига мос плитка ёпишитирилади. Пол қуришда қоғозга ёпиштирилган плиткалар битум мастикаси ёки цемент қоришмаси, қоғозли томони юқорига қилиб ётқизилади. Мастика қотгандан кейин плитка юзасидаги қоғоз ва елим ювиб тозаланади. Шунингдек, «Ўзкурилишашё» ОАУ га қарашли иккита корхонада пардозбоп сопол плиткалар, сантехника буюмлари ва бошқа ашёлар ишлаб чиқаради. 1932-йили ишга тушган

Тошкент Қурилиш ашёлари комбинати ва 1966 йили ташкил топган «Кулол» АУ си шулар жумласидандир. Тошкент қурилиш ашёлари комбинатининг ишлаб чиқариш қуввати: полбоп ва қоплама сопол плиткалар (200х200 ва 150х150, 314х314 ўлчамдаги) 830 минг метр кв. га тенг. Комбинатда, асосан учта ишлаб чиқариш цехи фаолият кўрсатмоқда. Комбинатдаги асбоб- ускуналар маънан томондан анча эскирган. Ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар сифати ва нафислиги бўйича қўйилаётган талабларни қондирмайди. Италиянинг «Sacmi» фирмаси билан тузилган қўшма корхона маҳсулотлари дунё стандартларига жавоб беради. «Кулол» АУ да пардозбоп ва бошқа сопол ашёлари ишлаб чиқариш режаси 8.6-жадвал Кўрсаткичлар Ўлча м бирлиги 20 00 20 01 200 2 20 03 200 4 200 5 Сопол плиткалар минг м 2 60 0 65 0 600 10 00 130 0 180 0 Маҳсулот ишлаб чиқариш млн сум 12 24 21 85 158 1 43 25 663 5 926 0 Юқоридаги 8.6-жадвалда комбинатнинг беш йил давомида сопол ашёлари ишлаб чиқариш режаси келтирилган. «Кулол» АУ си (собиқ Ангрен сопол буюмлари комбинати) 1966 йилдан бери ишлайди ва хозирги кунда унинг иш унуми қуйидагича: сопол қувурлари - 532 км; сантехника буюмлари -750 минг дона; ички деворлар учун плиткалар - 500 минг м 2 кв; полбоп сопол плиткалар - 1800 минг м 2 ; қолипбоп гипс - 600 тонна; тиббиёт гипс - 1000 тонна; қайта ишланган иккиламчи каолин 55000 тонна; санъат сопол буюмлари - 500 тоннани ташкил этади. Аммо, комбинат технологияси эскирган машина ускуналарга асосланган. Тайёрланадиган маҳсулотлар жаҳон стандартларига жавоб бермайди. Комбинатнинг ташаббуси билан хорижий алоқаларни ўрнатиб,

замонавий технология асосларида сопол буюмлари ишлаб чиқариш чоралари кўрилмоқда. Чехия республикасининг ажратган ўрантига гипс қолиплар ва намуналар олинди. Сопол ашёлари ишлаб чиқариш учун асосий ҳом ашё каолинни қайта ишлаб замонавий буюмлар олиш йўлга қўйилмоқда. Бунинг учун «Каолин» қўшма корхонаси, «Кулол» АУ си захиралардан каолин олиш устида иш олиб бормоқдалар. Куйидаги 8.7-жадвалда комбинатни 2005-йилгача ишлаб чиқарадиган сантехника буюмлари режаси келтирилган. Ҳозирда Тошкент қурилиш ашёлари комбинати, Ангрен сопол буюмлари комбинати полбоп плиткалар ишлаб чиқармоқда. Қоплама ва пардозбоп сопол буюмларини Ўзбекистонда ишлаб чиқариш ҳажми 8.6жадвалдан кўриниб турибдики, сопол плиткаларнинг танқислиги, мавжуд янги технологиялар билан таъминлаш (3530 минг м 2 сирланган плитка) ва 4 та янги (қуввати 3350 минг м 2 ) ҳар хил турдаги плиткаларни ишлаб чиқарувчи заводлар қурилиши ҳисобига қопланади. Республикада сантехника буюмлари ишлаб чиқариш 8.7-жадвал Кўрсаткичлар Ўлчам бирлиги 20 00 200 1 200 2 200 3 200 4 200 5 Ўз имкониятларига таянган ҳолда Сантехника буюмлари Минг дона 12 12 12, 5 13 13, 5 13, 5 Барча акция ва инвестициялар ёрдамида Сантехника буюмлари Минг дона 12 12 50 75 125 125 Ҳозир республикада 23х23х2 мм ли ўлчамлардаги гилам гулли - миллий нусхадаги плиткаларни кўплаб ишлаб чиқариш йўлга қўйилди. Сопол плиткаларни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган ҳом ашё захиралари республиканинг деярли ҳамма худудларида бор. Ҳувасой, Ангрен ва бошқа худудлардаги соғ-тупроқ захиралари сопол буюмлар ишлаб чиқариш учун яроқли ҳом ашёдир.

“Нафас олувчи” қурилиш ашёлари Қурилиш индустриясини жадал суратлар билан ривожланишида “энерготежамкор” ликни таъминлайдиган иссиқликни кам ўтказадиган қурилиш ашёларини ишлаб чиқариш давлат иқтисодиётинингетакчи дастури эканлиги маълум. Аммо, қурилиш ашёларни бинонинг ички ва ташқи ҳарорати ҳар хил бўлганда иссиқлик оқимини бир меъёрда ўтиб туришини (яъни "нафас олишини") таъминлаш билан бино хоналаридаги хавони тоза, мусаффо ва қуруқ холатда бўлишига эришамиз. Бу эса инсон саломатлигини яхши бўлишида ахамияти катта. Айниқса, қиш мавсумларида хонадаги иссиқ оқим (сув буғи) ашё ғовакларида сувга айланади (конденсацияланади) ва гидростатик босим таъсирида ташқи юзага чиқади. Бундай хусусият деворбоп ашёларни намланувчанлигига ва сув ўтказувчанлигига боғлиқ. Амалиётда бинонинг ташқи юзасини пардозлашда ишлатиладиган қоплама ашёларни бузилиши, шўрланиши ёки дарзларни ҳосил бўлиши каби нуқсонлар кўп учрайди. Қурилиш ашёларининг бундай хоссасини ёмонлашишининг буғ ўтказувчанлигини қониқарсиз эканлигини билдиради. Бунинг учун бинонинг ташқи деворларида ишлатиладиган иссиқликни кам ўтказадиган ашёларни хаво оқимини тўсиш учун изоляция қилинмаса кўчадан кираётган совуқ оқим хонадан чиқаётган иссиқ оқим билан тўқнашиб деворнинг ички юзасида сув буғлари тўпланиб намланади ва ашёнинг хоссаларига салбий зарар кўрсатади, хамда хонада намлик кўрсатгичи ошади. 8.18-расм. “Нафас олувчи” девор кесимини схемаси. Минерал ва шиша пахта сингари иссиқликни кам ўтказадиган ашёларни буғ ўтказувчанлиги юқори бўлади. Маълумки хонани ички юза қатлами серғовак ашё билан қопланади, кейин асосий деворбоп ғишт ёки енгил бетон блокларни ташқи буғ ўтказувчанлиги катта бўлганлиги сабабли унинг ички юзасида намланиш рўй

беради. Деворнинг қатламидаги бундай серғовак ашёлар эса “нафас олади” ва хона намлигини қониқарли бўлишини таъминлайди. “Нафас олувчи” мембраналар (юпка пардалар) қурилишда кенг ишлатиладиган иссиқлик изоляция ашёси бўлиб, у бинонинг ички қисмини атмосферадаги намликдан сақлайди. У Алюмин пардага ёпиштирилган, шахмат тартибдаги тешиклари бўлган юмшоқ полиэфир толаларидан ишланган қатлам билан қопланган ўрама ашёдир. Нам ва шамолни тусувчи бундай ўрама мембраналар бино фасади мансард шиплари ва томни изоляциялашда ишлатилади. Полиэфир толалари асосида ишланган бундай мембран пардалар бинонинг ички қисмидан буғ намликни ўтказади, ёки “нафас олади” лекин ташқи қисмидан эса изоляция қилади. “Нафас олувчи” мембраналар чидамли, чўзилишга мустахкамлиги юқори, ҳамда ультрабинафша нур таъсирида хоссалари ўзгармайди. Бундай ноёб хоссалари туфайли “нафас олувчи” мембраналар дераза ром ва эшик чокларини изоляция қилишда хам кўп ишлатилади. Буғ ўтказувчи герметикалар қуруқ ёки нам қурилиш ашёлар юзасига мустахкам ёпишади (бетон, поливинилхлорид-ПВХ, алюмин, ғишт, ёғоч, тош ваҳ.к.). Об-ҳаво ва ультрабинафша нур таъсирига чидамли, эгилишга ва зарбга бўлган мустахкамлиги қониқарли. Қурилиш ашёлари, буюм ва констркуцияларни ўзаро туташган чоклари, дарз ва тирқишларни беркитишда ишлатилади. Шунингдек, турар жой ва саноат биноларини таъмирлашда, эшик, дераза ромларни девор билан туташган тирқишларни, ташқи мухитдан кирадиган тешикларни ёпишда ҳам кенг қўлланилади. Буғ ўтказувчи герметиклар юза билан мустахкам ёпишади кейин дарз ёки сурилишда тузилиши бузилса қайтадан олдинги ҳолатга қайтиш хоссасига (тиксогропик) эга. Бундай герметиклар чанг ёки ёғ доғлардан тозаланган юзага туника куракча ёки қаттиқ мўйқалам билан суркалади, дарз ёки тешиклар эса шприц билан тўлғизилади.

Буғ ўтказувчанликни таъминлашда “иссиқликни кам ўтказадиган ашёларни қуллашни ўзи етарли” деган фикр мутлоқ нотўғри. Турар жой биноларни яшаш учун қулай қилишда ундаги барча қурилиш конструкцияларини намланмаслигини таъминлаш керак бўлади, яъни “нафас олиш” керак. Бундай нафас олувчи ашёлар ўзидан буғ ўтказиши ёки ютиши лозим. Қурилиш ашёларидан ёғоч, бетон, буёқлар, сувоқ ва оҳак, гипсли боғловчиларни буғ ютувчанлиги юқори бўлади. Бинонинг ички ҳажмидаги ҳавони янгиланиб туришида унинг 1-2% қисми қурилиш ашёларининг ғоваклари орқали ташқи ҳаво билан алмашиниб туриши керак. Пардозлаш ва таъмирлаш ишларида кенг қулланиладиган сувли эмульсия буёқлари ва сувоқбоп ашёларнинг тузилиши нам ва буғни бир томонга ўтказиш хоссасига эга. Сувли эмульсия буёқлари таркибида сувда эрувчан боғловчи полимер смола миқдори 15-40 5 дан кам бўлмаслиги керак. Бу кўрсаткич янада ошса девор юзасига суркалган буёққатламини буғўтказувчанлиги ошади. Бўялган девор юзасини намланмаслигини ошириш учун сувли эмульсия буёқга латекс қўшиш керак. Бинонинг лойиҳасини тузаётган ҳар бир архитектор ёки дизайнер энергиятежамкорликни ҳисобга олган ҳолда, хоналарни иссиқлигини қулай бўлиши учунгина эмас ундаги ҳавони ҳар доим мусаффо бўлишини ҳам таъминлайдиган қурилиш ашёларини танлай билиши керак.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Қосимов Э.К. Ўзбекистон қурилиш ашёлари. Ўқув қўлланма. Тошкент. “О” АЖБНТ” маркази, 2003 й. 2. Ҳамидов ва б. Қурилиш материаллари, буюмлари ва металлар технологияси. Дарслик. “Шарқ”, Тошкент , 2005 y. 3. Хамидов А. Қурилиш материаллари, буюмлари ва металлар технологияси фани таълим технологияси (ўқув-услубий мажмуа), НамМПИ.2012 й. 4. Ҳамидов А. Ризаэв Б. Мадумарова Х. Қурилиш материаллари фани машғулотларини интерфаол стратегиялар қўллаб ўтиш учун методик ишланмалар. Нам МПИ, 2005 – 2013 йиллар. 5. Ҳамидов А., Ризаэв Б., Мадумарова Х. Қурилиш материалларидан тажриба ишларини бажариш учун услубий кўрсатмалар тўплами. НамМПИ.2012 йил. 6. Попов Л.Н. Қурилиш материаллари ва буюмлари фанидан лаборатория ишлари Т. 1992й. 7. htt’://dwg.ru/bor/S20.

O'xshashlar

Пардозбоп сопол буюмлари

Пардозбоп пластмасса қурилиш ашёлари

Пардозбоп темир

Пластмасса ашёлари

Пардозбоп тоғ жинслари